2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu

2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu
16 Nisan 2017 (7 yıl önce) (2017-04-16)
Türkiye, parlamenter sistemi kaldırıp başkanlık sistemini benimseyerek partili cumhurbaşkanına yürütme yetkisi vermeli mi? Başbakanlığa son vererek cumhurbaşkanı ile onun atayacağı cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlardan oluşan bir hükûmet sistemi benimsemeli mi? Hem cumhurbaşkanına hem meclise seçimleri yenileme yetkisi verip ikisinin seçimlerinin birlikte yapılmasını kabul etmeli mi? Seçilme yaşını 25'ten 18'e düşürmeli ve milletvekili sayısını 550'den 600'e yükseltmeli mi? Mahkemelerin tarafsızlığına anayasada yer vermeli ve HSYK'nın yapısını değiştirmeli mi?
Sonuçlar
Seçim
 Oy %
Evet 25.157.463 %&0000000000000051.41000051,41
Hayır 23.779.141 %&0000000000000048.59000048,59
Geçerli oy 48.936.604 %&0000000000000098.27000098,27
Geçersiz veya boş oy 862.251 %&0000000000000001.7300001,73
Toplam oy 49.798.855 %100,00
Kayıtlı seçmen/katılım 58.291.898 %&0000000000000085.43000085,43
İllere göre sonuçlar
Resmi Sonuçlar
Türkiye
 Türkiye anayasa değişikliği referandumu 
16 Nisan 2017 Pazar
Anketler
Kampanyalar

EVET
HAYIR
Renkler, oy pusulasına göre ayarlanmıştır
Galeri: Fotoğraf, Ses, Video
Makale serilerinden
Türkiye'de anayasal süreç

Meclis-i Umûmî'nin açılışı, 1877.
Tarihçe
Anayasa metinleri
Anayasa referandumları
Değişiklikler
Önemli isimler
Önemli kuruluşlar

2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu, 16 Nisan 2017'de gerçekleşen halk oylamasıdır.[1] Seçmenler, mevcut Türkiye Anayasası'nın 18 maddesi üzerindeki değişikliklerini oyladı. Hükûmetteki Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti) ve kurucularından Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından desteklenen madde değişiklikleriyle ilgili tartışmalar uzun süre devam ettikten sonra muhalefetteki Milliyetçi Hareket Partisi'nin (MHP) desteğiyle birlikte meclisten geçerek halk oylaması kararı alındı. Değişiklik paketi, yürürlükteki parlamenter sistemin kaldırılarak yerine başkanlık sisteminin getirilmesini, başbakanlık makamının ortadan kaldırılmasını, meclisteki vekil sayısının 550'den 600'e çıkarılmasını ve Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun (HSYK) yapısında değişiklikler yapılmasını içermektedir.

Anayasa değişikliği teklifi ilk olarak AK Parti tarafından 2011 genel seçimlerinin hemen peşine duyuruldu ancak meclisteki tüm partilerden oluşan anayasa komisyonunun fikir birliğine ulaşamaması üzerine geri çekildi. 2014 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Recep Tayyip Erdoğan'ın cumhurbaşkanı koltuğuna oturmasıyla birlikte başkanlık sistemine geçiş tartışmaları hız kazanarak daha çok gündeme geldi ve hem Haziran 2015 genel seçimlerinde hem de Kasım 2015 genel seçimlerinde AK Parti'nin en önemli seçim politikalarından biri oldu. Mayıs 2016'da başbakanlığı ortadan kaldıracak anayasal değişiklik konusunda Erdoğan'la anlaşmazlıklar yaşayan Ahmet Davutoğlu görevden istifa ederek yerine en önemli gündeminin anayasa değişikliği olduğunu söyleyen Binali Yıldırım geldi. Geçmişte birçok kez başkanlık sistemine karşı olduğunu dile getiren MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli, Ekim 2016'da değişiklik teklifini meclise getirmesi için hükûmete çağrı yaptı ve süreçte iş birliği içinde olabileceklerini duyurdu. Bir aylık görüşmelerin ardından Aralık'ta teklif üzerinde anlaşmaya varan AK Parti ve MHP, böylece önerinin referanduma sunulması için gerekli olan meclis onayı sürecini başlattı.

20 Ocak 2017'de beşte üç oy sayısı 330'u aşarak 339 oy toplayan anayasa değişikliği teklifi meclisten geçerek referandum kararı verildi. Ana muhalefetteki Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), oylamalar sırasında gizli oy kullanılması gerekirken açık oy kullanılması gibi çeşitli usulsüzlükler yaşandığını belirtti.

Arka plan

Başkanlık sistemi, 2005'te Adalet Bakanı Cemil Çiçek tarafından önerildi ve Başbakan Erdoğan tarafından desteklendi.[2] Bu süre zarfından sonra başkanlık sistemine geçiş Adalet ve Kalkınma Partisi liderleri tarafından "yeni anayasa" ile birlikte birçok kez açık bir şekilde dile getirildi. Ekim 2016'da partinin Genel Başkan Yardımcısı Hayati Yazıcı, Nisan 2017'nin değişiklik için referandum tarihi olacağını açıkladı.[3] Kasım 2016'da AK Parti, getirmeyi istediği sistemin adının başkanlık sistemi değil cumhurbaşkanlığı sistemi adıyla anılacağını duyurdu.[4] Bunun üzerine değişiklik teklifinin destekçisi olan hükûmete yakın medya, kullanmakta olduğu başkanlık sistemi adını terk ederek cumhurbaşkanlığı sistemi adını kullanmaya başladı.[5]

Anayasa değişikliği

İlk teklifler

10 Aralık 2016'da AK Parti ile MHP, 21 maddelik anayasa değişikliği önerisi üzerinde görüşmek için bir araya geldi ve referanduma gidilmesi için gerekli olan meclis onayı sürecine geçmek için milletvekillerinden imza toplamaya başladı. Komisyon görüşmelerinden sonra iptal edilen üç maddeyi de içeren tüm değişiklik teklifiyle ilgili detaylar aşağıda listelenmiştir:[6][7]

