Adıyaman (il)

Bu madde Adıyaman il sınırları içindeki tüm bölge hakkındadır. İlin merkez ilçesi için Adıyaman sayfasına bakınız.
Adıyaman
İl
Slogan:
Huzur ve Barışın Şehri Adıyaman
Adıyaman'ın Türkiye'deki konumu
Adıyaman'ın Türkiye'deki konumu
Koordinatlar: 37°45′36″K 38°16′43″D / 37.76000°K 38.27861°D / 37.76000; 38.27861
Ülke Türkiye
BölgeGüneydoğu Anadolu Bölgesi
Alt idari birimler
İdare
 • ValiOsman Varol
 • Belediye BaşkanıAv. Abdurrahman Tutdere (CHP)
Yüzölçümü
 • Toplam7337 km²
Rakım669 m
Nüfus
 (2021)
 • Toplam632.148[1]
 • Yoğunluk86/km²
Zaman dilimiUTC+03.00 (TRS)
Alan kodu416
Plaka kodu02

Adıyaman, Türkiye'nin Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Orta Fırat Bölümü'nde bulunan bir ildir. İdari merkezi Adıyaman şehridir. TÜİK 2023 sonu verilerine göre ilin nüfusu 604.978'dir.[2]

Doğusunda Diyarbakır, kuzeyinde Malatya, batısında Kahramanmaraş, güneyinde Gaziantep ve Şanlıurfa illeri ile çevrilidir. İlin doğusunda Torosların güneydoğu uzantısı olan Malatya dağları, güneydoğusunda Atatürk Baraj Gölü yer alır. Doğusundan Fırat Nehri ile çevrilidir. İlin kuzey kesimi genel anlamda dağlık ve engebeli iken güney kesiminde geniş ovalar bulunur.

İl sınırları içerisindeki tek üniversite Adıyaman Üniversitesi'dir.

Etimoloji

Ana madde: Adıyaman § Etimoloji

Tarihçe

Erken Dönem

Adıyaman ve çevresinde yapılan arkeolojik kazılar, bölgede tarih öncesi dönemlerden beri insan yerleşimlerinin var olduğunu göstermiştir. Perre (Pirin), Palanlı, Haydaran ve Turuş'ta yapılan kazılar, bölgede Üst Paleolitik döneme tarihlenen mağara yerleşimlerini ortaya çıkarmıştır. Palanlı köyündeki Palanlı mağarasının, MÖ 40 bin yıllarında kullanıldığı tahmin edilmektedir.[3] Diğer bölgelerde yapılan kazılarda MÖ 3 binli yıllara tarihlenen kalıntılara ulaşılmıştır.[4]

Adıyaman ve çevresinde görülen ilk devlet örgütlenmesi Hititler tarafından kurulmuştur. Hitit yazıtlarına göre MÖ 1650'li yıllarda Adıyaman'ın da içerisinde bulunduğu Anadolu'nun güneydoğusu büyük oranda Hitit egemenliğine girmiştir. Hititlerin zayıflamasının ardından MÖ 16. yüzyıl sonlarında Adıyaman ve çevresi Hurriler'in egemenliği altına girmiş, sonrasında ise bölge, yıkılışlarına kadar Mitanniler'in hakimiyetinde kalmıştır.[5]

Mitannilerin ardından bölgede bir Geç Hitit krallığı olan Kummuh Krallığı hüküm sürmeye başlamıştır. MÖ binli yıllarda kurulduğu tahmin edilen bu krallığa ait en eski yazıtlara Adıyaman'ın Besni ilçesinde yapılan kazılarda ulaşılmıştır.[6]

Keşfedilen Kummuh ve Asur kaynakları, Kummuh Krallığı'nın Asurlulara vergi ödeyen devletlerden biri olduğunu ortaya koymuştur. Başta Asurlularla dostane ilişkiler yürüten Kummuh Krallığı, MÖ 750'li yıllardan itibaren Asurluların güç kaybedişinin ardından Urartuların bölgeye yaptıkları saldırılar ile Urartular tarafından vergiye bağlanmış ve Asurlulara karşı topladıkları ittifaka katılmaya zorlanmıştır. MÖ 8. yüzyıl ortalarında bugünkü Besni ilçesi çevresinde yapıldığı düşünülen savaşlarda Asurluların Urartuları yenmesiyle Kummuh Krallığı tekrar Asurlulara vergi ödemeye başlamıştır.[5] Kummuh Krallığı'nın MÖ 8. yüzyılın sonlarında Urartular ile ittifak yaparak vergi vermeyi reddetmesiyle bölge Asur Kralı II. Sargon tarafından işgal edilmiş, Kummuh Krallığı sona ermiş ve bölge Asurluların bir eyaleti haline gelmiştir.[7]