Önerilen değişikliğin açıklaması
Teklif no. Madde Değişiklik
1 Madde 9 Bağımsız olduğu zaten belirtilen mahkemeler için ayrıca "tarafsız" ibaresi eklendi.
2 Madde 75 Türkiye Büyük Millet Meclisindeki koltuk sayısı 550'den 600'e yükseltildi.
3 Madde 76 Milletvekili seçilme yaşı 25'ten 18'e indirildi ve maddedeki "yükümlü olduğu askerlik hizmetini yapmamış olanlar" kısmı kaldırıldı. Yerine "askerlikle ilişiği olanlar" ibaresi konularak bu durumdaki kişilerin milletvekili olamayacağı belirtildi.
4 Madde 77 Meclis seçimleri için süre dört yıldan beş yıla çıkarıldı. Milletvekili ve cumhurbaşkanı seçimlerinin beş yılda bir aynı gün yapılması kararlaştırıldı.
(Komisyon tarafından çıkarıldı) Madde 78 Bir partinin seçim listesinde yer alan tüm kişilere "yedek milletvekili" statüsü verilerek meclisteki bir milletvekili ölürse ya da üyeliği iptal edilirse bir yedek milletvekilinin o kişinin yerine geçeceği öngörüldü. Ayrıca seçimlere katılan her partinin en az iki olmak üzere aday sayısının %5'inden daha çok yedek milletvekili adayı göstermesi kararına yer verildi. Bağımsız adaylardan ise bir yedek milletvekili adayı göstermesi istendi. Savaş durumunda milletvekili ve cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılamazsa mecliste seçimleri bir yıl erteleme ve mevcut durumun değişmemesi hâlinde ertelemeyi tekrarlama hakkı verildi.
5 Madde 87 Meclisin, bakanları ve hükûmeti denetleme yetkisi ile Bakanlar Kuruluna belirli konularda kanun hükmünde kararname çıkarma hakkı verme yetkisi kaldırıldı.
5 Madde 89 Cumhurbaşkanının veto ettiği kanunun meclis üye tam sayısının salt çoğunluğuyla (301) kabul edilebileceğine karar verildi.
6 Madde 98 Meclis, Bakanlar Kurulunu ve cumhurbaşkanı yardımcılarını meclis araştırması, genel görüşme, meclis soruşturması ve yazılı soru aracılığıyla denetleme yetkisine sahip oldu. Cumhurbaşkanı yardımcılarının yazılı soru cevaplama süresinin 15 gün olduğu belirtildi.
7 Madde 101 Cumhurbaşkanı aday olacak kişiler son yapılan seçimlerde tek başına veya başka bir partiyle birlikte en az %5 oy almış partiler tarafından veya 100 bin seçmen tarafından aday gösterilebileceği belirtildi. Seçilen cumhurbaşkanının bundan sonra seçildiği partiyle ilişiğini kesmek zorunda olmadığı kararlaştırıldı.
8 Madde 104 Cumhurbaşkanı hem devletin hem de hükûmetin başı ilan edilerek başbakanlık kaldırıldı. Yardımcılarını ve bakanları atayıp görevlerine son verme yetkisine sahip oldu. Kendisine anayasa değişiklikliği yapan kanunları gerekli görürse halkoyuna sunma ve yürütmeyle ilgili konularda "cumhurbaşkanlığı kararnamesi" çıkarma yetkisi verildi. Ayrıca cumhurbaşkanının dört yıllık üniversite mezunu olması şartı değiştirilerek "yükseköğrenim yapmış" olması şartı getirildi.
9 Madde 105 Cumhurbaşkanının bir suçtan dolayı sorgulanabilmesi için meclisteki milletvekili tam sayısının beşte üçünün oyunun gerektiği şartı getirildi. Ayrıca cumhurbaşkanının Yüce Divan'a gitmesi için tam sayının üçte ikisinin sağlanması kararlaştırıldı.
10 Madde 106 Cumhurbaşkanına kendisine bir veya birden fazla yardımcı atama yetkisi verildi. Makamın boşalması hâlinde 45 gün içinde yeni seçim için süre verildi. Cumhurbaşkanı yardımcısının yeni cumhurbaşkanı seçilesiye kadar cumhurbaşkanlığına vekalet edeceği belirtildi. Genel seçime bir yıl veya daha az süre kalmışsa milletvekili seçiminin de cumhurbaşkanı seçimiyle yenilenebileceği, genel seçime bir yıldan fazla süre kalmışsa seçilen cumhurbaşkanının milletvekili seçimlerine kadar görev yapabileceği ve kalan bu sürenin cumhurbaşkanlığının görev süresi açısından iki dönemden biri sayılmayacağı ifadelerine yer verildi. Cumhurbaşkanı yardımcıları veya bakanlar için işledikleri iddia edilen bir suça dair meclis soruşturmasının milletvekili tam sayısının beşte üçünün oyu ile mümkün olması ve aynı kişilerin Yüce Divan'a gönderilmesi için tam sayının üçte ikisinin oyunun gerektiği kararlaştırıldı.
11 Madde 116 Cumhurbaşkanının kendisine ve meclisin üye tam sayısının beşte üçüne seçimleri yenileme hakkı verildi. Her iki tarafın da görev ve yetkilerinin, yeni cumhurbaşkanının ve meclisin göreve başlamasına kadar devam etmesine karar verildi. Cumhurbaşkanının ikinci döneminde meclisin seçimleri yenilemesine karar vermesi halinde cumhurbaşkanının bir defa daha aday olabileceği belirtildi.
12 Madde 119 Cumhurbaşkanına olağanüstü hâl ilan etme yetkisi ve meclise bunu onaylama, süresini uzatma veya kaldırma yetkisi verildi. TBMM'nin savaş haricinde olağanüstü hâli dört aya kadar uzatabileceği belirtildi ancak üst üste olağanüstü hâl ilan edebilme yetkisi kısıtlanmadı. Ayrıca cumhurbaşkanının olağanüstü hâl sürecininde yayımladığı kararnamelerin de meclis tarafından görüşülüp karara bağlanacağı belirtildi.
(Komisyon tarafından çıkarıldı) Madde 123 Cumhurbaşkanı, üst düzey kamu görevlileri atamalarına ilişkin usul ve esasları belirleme hakkına sahip oldu.
(Komisyon tarafından çıkarıldı) Madde 126 Cumhurbaşkanı, merkezi idare kapsamındaki kamu kurum ve kuruluşlarının kuruluş, görev, yetki ve sorumluklarını düzenleme hakkını elde etti.
13 Madde 125 Cumhurbaşkanın bütün işlemlerine yargı yolunun açık olduğuna yer verildi.
13 Madde 142 Savaş durumu olmadığı sürece disiplin mahkemeleri dışında askerî mahkeme kurulmasına son verildi.
13 Madde 146 Askeri mahkemeler kaldırıldığı için, Anayasa Mahkemesi'ndeki 17 olan üye sayısı 15 olarak değiştirildi. Bir üyeyi Askerî Yargıtay, bir üyeyi Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ibaresinin kaldırılmasına karar verildi. Anayasa Mahkemesi'nde cumhurbaşkanının seçtiği üye sayısı 14'ten 12'ye düşerken, meclisin halihazırda bulunan üç üye atamasında değişiklik yapılmamasına karar verildi.
14 Madde 159 Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun adı "Hâkimler ve Savcılar Kurulu" olarak değiştirildi, üye sayısı 22'den 13'e, daire sayısı üçten ikiye düşürüldü. Kurulun dört üyesinin cumhurbaşkanı tarafından, yedi üyesinin meclis tarafından atanmasına karar verildi. Adalet Bakanı ve Adalet Bakanlığı Müsteşarı'nın kuruldaki üyeliği değişmedi.
15 Madde 161 Cumhurbaşkanının bütçe kanun teklifini malî yılbaşından en az yetmişbeş gün önce meclise sunması gerektiği ve milletvekillerinin bütçe için gider artırıcı veya gelir azaltıcı öneride bulunamayacağı kararlaştırıldı. Bütçenin süresinde yürürlüğe girememesi hâlinde geçici bütçe kanunu çıkarılacağı, eğer geçici bütçe kanunu da çıkarılamazsa yeni bütçe kabul edilene kadar bir önceki yılın bütçesinin yeniden değerleme oranına göre artırılarak uygulanacağı ifadelerine yer verildi.
16 Çeşitli maddeler Özellikle hükûmetin yetkilerinin cumhurbaşkanına geçmesini içeren değişiklikler olmak üzere anayasanın bazı maddelerinde yukarıda sıralanmış maddelere uyum sağlamak için değişiklikler yapıldı.
16 Madde 123 Kamu tüzelkişilikleri düzenleme yetkisinde belirtilen ancak kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak ifadesinin kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle olarak değiştirilmesine karar verildi.
17 Geçici Madde 21 Bir sonraki cumhurbaşkanlığı seçimi ve genel seçimlerin 3 Kasım 2019'da gerçekleşeceği belirtildi. Buna rağmen meclisin erken seçim kararı alması durumunda her iki seçimin de aynı gün yapılacağı ifadesi de eklendi. Bu kanunun onayını takip eden otuz gün içinde Hâkimler ve Savcılar Kurulu üyelerinin seçilmesine ve kanun yürürlüğe girer girmez askerî mahkemelerin kaldırılmasına karar verildi.
18 Çeşitli maddeler 2, 4 ve 7 numaralı değişiklerin yeni seçimlerin ardından yürürlüğe girmesine ve geçici madde hariç diğer değişikliklerin yeni seçilen cumhurbaşkanı yemin ettikten sonra yürürlüğe girmesine karar verildi. Cumhurbaşkanının tarafsız statüsünün ise referandum onayı alır almaz sona ereceği bildirildi.

Meclis Anayasa Komisyonu

AK Parti, anayasa değişikliği teklifini Meclis Başkanı İsmail Kahraman'a sunuyor, Aralık 2016.
Meclis Anayasa Komisyonu önerilen değişiklikleri inceliyor, Aralık 2016.

AK Parti'nin 316 milletvekili tarafından imzalandıktan sonra 21 maddelik anayasa değişiklik teklifi Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanına gönderildi ve daha sonra Meclis Anayasa Komisyonunda görüşmelere başlandı.[8] AK Parti milletvekili Mustafa Şentop'un başında olduğu komisyonun çalışmaları, planlanan tarihten bir ay önce, Aralık 2016'da, başladı. 25 üyesi bulunan Meclis Anayasa Komisyonundaki dağılım, partilerin meclisteki koltuk sayısı baz alınarak ortaya çıkmıştı ve 15 üye AK Parti'den, beş üye CHP'den, üç üye HDP'den ve iki üye MHP'dendi. Komisyonda çoğunluğa değişiklik teklifini öneren AK Parti sahip olduğu için basındaki eleştirmenler değişiklik paketinin görüşmelerinden hemen hemen hiç sürpriz beklemiyordu.[9] Görüşmeler sırasında yüksek olan gerginlik yüzünden zaman zaman milletvekilleri arasında fiziksel kavgalar yaşandı.[10]

Meclis Anayasa Komisyonu, önerilen tüm değişiklikleri meclis onayına sunmadan önce değiştirme veya reddetme yetkisine sahipti. Komisyon bazı önerilerde küçük değişiklikler yaptı, örneğin ilk taslakta 12 olarak geçen Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu üye sayısını 13 olarak değiştirdi.[11] Önerilen 21 maddeden üç maddenin tekliften çıkarılmasına karar vererek önerilen madde sayısını 18'e düşürdü. Mecliste herhangi bir nedenle sandalyesi boşalan milletvekilinin yerine başka bir milletvekilinin geçmesini öngören "yedek milletvekilliği" statüsünü içeren beşinci öneri, komisyonun çalışma usulüne ilişkin tartışmalar eşliğinde değişiklik teklifinden çıkarıldı.[12] AK Parti milletvekilleri, mecliste koltuk edinmeye çalışan kişiler tarafından tehdit edileceklerini ve can güvenliklerinin tehlikeye gireceğini belirtince değişiklik tekliften çıktı.[13] Beşinci maddeye ek olarak cumhurbaşkanına üst düzey kamu görevlileri atamalarına ilişkin usul ve esasları belirleme hakkına veren 14. madde ile cumhurbaşkanına merkezi idare kapsamındaki kamu kurum ve kuruluşlarının kuruluş, görev, yetki ve sorumluklarını düzenleme hakkını veren 15. madde de reddedildi.[14]

30 Aralık'ta komisyon çalışmalarını tamamladı ve sonuç olarak 21 değişiklikten üçü tekliften çıkarıldı.[15]

Meclis Anayasa Komisyonu sonuçları
Değişiklik 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
Sonuç YesY YesY YesY YesY N YesY YesY YesY YesY YesY YesY YesY YesY N N YesY YesY YesY YesY YesY YesY

Meclis oylaması

Milletvekilleri anayasa değişikliği teklifini oyluyor, Ocak 2017.

Meclis Anayasa Komisyonundaki görüşmelerin tamamlanmasının ardından 18 maddelik değişik teklifi oylamaları için meclis oylaması süreci başladı. Teklifin referanduma sunulması için beşte üç oy çokluğu olan 330 oyu, doğrudan uygulamaya geçmesi için üçte iki oy çokluğu olan 367 oyu alması gerekmekteydi. AK Parti yetkilileri, oylamalar öncesinde 367 barajı geçilse dahi halk oylaması yapılmaksızın değişikliklerin uygulanmayacağını bildirmişti.[16]

Meclis, önerilen değişikliklerin oylamasını iki turda tamamladı. İlk tur değişikliklerin yeterli desteği alıp almayacağının bir göstergesi olarak kabul edildi ve tüm partiler değişikliklerle ilgili olarak genel kurulda söz alarak fikirlerini sundu. İkinci turda ise partiler değişiklikle ilgili açıklamalar yapmadı. Turlardan ikincisinin sonucu değişiklik teklifinin referanduma gidip gitmeyeceği ya da doğrudan uygulamaya konulacağı konusunda belirleyici oldu. Baraj konusunda aynı sayılar korunmakla birlikte ikinci turdan 330'un altında onay çıkması hâlinde değişiklik teklifi meclisten geçmemiş olacaktı.[17]

Toplam koltuk sayısı 550 olan Türkiye Büyük Millet Meclisinde 537 milletvekili oylamaya katıldı. Halkların Demokratik Partisi'nin (HDP) 11 milletvekili henüz kanıtlanmamış terörizm suçlamalarından dolayı tutuklu olduğu için oylamalarda yer alamadı, tutuklu milletvekilleri anayasa görüşmelerinin iç tüzüğe aykırı olduğunu bildirerek durdurulmasını isterken geriye kalan 48 HDP'li milletvekili ise oylamaları boykot etti.[18] Meclis Başkanı İsmail Kahraman ise hastaneye kaldırıldığı için oy kullanamadı, yerine geçici başkanlık eden Ahmet Aydın ise meclis başkanlarının oylamaları katılmaması kuralı nedeniyle oy veremedi.[19][20]

Toplamda 537 milletvekili oylamaya katılabilecekti ve bunlardan 315'i AK Parti'den, 133'ü CHP'den, 48'i HDP'den ve 39'u MHP'dendi; bunlara ek olarak iki bağımsız vekil bulunmaktaydı. MHP milletvekillerinden 6 kişi değişiklik teklifine karşı olduklarını belirterek 'Hayır' diyeceklerini açık bir şekilde duyurunca 'Evet' oyunun fire olmaksızın 348 olması tahmin edildi.[21] CHP'nin 133 milletvekili ile iki bağımsız vekil Aylin Nazlıaka ve Ümit Özdağ da oylamada 'Hayır' diyeceğini açıkladı. HDP ise oylamayı boykot etti.

Partilere göre oyların teorik olarak dağılımı
Parti Genel başkan(lar) Parti oyu Toplam milletvekili Oy kullanmaya uygun Evet Hayır Grafiksel gösterim
AK Parti Adalet ve Kalkınma Partisi Binali Yıldırım YesY Evet 317 315 315 0
CHP Cumhuriyet Halk Partisi Kemal Kılıçdaroğlu N Hayır 133 133 0 133
HDP Halkların Demokratik Partisi Selahattin Demirtaş / Figen Yüksekdağ N Hayır 59 48
Boykot
MHP Milliyetçi Hareket Partisi Devlet Bahçeli YesY Evet 39 39 33 6
Bağımsızlar N Hayır (ikisi de) 2 2 0 2
Milletvekilleri partilerine göre renklendirilmiştir. Siyah renk, oy vermeye uygun olmayan vekilleri göstermektedir.
Toplam 550 537 348 135 YesY Referandum

Meclis oylaması 9 Ocak'ta başladı ve oylamanın ilk turu 15 Ocak'ta tamamlandı. Değişikliğe karşı olan milletvekilleri, ara verilmeksizin aynı gün içinde birden çok maddenin oylandığına dikkat çekerek acelecilik olarak nitelendirdikleri bu durumu eleştirdi.[22] Oylamalara usulsüzlük tartışmaları gölge düşürdü; CHP milletvekilleri, AK Parti yönetiminin hangi oyu kullanacağı belirsiz olan kendi milletvekillerini 'Evet' oyuna zorlamak için yasalar tarafından izin verilmediği hâlde açık oy kullanımını şart koştuğunu ifade ederek oylama sırasında açık oy kullanan AK Parti milletvekillerinin fotoğraf ve videolarını çekti.[23][24] AK Parti milletvekilleri, kendilerini açık oy kullanırken görüntüleyen kişilere tepki gösterdi ve bu yüzden hükûmet ile muhalefet vekilleri arasında zaten yaşanan sözlü tartışmalar zaman zaman fiziki kavgaya dönüştü.[25] CHP'li vekil Fatma Kaplan Hürriyet, AK Parti Grup Başkanvekili Mustafa Elitaş ile Başbakan Binali Yıldırım'ı açık oy kullanırken görüntülediği için AK Parti milletvekilleri tarafından darp edildi.[26] Bazı milletvekilleri fiziki kavgalar sonucunda hastaneye kaldırılırken tartışmalar sırasında meclis kürsüsünde yer alan €15.000 değerindeki bir mikrofon kayboldu.[27] Oylamanın ikinci turu ise 20 Ocak'ta tamamlandı ve teklifin tüm maddeleri meclisten geçti. Onaylanan değişikliği yürürlüğü koymak için yapılan nihai oylama referandum sınırı olan 330'u geçerek 339 oyla kabul edildi ancak doğrudan yürürlüğe girmesi için gerek olan 367 barajının altında kaldı.[28]

Teklif Konu Birinci tur İkinci tur Sonuç
Katılan milletvekili Evet Hayır Diğer Katılan milletvekili Evet Hayır Diğer
Oylamaya başlama teklifi 480 338 134 3 486 345 140 1 YesY
1 Mahkemelerin tarafsızlığı 484 347 132 5 485 342 139 4 YesY
2 Milletvekili sayısının artırılması 480 343 133 3 486 342 137 6 YesY
3 Milletvekili seçilme yaşı 485 341 139 5 486 342 138 6 YesY
4 Beş yılda bir aynı gün seçim 486 343 139 4 486 342 140 4 YesY
5 Meclisin yetki ve sorumluluğu 354 343 7 4 485 342 138 5 YesY
6 Meclisin denetim yetkileri 483 343 137 3 484 340 136 8 YesY
7 Cumhurbaşkanının seçimi 482 340 136 6 483 339 138 6 YesY
8 Cumhurbaşkanının görevleri 481 340 135 6 483 341 137 5 YesY
9 Cumhurbaşkanının cezai sorumluluğu 485 343 137 5 481 340 136 5 YesY
10 Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar 483 343 135 5 481 342 135 4 YesY
11 Seçimlerin yenilenmesi 483 341 134 8 484 342 138 4 YesY
12 Olağanüstü hâl 482 344 133 5 484 343 136 5 YesY
13 Askerî mahkemelerin kapatılması 482 343 133 6 487 342 139 6 YesY
14 HSYK 483 341 133 9 486 342 141 3 YesY
15 Bütçe düzenlemeleri 483 341 134 8 486 342 141 3 YesY
16 Diğer maddelerdeki değişiklikler 482 341 134 7 485 341 139 5 YesY
17 Yeni sisteme geçiş için geçici madde 484 342 135 7 488 343 142 3 YesY
18 Partili cumhurbaşkanı &
değişikliklerin yürürlük tarihi		 481 344 131 6 488 339 142 7 YesY
Teklifin tamamının oylanması (referandum için 330, doğrudan uygulanması için 367 oy)

Kampanya

Haziran'ın düzenlediği bir mitingde değişiklik teklifine karşı açılan "Başkanlığa Hayır" dövizleri.