Asurluların hakimiyeti boyunca bölgedeki yerli halkın çoğu Güney Mezopotamya'ya sürgün ettirilmiş, o bölgedeki halklar da Kummuh Bölgesine zorunlu göçe tabi tutulmuştur.[8] Asurlular bölgede MÖ 7. yüzyılın sonuna kadar hakim olmuş, MÖ 607'de Asurlular'ın Babillilerle yapılan savaşı kaybetmeleriyle birlikte bölge Babil hakimiyetine girmiştir. Babil hakimiyetinden önce Kummuh diye bilinen bölge, sonrasında Kommagene ismiyle bilinir olmuştur.[8]

Babil egemenliğinin ardından bölge MÖ 6. yüzyıl ortalarında Perslerin hakimiyetine girmiştir. Pers hakimiyetinde, öncesinde bölgeden sürgün ettirilen halkların bölgeye dönüşüne müsaade edilmiş, bu da bölgede zengin bir kültürün oluşmasını sağlamıştır.[5][9]

Bölgedeki Pers hakimiyeti Pers Kralı III. Darius'un MÖ 333 yılında Büyük İskender'e yenilmesiyle son bulmuş, Kommagene toprakları da diğer Doğu ve Güneydoğu Anadolu topraklarıyla birlikte Büyük İskender'in hakimiyetine girmiştir. Büyük İskender'in ölümünün ardından generallerinin taht kahvgasına tutuşması ve imparatorluğun parçalanmasının ardından Kommagene bölgesi İskender'in generallerinden biri olan I. Seleukos tarafından kurulan Seleukos İmparatorluğu'nun hakimiyetine girmiştir. Seleukos hakimiyeti bölgenin kültürel açıdan canlandığı ve Helenizm kültürü etkisine girdiği bir dönem olmuştur.[5][9]

Kommagene Krallığı Dönemi

Ana madde: Kommagene Krallığı
Adıyaman Kâhta İlçesi sınırları içinde yer alan Kommagene Krallık ailesine ait bir anıt mezar olan Karakuş Tümülüsü

MÖ 2. yüzyıl başlarında Seleukos İmparatorluğu'nun çözülmeye başlamasıyla bölgenin Seleukos valisi Ptolemaios, Kommagene'de bağımsızlığını ilan ederek Kommagene Krallığı'nı kurmuştur. Ptolemaios'un ardından tahta geçen oğlu Sames, kendi ismini verdiği Samosata şehrini başkent ilan etmiştir. Bu dönemde Kommagene Kuzey Suriye ile Toroslar arasındaki bölgede hüküm sürmüştür.[10]

Seleukosların yakılışına kadar Seleukoslarla iyi ilişkiler sürdüren Kommagene Krallığı, Seleukosların yıkılışının ardından dönem dönem Part İmparatorluğu, Ermenistan Krallığı ve Roma İmparatorluğu'na bağlı bir halde yaşamını sürdürmüştür. MÖ 1. yüzyılın başlarında Roma'nın Anadolu'daki etkinliğini arttırması ile bölgedeki krallar da Roma hakmiyetini kabul ederek devletlerinin varlığını sürdürebilmiştir. Nitekim Kommagene Krallığı da bu dönemde Roma hakimiyetini tanımış ve varlığını sürdürmüştür. MS 1. yüzyılda Roma İmparatorluğu ile çalkantılı ilişkiler içine giren Kommagene Krallığı, Roma tarafından iki kez ilhak edilmiş, ara ara Roma'ya bağımlı bir devlet olarak yaşamasına izin verilmişse de MS 72'de tamamen Roma'nın hakimiyetine girmiştir.[10]

Kommagene Krallığı hanedanı kendilerini Helen ve Perslerin "uğurlu soyu" olarak nitelemiştir. Kommagene kralları kendilerini baba tarafından Pers İmparatoru I. Darius'a, anne tarafından ise Büyük İskender'e dayandırmıştır. Nitekim Kommagene Kralı I. Antiochos, 2150 metre yükseklikteki Nemrut Dağı'na devasa ve anıtsal bir tapınak inşa ettirmiş, buraya tanrılarıla birlikte tanrılaşmış Pers ve Helen atalarının heykellerini sıralamıştır.[8] Nemrut Dağı'ndaki bu heykeller bugün Adıyaman'ın en önemli turizm değerlerinden biridir. Ayrıca I. Antiochos'un oğlu II. Mitridat'ın hanedanın kadınlarının gömümlesi için yaptırdığı bir anıt mezar olan Karakuş Tümülüsü de Kommagene Krallığı döneminden kalan şehrin önemli turizm noktalarından biridir.[11]

Bugün Adıyaman ili sınırları içerisinde kalan antik Samosata, bugünkü Kâhta ilçe sınırları içerisindeki Arsemia ve Adıyaman şehir merkezinin kuzeyindeki Perre (Pirin) şehirleri, Kommagene Krallığı'nın önemli şehirleri arasındaydı.