2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumunun kampanya çalışmaları için çalışmalar, teklif meclis onayından geçtikten hemen sonra başladı. Ancak devam eden olağanüstü hâl koşullarında referandum yapılıp yapılamayacağına dair tartışmalar ortaya çıktı; olağanüstü hâlin referandumdan önce kaldırılacağı hükûmet tarafından dile getirilse de bu gerçekleşmedi. Ayrıca önceki yıl peş peşe gerçekleşen ve yüzlerce kişinin ölümüne sebep olan bombalı saldırılar yüzünden mitinglerde güvenliğin sağlanmasına yönelik kaygılar dile getirildi.[29]

Kampanyalar kapsamında teklifin destekçisi ve AK Parti'nin kurucularından Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın kırk şehirde 'evet' oyu toplamak için miting yapacağı ve mitinglerin ana mesajının, CHP'nin argümanına tepki olarak gelişen "Rejim değil sistemin değişiyor." olacağı açıklandı.[30] Erdoğan'ın yanı sıra AK Parti Genel Başkanı ve Başbakan Yıldırım'ın da anayasaya değişikliğini onaylamaya seçmenleri ikna etmek için mitingler düzenleyeceği belirtildi.[31] Mitinglerde Yıldırım, "PKK, FETÖ ve HDP 'hayır' dediği için 'evet' diyeceklerini" ifade etti.[32] Değişiklik teklifinin bir diğer destekçisi MHP'nin Genel Başkanı Bahçeli'nin ise açıkhava mitingleri düzenlemek yerine salon toplantısı düzenleyeceği öğrenildi. MHP milletvekili İsmail Ok, partisinin yönetiminin kendi tabanını 'evet' oyu vermeye ikna edemeyeceğini bildiği için miting yapmayacağını iddia etti.[33] Parti yönetiminin aksine partiden ihraç edilen MHP'li muhalifler, referanduma kadar olan süreçte değişiklik teklifinin onaylanmaması yönünde kampanya yürütmek için "Türk Milliyetçileri 'Hayır' Diyor" adıyla yeni bir platform oluşturdu.[34]

'Hayır' oyu için mitingler yapacak olan ana muhalefet partisi CHP, mitingler boyunca parti bayrağı yerine yalnızca Türk bayrağı kullanılacağını açıkladı. Genel Başkan Kılıçdaroğlu, "propaganda koşullarının eşit olması gerektiğine" dikkat çekerek 'hayır' diyeceklere sansür uygulanacağını öne sürdü. Ayrıca "Referandumda AKP devletiyle mücadele edeceğiz; valisi, paşası, emniyet müdürü, tapu müdürüyle hep beraber neden bu referandumda 'evet' oyu verilmesini savunan bir devlet çıkacak karşımıza." sözlerini söyledi.[29][35] BBC Türkçe'den Türey Köse, referandum kampanyası sırasında CHP'nin "MHP tabanına ulaşmak ve bu tabandaki kaygıları 'hayır'a çevirmek için HDP ile birlikte görünmekten kaçınacağını" aktardı.[29] Eş genel başkanları tutuklu olan ve 'hayır' destekçisi olan HDP'nin sözcüsü Bilgen ise "etkin ve güçlü bir muhalefetle" propaganda yapacaklarını duyurdu.[36]

Ocak 2017'den itibaren referandumda 'hayır' oyu için çalışma yürüten kişilere yönelik saldırı, tehdit ve gözaltılar kayıtlara geçti. Maltepe'de referandumda 'hayır' için afiş asan bir kişi silahlı saldırıya uğrarken[37] Antalya'da ve Kadıköy'de ise 'hayır' oyu için propaganda yapan bazı kişiler polis tarafından gözaltına alındı.[38][39] Facebook'ta elinde tuttukları silahlarla kendi fotoğraflarını paylaşarak "başkanlık sistemine 'hayır' diyenleri" beklediğine dair tehditte bulunan iki kişi de gözaltına alınarak haklarında Türkiye Anayasasına göre "halkı kin ve düşmanlığa tahrik" suçundan işlem yapıldı.[40] TKP'nin 'hayır' propagandası için dağıttığı bildiriler "cumhurbaşkanına hakaret" suçlamasıyla toplatıldı.[41]

CHP Konya Milletvekili Mustafa Hüsnü Bozkurt Halk TV televizyon kanalında Halk Arenası adlı programa katıldı. Konuşmasının sonlarında izleyicileri ayağa kalkmaya davet ederek, "16 Nisan'da %60,65 Hayır çıkacak. Ama evet çıksa bile kimse heveslenmesin, yine Samsun'dan çıkarız ve sizi de yedi sülalenizi de İzmir'den denize dökeriz. Ortalığı yıkarız ama yine de devleti yönetmenize izin vermeyiz" diyerek tehdit edici ifadeler kullandı.[42]

Nisan 2017'den itibaren referandumda 'evet' oyu için çalışma yürüten kişilere yönelik uzun namlulu silahlarla saldırılar, fiziki saldırılar ve tehdit edici ifadeler kayıtlara geçti. AK Parti Muradiye İlçe Başkanı İbrahim Vanlı'nın içerisinde bulunduğu iki araçlı konvoya terör örgütü PKK tarafından uzun namlulu silahlarla saldırı gerçekleştirildi. Saldırıda bir güvenlik görevlisi hayatını kaybetti bir kişi de yaralandı.[43] Beşiktaş'ta AK Parti tarafından anayasa değişikliği halk oylaması çalışmaları kapsamında kurulan çadıra saldırı yapıldı.[44] Tarsus'ta Ak Parti Mersin milletvekili Hacı Özkan, AK Parti Tarsus İlçe Başkanı İbrahim Gül ve parti üyelerine bir grubun taşlı saldırıda bulunması sonucu 5 kişi hafif yaralandı.[45] İzmir'de evet mitingine gidenlere bir kişi tarafından sözlü ve fiziki saldırıda bulunuldu. Saldırı sonrası saldırgan polis ekiplerince gözaltına alındı.[46] Antalya Muratpaşa ilçesinde 16 Nisan'daki halk oylaması için evet standı açan Ak Parti gençlik kolları üyesi 2'si kadın üç kişiye yönelik saldırı olduğu iddia edildi. Olay sonrası iki tarafın şikayetçi olması üzerine kişiler Antalya Emniyet Müdürlüğü'ne sevk edildi.[47]

Eleştiriler

CHP vekili Şenal Sarıhan, değişiklik teklifine karşı yapılan ve polis müdahalesiyle karşılaşan protestolar sırasında basın açıklaması yapıyor.
CHP Grup Başkanvekili Özgür Özel, partisinin değişiklik teklifine karşı olduğunu duyuruyor.
MHP vekilleri Özcan Yeniçeri, Ümit Özdağ ve Yusuf Halaçoğlu anayasa değişiklik teklifine karşı olduklarını duyuruyor.

Değişiklik teklifi, özellikle güçler ayrılığı ilkesinin, hükûmetin denetlenebilirliğinin ve meclisin sorgulanabilirliğinin ortadan kaldırıldığı gerekçeleriyle muhalefet partilerinden ve sivil toplum örgütlerinin sert tepkilerine maruz kaldı. Kemal Gözler ve İbrahim Kaboğlu gibi anayasa profesörleri, değişikliklerin meclisi neredeyse tamamen güçsüz kılarak yasama, yürütme ve yargı güçlerini cumhurbaşkanının eline vereceğini belirtti.[48][49] 4 Aralık 2016'da Atatürkçü Düşünce Derneği, Birleşik Kamu İş Konfederasyonu ve Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği (ÇYDD) tarafından anayasa değişikliğine karşı Ankara'da düzenlenecek olan miting Ankara Valiliği tarafından yasaklandı; bunun üzerine adı geçen oluşumlar tarafından yapılan yürüyüşte başkanlık sisteminin laik ve demokratik hukuk devleti değerlerini tehdit ettiği belirtilerek değişiklik teklifinin iptali çağrısı yapıldı.[50]

İlk başta değişiklik teklifi, AK Parti'nin anayasa planlarını uzun zamandır eleştiren ana muhalefetteki CHP'den karışık geri dönüşler aldı. Teklif kamuoyuna duyurulduktan ve 10 Aralık'ta meclise teslim edildikten sonra Başbakan Binali Yıldırım, teklifteki beş maddenin CHP'nin tarafından onaylandığını bildirdi.[51] Buna karşılık CHP'den olumsuz değerlendirmeler geldi; Parti Sözcüsü Selin Sayek Böke, değişikliklerin esasında bir "padişahlık teklifi" olduğunu savundu.[52] CHP Grup Başkanvekili Levent Gök, değişikliklerin ülkedeki "140 yıllık parlamenter sisteme ve demokrasiye ağır bir darbe indirileceğini" belirtti.[53] Partinin diğer bir Grup Başkanvekili Özgür Özel ise bakanların meclis tarafından sorgulanmasını imkânsızlaştırdığına ve meclisi güçsüz bir hâle getirdiğine dikkat çektiği teklifin bir "rejim değişikliği" olduğunu söyledi.[54] CHP milletvekili Selina Doğan, popülizmin bir sonucu olarak gördüğü değişiklik teklifinin "hem Avrupa'nın hem de diğer medeni dünyanın değerleriyle örtüşmediğini" ve bu yüzden Türkiye'nin Avrupa Birliği üyelik sürecini bitirebileceğini dile getirdi.[55] Yine CHP'den bir diğer vekil Cemal Okan Yüksel ise teklifteki altı maddenin "Suriye lideri Esad'ın anayasasından bire bir alındığını" ve yerli bir anayasa değişikliği olmadığını öne sürdü.[56]

Başta Devlet Bahçeli olmak üzere MHP'nin parti yönetimi anayasa değişiklik teklifini açıkça desteklese de, hem anayasa değişikliğinin kendisi hem de partinin teklif için AK Parti ile görüşmeler yapması partinin tabanı olan ülkücülerin ezici çoğunluğu tarafından olumsuz bir şekilde karşılandı.[57] AK Parti'ye sıkıntı yaşadığı tartışmalı durumlarda bugüne kadar destek veren ve bu sebeple hem diğer partilerden hem de kendi içinden AK Parti'nin "arka bahçesi", "can simidi" ve "yedek lastiği" olduğu yönündeki eleştirilere maruz kalan MHP'nin anayasa değişikliği teklifine de destek vermesi partiyi ikiye böldü.[58][59][60] 24 Ekim'de MHP'nin 39 milletvekilinden beşi bir açıklama yaparak partilerinin duruşunun aksine anayasa değişikliğine karşı olduklarını ilan etti.[61] Genel başkanlık için Bahçeli'nin rakibi olan ve teklife karşı çıktığını açıklayan Ümit Özdağ, Kasım'da partiden ihraç edildi.[62] Anket kuruluşu Gezici, Aralık'ta yaptığı bir ankete göre MHP seçmeninin üçte ikisinin değişiklik teklifine karşı olduğunu ve diğer partiler arasında en çok kararsız seçmen kitlesini oluşturduğunu öne sürdü.[63] 27 Aralık'ta MHP milletvekili Kadir Koçdemir de teklife karşı olduğunu açıkça duyurdu.[64]

Değişiklik teklifi yayımlandıktan sonra HDP sözcüsü Ayhan Bilgen, içeriğin anti-demokratik olduğunu ve yargı bağımsızlığı ilkesine ters düştüğünü belirterek eleştirilerini sundu. Teklifin mevcut anayasa ihlallerini hukuki bir zemine oturtmaya çalıştığını iddia eden Bilgen, bu teklifle birlikte kanun ve hukuk sınırları olmaksızın "kararname" ülkenin yönetileceğini ve bunun yargı tarafından da denetlenemeyeceğini söyledi.[65] Ancak 18 Aralık'ta HDP milletvekili Kadri Yıldırım'ın Türkiye Kürtlerine "üniter yapı içerisinde bir statü" verilmesi ve Kürtçe anadilde eğitim hakkının tanınması durumlarında değişiklik teklifini reddetmek için bir gerekçe olmadığına dair açıklaması tekrar basına yansıdı.[66] Bunun üzerine HDP'nin AK Parti tarafından yapılan değişiklikleri destekleyebileceği yönündeki spekülasyonlar oluştu; Sözcü'den Can Ataklı, MHP desteğinin AK Parti için daha önemli olduğu ve bu yüzden AK Parti'nin MHP tarafından desteklenmeyecek olan HDP iş birliğine teşebbüs etmeyeceğini yazdı.[67] 21 Aralık'ta CHP ve HDP'nin değişiklik teklifinin mevcut anayasaya aykırı olduğuna dair meclise verdiği önergeler reddedildi.[68]

Siyasi partilerin kararları

Anketler

Ana madde: 2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu anketleri

Sonuçlar

Evet oylarının illere göre oranı
Hayır oyları illere göre oranları

İllere göre sonuçlar

Şehir Kayıtlı Seçmenler Oylayan insan sayısı Geçerli oylar Geçersiz oylar Evet Evet (%) Hayır Hayır (%) Katılım oranı (%)
Adana 1.511.884 1.302.341 1.281.208 21.133 536.265 41,85 745.021 58,15 86,14
Adıyaman 391.115 336.098 329.957 6.141 230.434 69,83 99.567 30,17 85,93
Afyonkarahisar 501.742 446.104 435.854 10.250 281.377 64,58 154.317 35,42 88,91
Ağrı 293.340 208.469 202.528 5.941 87.145 43,06 115.224 56,94 71,07
Aksaray 261.232 220.403 215.746 4.657 162.795 75,57 52.623 24,43 84,37
Amasya 242.873 219.528 215.727 3.801 121.217 56,29 94.136 43,71 90,39
Ankara 3.860.847 3.467.364 3.415.697 51.667 1.669.047 48,87 1.746.320 51,13 89,81
Antalya 1.639.364 1.429.278 1.403.836 25.442 574.644 40,94 828.862 59,06 87,18
Ardahan 67.650 54.178 52.984 1.194 23.460 44,36 29.420 55,64 80,09
Artvin 128.132 108.868 106.478 2.390 49.982 46,95 56.483 53,05 84,97
Aydın 795.526 699.772 686.887 12.885 245.431 35,74 441.276 64,26 87,96
Balıkesir 919.852 824.390 810.339 14.051 368.817 45,53 441.157 54,47 89,62
Bartın 144.930 124.867 120.904 3.963 67.739 56,03 53.160 43,97 86,16
Batman 329.509 273.462 264.515 8.947 96.424 36,48 167.917 63,52 82,99
Bayburt 57.071 46.772 46.060 712 37.620 81,67 8.446 18,33 81,95
Bilecik 151.865 137.448 134.821 2.627 65.897 48,89 68.895 51,11 90,51
Bingöl 175.142 137.171 132.260 4.911 95.959 72,67 36.087 27,33 78,32
Bitlis 194.243 152.573 148.022 4.551 87.871 59,36 60.163 40,64 78,55
Bolu 221.967 197.371 193.847 3.524 120.733 62,29 73.101 37,71 88,92
Burdur 194.288 173.499 169.001 4.498 87.393 51,73 81.556 48,27 89,3
Bursa 2.109.773 1.885.058 1.856.692 28.366 987.667 53,21 868.610 46,79 89,35
Çanakkale 398.024 359.839 353.965 5.874 139.995 39,55 213.940 60,45 90,41
Çankırı 130.649 110.757 108.740 2.017 79.872 73,46 28.856 26,54 84,77
Çorum 387.151 346.172 340.208 5.964 219.394 64,5 120.814 35,5 89,42
Denizli 736.208 664.554 651.182 13.372 289.876 44,53 361.109 55,47 90,27
Diyarbakır 992.819 801.500 776.822 24.678 251.995 32,42 524.827 67,58 80,73
Düzce 262.542 236.676 232.598 4.078 163.955 70,55 68.427 29,45 90,15
Edirne 308.502 272.510 267.420 5.090 78.877 29,50 188.469 70,50 88,33
Elazığ 406.636 342.529 335.394 7.135 240.773 71,82 94.449 28,18 84,23
Erzincan 154.333 135.686 133.719 1.967 80.908 60,50 52.816 39,50 87,92
Erzurum 484.753 410.871 403.596 7.275 300.545 74,50 102.869 25,50 84,76
Eskişehir 636.858 567.634 558.617 9.017 236.807 42,43 321.273 57,57 89,13
Gaziantep 1.180.938 982.983 967.090 15.893 603.894 62,44 363.198 37,56 83,24
Giresun 327.882 271.898 266.896 5.002 164.575 61,69 102.219 38,31 82,93
Gümüşhane 101.312 74.105 72.651 1.454 54.601 75,16 18.050 24,84 73,15
Hakkâri 162.006 131.017 126.793 4.224 40.940 32,35 85.630 67,65 80,87
Hatay 1.018.200 892.478 879.383 13.095 401.057 45,64 477.724 54,36 87,65
Iğdır 117.904 90.461 88.553 1.908 30.844 34,86 57.629 65,14 76,72
Isparta 310.003 271.693 265.726 5.967 148.868 56,04 116.775 43,96 87,64
İstanbul 10.529.030 9.340.205 9.207.590 132.615 4.479.747 48,65 4.727.761 51,35 88,71
İzmir 3.179.748 2.832.920 2.790.403 42.517 870.860 31,22 1.918.700 68,78 89,09
Kahramanmaraş 719.927 629.154 619.744 9.410 458.093 73,95 161.386 26,05 87,39
Karabük 173.150 150.064 146.615 3.449 89.042 60,73 57.574 39,27 86,67
Karaman 171.482 151.676 147.675 4.001 94.247 63,85 53.370 36,15 88,45
Kars 181.880 141.812 139.109 2.703 70.893 50,99 68.131 49,01 77,97
Kastamonu 278.876 232.890 227.608 5.282 147.567 64,84 80.013 35,16 83,51
Kayseri 932.483 834.477 822.636 11.841 557.172 67,75 265.203 32,25 89,49
Kilis 81.705 70.583 69.373 1.210 44.513 64,13 24.895 35,87 86,39
Kırıkkale 197.697 169.078 166.262 2.816 103.614 62,44 62.335 37,56 85,52
Kırklareli 270.019 242.929 239.126 3.803 68.553 28,67 170.568 71,33 89,97
Kırşehir 163.309 138.471 135.883 2.588 72.362 53,30 63.389 46,70 84,79
Kocaeli 1.301.355 1.166.946 1.147.261 19.685 650.174 56,69 496.716 43,31 89,67
Konya 1.475.597 1.298.525 1.274.212 24.313 928.516 72,88 345.598 27,12 88
Kütahya 421.028 379.510 371.589 7.921 261.242 70,29 110.410 29,71 90,14
Malatya 543.742 471.869 465.177 6.692 323.631 69,57 141.537 30,43 86,78
Manisa 1.031.668 933.101 914.008 19.093 417.267 45,67 496.458 54,33 90,45
Mardin 455.288 374.330 365.386 8.944 149.558 40,96 215.581 59,04 82,22
Mersin 1.247.662 1.096.490 1.077.359 19.131 387.627 35,99 689.508 64,01 87,88
Muğla 691.124 611.470 601.091 10.379 184.520 30,73 415.901 69,27 88,47
Muş 225.416 177.955 172.684 5.271 87.314 50,56 85.370 49,44 78,95
Nevşehir 207.762 182.270 179.211 3.059 117.548 65,59 61.663 34,41 87,73
Niğde 236.211 201.836 201.836 4.268 118.150 59,82 79.344 40,18 85,45
Ordu 549.249 454.428 444.872 9.556 275.344 61,90 169.481 38,10 82,74
Osmaniye 350.988 299.183 293.778 5.405 169.652 57,81 123.811 42,19 85,24
Rize 245.097 208.495 205.186 3.309 155.030 75,56 50.157 24,44 85,07
Sakarya 690.429 616.766 606.975 9.791 412.849 68,08 193.588 31,92 89,33
Samsun 941.614 812.278 798.235 14.043 507.267 63,56 290.837 36,44 86,26
Şanlıurfa 1.029.644 861.730 845.908 15.822 599.092 70,82 246.812 29,18 83,69
Siirt 176.845 147.212 142.486 4.726 68.242 47,93 74.143 52,07 83,24
Sinop 155.463 130.162 126.975 3.187 73.488 57,90 53.437 42,10 83,73
Şırnak 255.760 214.666 207.089 7.577 58.828 28,41 148.213 71,59 83,93
Sivas 433.325 374.007 368.134 5.873 262.506 71,30 105.683 28,70 86,31
Tekirdağ 710.364 632.095 622.595 9.500 242.627 38,98 379.809 61,02 88,98
Tokat 417.661 365.070 359.023 6.047 226.999 63,27 131.772 36,73 87,41
Trabzon 568.504 484.270 475.989 8.281 316.298 66,47 159.573 33,53 85,18
Tunceli 60.801 50.912 50.337 575 9.844 19,58 40.429 80,42 83,74
Uşak 262.877 237.260 232.316 4.944 109.270 47,04 123.017 52,96 90,26
Van 619.947 468.593 453.159 15.434 193.584 42,72 259.575 57,28 75,59
Yalova 172.160 147.039 144.637 2.402 71,59 49,73 72.708 50,27 85,41
Yozgat 295.051 246.192 242.249 3.943 179.543 74,24 62.291 25,76 83,44
Zonguldak 447.774 387.640 377.314 10.326 186.077 49,33 191.099 50,67 86,57
Ülke çapında sonuçlar 58.366.647 49.799.163 48.934.116 865.047 25.157.025 51,41 23.777.091 48,59 85,32

Yurt dışı sonuçları

Ülke Kayıtlı seçmenler Oy kullanan insan sayısı Geçerli oylar Geçersiz oylar Evet Evet (%) Hayır Hayır (%) Katılım oranı (%)
Arnavutluk 153 %41,80 213 %58,20
Cezayir 356 %43,00 472 %57,00
Avustralya 5.960 %41,82 8.290 %58,18
Avusturya 38.215 %73,23 13.972 %26,77
Azerbaycan 1.024 %38,31 1.649 %61,69
Bahreyn 69 %13,56 440 %86,44
Belçika 54.083 %74,98 18.044 %25,02
Bosna-Hersek 750 %61,83 463 %38,17
Bulgaristan 365 %28,65 909 %71,35
Kanada 3.247 %27,92 8.384 %72,08
Çin 213 %23,77 683 %76,23
Çekya 73 %12,54 509 %87,46
Danimarka 6.604 %60,63 4.288 %39,37
Mısır 259 %59,00 180 %41,00
Finlandiya 558 %28,45 1.403 %71,55
Fransa 91.266 %64,85 49.475 %35,15
Gürcistan 285 %40,66 416 %59,34
Almanya 412.149 %63,07 241.353 %36,93
Yunanistan 176 %22,62 602 %77,38
Macaristan 232 %25,75 669 %74,25
İran 121 %45,32 146 %54,68
Irak 119 %34,59 225 %65,41
İrlanda 173 %19,93 695 %80,07
İsrail 284 %43,43 370 %56,57
İtalya 2.135 %37,94 3.492 %62,06
Japonya 416 %36,11 736 %63,89
Ürdün 349 %75,87 111 %24,13
Kazakistan 636 %41,41 900 %58,59
Kosova 404 %57,14 303 %42,86
Kuveyt 191 %23,38 626 %76,62
Kırgızistan 499 %57,36 371 %42,64
Lübnan 1.058 %93,88 69 %6,12
Lüksemburg 5.987 %62,86 3.538 %37,14
Makedonya 618 %57,97 448 %42,03
Hollanda 82.672 %70,94 33.871 %29,06
Yeni Zelanda 32 %17,68 149 %82,32
KKTC 19.225 %45,18 23.324 %54,82
Norveç 2.193 %57,20 1.641 %42,80
Umman 138 %24,04 436 %75,96
Polonya 302 %25,61 877 %74,39
Katar 241 %18,89 1.035 %81,11
Romanya 824 %44,64 1.022 %55,36
Rusya 833 %26,02 2.368 %73,98
Suudi Arabistan 4.475 %55,06 3.653 %44,94
Singapur 284 %44,31 357 %55,69
Güney Afrika 126 %36,84 216 %63,16
İspanya 172 %13,32 1.119 %86,68
Sudan 240 %65,93 124 %34,07
İsveç 4.367 %47,09 4.902 %52,91
İsviçre 19.181 %38,08 31.193 %61,92
Tayland 27 %12,92 182 %87,02
Türkmenistan 510 %43,74 656 %56,26
Ukrayna 341 %35.74 613 %64,26
BAE 395 %13,31 2.572 %86,69
Birleşik Krallık 7.177 %20,26 28.247 %79,79
ABD 5.296 %16,20 27.397 %83,80
Özbekistan 169 %53,65 146 %46,35
Gümrük sonucu 52.961 %54,17 44.816 %45,83
Yurtdışı sonucu 831.208 %59,09 575.365 %40,91

Tepkiler

Ulusal

Resmi olmayan sonuçların açıklanmasının ardından, Yüksek Seçim Kurulunun mühürsüz oyların geçerli sayılmasına yönelik kararını protesto etmek için Türkiye'nin birçok şehrinde gösteriler düzenlendi. Başta İstanbul, Ankara ve İzmir olmak üzere Muğla, Aydın, Mersin, Kocaeli, Adana, Çanakkale ve Konya illerinde toplanan eylemciler referandumun iptali talebinde bulundu ve YSK'nin kararı protesto edildi.[121]

Uluslararası

  •  Almanya – Şansölye Angela Merkel ve Dışişleri Bakanı Sigmar Gabriel yaptıkları ortak açıklamada, Alman hükûmetinin Türkiye toplumu içinde ortaya çıkan derin bölünme nedeniyle, Türk hükûmetinin ülkenin tüm siyasi ve sosyal kesimleriyle saygıya dayalı bir diyaloğa geçmesini beklediğini belirtti. Federal hükûmetin resmi olmayan sonuçları dikkate aldığını ve Türk halkının anayasa hakkındaki kararına saygı duyulduğunu kaydetti.[122]
  •  ABD – Başkan Donald Trump Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ı telefonla arayarak referandum sonucundan dolayı tebrik etti.[123]
  •  Azerbaycan – Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Erdoğan'ı ilk tebrik eden yabancı siyasetçi oldu. Halk oylamasının "Evet" zaferiyle sonuçlanmasından dolayı, Cumhurbaşkanı Erdoğan'ı telefonla arayarak tebrik etti ve anayasa değişikliğinin hayırlı olmasını diledi.[124]

Ayrıca bakınız

Wikimedia Commons'ta 2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumu ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Kaynakça

  1. ^ "Referandum 16 Nisan'da 2017 başkanlık sistemi referandum zamanı!". Yeni Şafak. 10 Şubat 2017. 10 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017. 
  2. ^ "Gündem başkanlık tartışması". NTV.com.tr. 3 Ocak 2005. 28 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2016. 
  3. ^ "AKP'den başkanlık açıklaması: Nisan ayında referanduma gidilebilir". BirGün. 29 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2016. 
  4. ^ Yalçın, Zübeyde (16 Kasım 2016). "Başkanlık değil Cumhurbaşkanlığı". Sabah. 9 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2017. 
  5. ^ AK Parti'nin "başkanlık sistemi" adı yerine "cumhurbaşkanlığı sistemi" adını kullanmaya başlamasına dair kaynaklar:
  6. ^ "21 maddelik anayasa teklifi Meclis'te: Cumhurbaşkanı yürütmenin başı". Diken. 10 Aralık 2016. 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  7. ^ "18 maddelik anayasa değişikliği teklifinin tam metni". Evrensel. 10 Ocak 2017. 24 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  8. ^ "Yeni anayasa teklifi Meclis Başkanlığı'nda". Aydınlık. 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  9. ^ Yazıcıoğlu, Yıldız (26 Aralık 2016). "TBMM Anayasa Komisyonu'nda Gerilimli Görüşme". Amerika'nın Sesi. 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  10. ^ "Anayasa Komisyonu'nda tansiyon yükseldi". Sözcü. 24 Aralık 2016. 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  11. ^ "Cumhurbaşkanının kararname yetkisi anayasa teklifinden çıkarıldı". Sputnik. 29 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  12. ^ "Yedek milletvekilliği iptal". NTV. AA. 27 Aralık 2016. 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  13. ^ Karabağlı, Hülya (27 Aralık 2016). "'Yedek milletvekilliği' iptal oldu". T24. 28 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  14. ^ "Anayasa teklifi değişti: 21 maddeden ikisi iptal". BirGün. 28 Aralık 2016. 29 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  15. ^ "Anayasa değişiklik teklifi Komisyon'dan geçti". 30 Aralık 2016. 14 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  16. ^ "Başbakan Yıldırım: Başkanlık teklifimizi Meclis'e getireceğiz". Akşam. 13 Ekim 2016. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  17. ^ "Anayasa Değişikliğinde Süreç Nasıl İşleyecek". Vatan. 3 Aralık 2016. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  18. ^ "Tutuklu HDP vekillerinden itiraz: Anayasa görüşmeleri iç tüzüğe aykırı, durdurun". Diken. 7 Ocak 2017. 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  19. ^ "TBMM Başkanı İsmail Kahraman, yeniden yoğun bakımda". Akşam. 9 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  20. ^ Köse, Türey (10 Ocak 2017). "Anayasa görüşmeleri nasıl başladı, hangi mesajlar verildi?". Ankara: BBC Türkçe. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  21. ^ "MHP'li Yusuf Halaçoğlu'ndan 'istifa' açıklaması". Hürriyet. AA. 20 Ocak 2017. 22 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  22. ^ Kaya, Başak. "Deniz Baykal'dan TBMM'de tarihi konuşma". Sözcü. 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  23. ^ "Tuncay Özkan: Beni AKP'li zanneden bir milletvekili açık oy vermemi istedi". BirGün. 11 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  24. ^ "AK Partili Deligöz: 'Ulan alın açık oy kullanıyorum, ne yapacaksınız?' dedim". Sputnik. 10 Ocak 2017. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  25. ^ "Sağlık Bakanı açık oy kullandı uyarılara sert tepki gösterdi". Sözcü. 10 Ocak 2017. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  26. ^ "Fatma Kaplan Hürriyet bu görüntüleri çektiği için darbedildi". Evrensel. 12 Ocak 2017. 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  27. ^ "Meclis kürsüsündeki 15 bin Euro'luk mikrofon kayıp". 13 Ocak 2017. 15 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  28. ^ "Anayasa değişikliği teklifi 339 oyla Meclis'ten geçti". BBC Türkçe. 21 Ocak 2017. 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  29. ^ a b c Köse, Türey (21 Ocak 2017). "Siyaset 'OHAL koşullarında' referandum kampanyasına hazırlanıyor". Ankara: BBC Türkçe. 23 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2017. 
  30. ^ Çelikkan, Erdinç (30 Ocak 2017). "Erdoğan 40 ilde 'evet' mitingi yapacak". Hürriyet. 4 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  31. ^ "Başbakan Yıldırım duyurdu: AKP'nin referandum kampanyası 7 Şubat'ta başlıyor". Diken. 21 Ocak 2017. 4 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  32. ^ Altan, Mesut (6 Şubat 2017). "PKK-FETÖ hayır dediği için evet". Sabah. 8 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2017. 
  33. ^ Erboz, Fatih (29 Ocak 2017). "Bahçeli, 'Evet' için miting yapmayacak". Yeniçağ. 4 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  34. ^ "Türk Milliyetçileri 'Hayır' Diyor". Yeniçağ. 29 Ocak 2017. 4 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  35. ^ "CHP anayasa değişikliğine 'hayır' için mitinglere başlıyor". Posta. 23 Ocak 2017. 4 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  36. ^ "HDP: Referanduma karşı etkin bir muhalefetle 'Hayır' diyeceğiz". BirGün. 15 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  37. ^ "Maltepe'de 'Hayır' çalışmasına silahlı saldırı". Evrensel. 27 Ocak 2017. 4 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  38. ^ "'Hayır' afişi asan üniversitelilere önce gözaltı, sonra para cezası!". soL. 3 Şubat 2017. 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  39. ^ "Polisin Kadıköy'de 'HAYIR' bildirisi dağıtanlara silah çektiği an". Cumhuriyet. 4 Şubat 2017. 4 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2017. 
  40. ^ Solmaz, Tezcan (3 Şubat 2017). "Referandum için 'silahlı tehditte' bulunan 2 şüpheli adliyede". Hürriyet. Düzce. DHA. 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  41. ^ "Demokrasi şöleni: TKP'nin 'Hayır' bildirisine 'Erdoğan'a hakaret' iddiasıyla toplatma". Diken. 28 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2017. 
  42. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2017. 
  43. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2017. 
  44. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2017. 
  45. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2017. 
  46. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2017. 
  47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2017. 
  48. ^ Gözler, Kemal (25 Aralık 2016). "Prof. Kemal Gözler: Elveda kuvvetler ayrılığı, elveda anayasa". T24. 27 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  49. ^ Köse, Hilal (26 Aralık 2016). "Prof. Dr. Kaboğlu: Padişahın bile partisi yoktu". Cumhuriyet. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  50. ^ "Başkanlık sistemine karşı binler Anıtkabir'e akın etti". Sözcü. Ankara. 5 Aralık 2016. 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  51. ^ "Yıldırım'dan teklifin TBMM'ye sunulması sonrası ilk açıklama: 21 maddenin 18'i esas madde". Karar. 10 Aralık 2016. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  52. ^ "CHP'li Böke: Meclis'e sunulan padişahlık teklifidir". Sputnik. 11 Aralık 2016. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2016. 
  53. ^ Keskin, Nursima (10 Aralık 2016). "CHP'den anayasa teklifine ilişkin ilk açıklama". Hürriyet. Ankara. DHA. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2016. 
  54. ^ "CHP'li Özgür Özel'den başkanlık karşıtı 'kefenli hodri meydan' konuşması". Cumhuriyet. 22 Aralık 2016. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2016. 
  55. ^ "Selina Doğan: Bu teklif yasalaşırsa AB süreci resmen biter". Agos. 28 Aralık 2016. 29 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2016. 
  56. ^ "CHP'li Yüksel: Esad'ın anayasasının aynısı getiriliyor". BirGün. 7 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2017. 
  57. ^ "Yeni Anayasa teklifi Ülkücüleri ayağa kaldırdı". Yeniçağ. 10 Aralık 2016. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  58. ^ "Meral Akşener: MHP'yi, AKP'nin ve sarayın arka bahçesi yaptırmayacağız!". Yeni Asya. 15 Mayıs 2016. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  59. ^ "CHP'li Gök: MHP, AKP'ye can simidi olmuş". Milliyet. 8 Mart 2016. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  60. ^ "CHP'nin 'Saray'ın yedek lastiği' sözlerine MHP'den yanıt: PKK'nın don lastiği". Diken. 14 Ekim 2016. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  61. ^ "MHP'li 5 milletvekili 'başkanlık' teklifine 'hayır' diyecek". NTV.com.tr. 24 Ekim 2016. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  62. ^ "MHP'den ihraç edilen Ümit Özdağ konuştu". Habertürk. 16 Kasım 2016. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  63. ^ "Yeni Anayasa anketinden çok konuşulacak sonuçlar". Sözcü. 16 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  64. ^ "MHP'li vekil Koçdemir'den yeni anayasa çıkışı". Sözcü. 27 Aralık 2016. 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  65. ^ "HDP'den yeni anayasa teklifi açıklaması". Habertürk. 10 Aralık 2016. 17 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  66. ^ "HDP'li Yıldırım'dan başkanlık sistemi için iki şart". Cumhuriyet. 18 Aralık 2016. 29 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  67. ^ Ataklı, Can (20 Aralık 2016). "Başkanlık sistemine HDP bombası". Sözcü. 29 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  68. ^ "CHP ve HDP'nin 'değişiklik teklifi Anayasa'ya aykırı' önergeleri kabul edilmedi". Sputnik. 21 Aralık 2016. 17 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  69. ^ "Numan Kurtulmuş: Ortak bir referandum kampanyası söz konusu değil". NTV.com.tr. AA. 24 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  70. ^ a b c d e f g h i "Referandumda hangi parti ne oy verecek?". Yarın Haber. 25 Ocak 2017. 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  71. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2017. 
  72. ^ "CHP anayasa değişikliğine 'hayır' için mitinglere başlıyor". Habertürk. AA. 23 Ocak 2017. 25 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  73. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2017. 
  74. ^ "HDP: Referanduma karşı etkin bir muhalefetle 'Hayır' diyeceğiz". BirGün. 15 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  75. ^ "Saadet Partisi'nden referandum kararı". Hürriyet. 25 Ocak 2017. 25 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  76. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2017. 
  77. ^ "Vatan Partisi'nin 'Cumhurbaşkanlığı sistemine hayır' bildirisinin dağıtımı engellendi". Ulusal Kanal. 18 Ocak 2017. 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  78. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2017. 
  79. ^ a b c "3 parti referandum kararını verdi". Oda TV. 19 Ocak 2017. 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  80. ^ "Başkanlık anayasasına karşı nasıl mücadele edilir?". Komünist Parti. 9 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  81. ^ "Anayasaya Değişikliği Girişimine Türk Milleti Büyük Çoğunlukla "HAYIR" Diyecektir". Demokratik Sol Parti. 16 Ocak 2017. 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  82. ^ Aydın, Yaşar (20 Ocak 2017). "Erdoğan'ın sağ korkusu". BirGün. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  83. ^ "Merkez sağ hayır diyecek". Aydınlık. 5 Şubat 2017. 7 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2017. 
  84. ^ "BTP'den kritik referandum açıklaması". Yeni Mesaj. Ankara. 3 Şubat 2017. 7 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2017. 
  85. ^ "HÜDA PAR 'Yetmez ama evet' dedi". Al Jazeera Türk. 15 Şubat 2017. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2017. 
  86. ^ "Yeni Dünya Partisi'nden Başkanlık Sistemine destek". Hür24. 9 Ocak 2017. 12 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2017. 
  87. ^ "Osmanlı Parti İktidar Kongresini Yaptı". 12 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2017. 
  88. ^ @YesillerSol (26 Ocak 2017). "Oyumuz Hayır Olsun" (X gönderisi). Erişim tarihi: 28 Ocak 2017 – X vasıtasıyla. 
  89. ^ "EMEP başkanlık dayatmasını protesto etti". Evrensel. 14 Ocak 2017. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  90. ^ "SEP'ten 2017 Mesajı: Örgütlenmek, Sosyalist Saflarda Mücadele Etmek…". Sosyalist Emekçiler Partisi Girişimi. 31 Aralık 2016. 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2017. 
  91. ^ "Demokrasi şöleni: TKP'nin 'Hayır' bildirisine 'Erdoğan'a hakaret' iddiasıyla toplatma". Diken. 28 Ocak 2017. 30 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  92. ^ "BİZ HAYIR'A HAZIRIZ YA SİZ?". tsip1974.com. 23 Ocak 2017. 12 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2017. 
  93. ^ @DSIP_ (31 Ocak 2017). "#HAYIR! Başkanlık değil demokrasi" (X gönderisi) – X vasıtasıyla. 
  94. ^ "TÜRKİYE CUMHURİYET'İNİN BÖLÜNMEZ... - Ayyildiz Partisi Genel Merkezi". Facebook. 25 Ocak 2017. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2017. 
  95. ^ "Referandumda "HAYIR"! Ya sonra? | İşçi Kardeşliği Gazetesi". 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2017. 
  96. ^ "Bir parti daha "hayır" dedi". 23 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2017. 
  97. ^ "Bir sol parti daha karar verdi". 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2017. 
  98. ^ "Adalet Partisi referandum oyunu açıkladı". Ulusal Kanal. 7 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  99. ^ "TC ANAYASASINA GÖRE YENİ YASANIN ANAYASA MAHKEMESİNDEN GEÇMEMESİ GEREKİYOR". Türkiye Birlik Partisi. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  100. ^ "EVRENSEL YOL PARTİSİ GENEL MERKEZİMİZDE HEP BİRLİKTE #HAYIR DEDİK". Evrensel Yol Partisi. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  101. ^ "Aziz seçmenler". Büyük Türkiye Partisi. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  102. ^ "Demokratik Genç Parti Added A New Photo. - Demokratik Genç Parti". Facebook. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  103. ^ "YÜCE TÜRK SOYU... Elbette #HAYIR.!!!... - TURAN Hareketi Partisi". Facebook. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  104. ^ "Milliyetçi Türkiye Partisi shared Ahmet... - Milliyetçi Türkiye Partisi". Facebook. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  105. ^ "ÖSP (Partiya Azadî û Sosyalîzmê) shared... - ÖSP (Partiya Azadî û Sosyalîzmê)". Facebook. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  106. ^ "Gürsel YILDIZ" Anayasa değişikliğine kesinlikle kendim ve partim adına –HAYIR" - Hak ve Huzur Partisi - Haklı ve Huzurlu bir gelecek". Hak ve Huzur Partisi. 11 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  107. ^ "Türkiye Komünist Partisi siyasete, sokaklara, mücadeleye geri döndü!". htkp.org.tr. 25 Aralık 2016. 14 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  108. ^ "Cihan Partisi - Cihan Partisi shared Kürşad Emre..." Facebook. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  109. ^ "Security Check Required". Facebook. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  110. ^ "Türkiye Halk Partisi on Twitter: "Hayır da hayır vardır, hayırlarınız hayır olsun! "". Twitter. 22 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  111. ^ "KADINLARIMIZI CANLA, BAŞLA GÖREVE DAVET EDİYORUZ..." 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  112. ^ "As Parti Genel Başkan Açiklamalari: As Parti Yeni Yil Mesaji". 16 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  113. ^ "İşçi düşmanı ve baskıcı tek adam düzenine HAYIR! – İşçi Cephesi". 11 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  114. ^ "Başkanlığa Hayır Komiteleri için göreve!". tkh.org.tr. 7 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  115. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  116. ^ "Kadin Partisi on Twitter: "Beyaz Bir Gelecek İçin Oyunuz #HAYIR Olsun Sayın Milletvekili, Mecliste yapılacak Anayasa oylaması öncesinde,... "". Twitter. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  117. ^ "TEK ADAM ANAYASASINA HAYIR !... - Türkiye Işsizler Ve Emekçiler Partisi". Facebook. 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2017. 
  118. ^ "Meclis başkanlık dayatmasını kabul etti". tkp.org. 7 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2017. 
  119. ^ "Referandum Açıklaması". 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2022. 
  120. ^ a b "Üç partiden referandumu boykot kararı". 4 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2017. 
  121. ^ "Referandum protestolarında gözaltılar". BBC Türkçe. 18 Nisan 2017. 20 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2017. 
  122. ^ "Dünya liderlerinden referandum değerlendirmeleri". NTV.com.tr. 17 Nisan 2017. 22 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2017. 
  123. ^ Toroğlu, Mehmet (17 Nisan 2017). "Trump'tan Erdoğan'a Tebrik Telefonu". Amerika'nın Sesi. 20 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2017. 
  124. ^ "Erdoğan'ı tebrik eden ilk lider Aliyev oldu!". Haberturk.com. 17 Nisan 2017. 22 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2017. 

Dış bağlantılar