Roma ve Bizans Dönemi

Romalıların Kahta Çayı üzerine kurduğu Cendere Köprüsü

Bölge Roma hakimiyetine girdikten sonra Romalılar ile Partlar arasındaki güç mücadelesine sahne olmuştur.[12]Partların batıya doğru olan ilerleyişini durdurmak isteyen Romalılar, bölgeye tahkimat yapmışlar, özellikle Samosata şehri Romalılar tarafından askeri bir üs olarak kullanılmıştır. Romalılar bu dönemde Kommagene topraklarını baştan başa dolaşan yollar inşa etmişlerdir. Malatya'dan başlayıp Perre'ye, oradan Samosata'ya, oradan da Fırat kıyısını izleyerek Kızılin civarından Suriye'ye giden bu yol güzergahında inşa edilen köprülerin bazıları bölgede hâlâ ayaktadır.[5] Romalıların Kahta Çayı üzerinde inşa ettiği Cendere Köprüsü, Adıyaman'ın önemli turizm noktaları arasındadır.

Romalılar ve İranlılar arasındaki güç mücadelesi bölgede asayişi ortadan kaldırmış ve nüfusun azalmasına sebep olmuştur. Romalıların İranlılarla olan güç mücadelesi Safeviler devrinde de devam etmiş, 3. yüzyıl ortalarında bölge Safevi şahı I. Şâpûr'un orduları tarafından işgal edilerek tahrip edilmiştir.[5]

Roma İmparatorluğu'nun 395 yılında bölünmesinin ardından bölge Bizans hakimiyetinde kalmıştır. Adıyaman ve çevresi bu dönemde Bizans ile Safeviler ve Müslüman Araplar arasındaki güç mücadelesine sahne olmuştur. 7. yüzyıl ikinci yarısından itibaren bölge Müslüman Araplar'ın akınlarına maruz kalmıştır. Bizans'ın Yermuk Savaşı'ndan sonra bölgeden çekilmesiyle boşalan alanlar zamanla Müslümanlar tarafından doldurulmuştur. Halife Ömer devrinde devam eden Müslüman akınlarıyla bölgeye gelen sahabe Safvan bin Muattal'ın kabri, bugün Samsat ilçesinde bulunmaktadır ve Adıyaman'ın önemli turizm noktalarından biridir.[5][9]

Orta Çağ'da Bölgedeki Güç Mücadeleleri

Bölgede Bizans ile Müslüman Araplar arasındaki güç mücaladelesi Emeviler döneminde de devam etmiştir. Emevi iktidarının sonuna doğru bölgeye gelen komutan Mansur bin Cavane, Perre şehrini Emeviler adına fethetmiş ve şehrin güneyinde yeni bir kale ve bu kale etrafında kümelenmiş yeni bir kasaba inşa ettirmiştir.[13] Yeni yapılan kale ve çevresindeki şehir, Mansur bin Cavane'nin ardından Mansur'un Kalesi anlamına gelen Hısnımansur ismini almıştır. Bugünkü Adıyaman şehir merkezinin kuruluşu bu tarihe dayanmaktadır. Hısnımansur ve Besni'yi içine alan bu bölge bu tarihten itibaren Emeviler ile Bizans arasındaki şiddetli çatışmalara sahne olmuş, bölge sık sık Emevilerle Bizans arasında el değiştirmiştir. Uzun süre bir sınır bölgesi olan bu alanda, ilerleyen dönemlerde Arap, Türk, Bizans ve Ermeni kuvvetleri birbiriyle mücadele etmiştir.[9]

Abbasiler döneminde bölgede devlet hakimiyeti güçlenmişse de 9. yüzyıla gelindiğinde Abbasiler Bizans'a karşı olan gücünü koruyamamıştır. Bu dönemde yapılan Bizans akınları ile bölgede Bizans hakimiyeti sağlanmıştır. Bir dönem Hamdanilerin hakimiyeti altına giren Besni'nin de Bizans tarafından alınmasının ardından bölge uzun bir süre Bizans hakimiyetinde kalmıştır.[14]

Hısnımansur ve çevresine ilk Selçuklu akınları 11. yüzyılın ikinci yarısında yapılmıştır. Bu akınlar sırasında bölge Selçuklu hakimiyetine girmişse de sonrasında bölge Selçuklular ve bölgede Bizans'ın Malazgirt yenilgisiyle güç kazanan Ermeniler arasındaki mücadelelere de sahne olmuştur.[15]

Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurulmasının ardından bölgeye gönderilen Süleyman Şah'ın komutanlarından Emir Buldacı, Güneydoğu Anadolu'da yaptığı fetihler sırasında 1084 yılında Besni ve Hısnımansur çevresini kontrol altına almışsa da I. Haçlı Seferi'nin başlamasıyla Müslümanlar güç kaybetti ve Adıyaman ve çevresi Urfa Haçlı Kontluğu'nun hakimiyetine girdi.[16] 1144 yılında İmameddin Zengi'nin Urfa Haçlı Kontluğu'na son vermesinin ardından Frankların elindeki Samsat 1150'de, Hısnımansur da 1151'de Zengilerin idaresine geçmiştir. Bölge bu tarihten sonra Artuklular ve Eyyübilerin idaresine geçmiş, 1226 yılına kadar Artuklu-Eyyübi-Selçuklu mücadelelerine sahne olmuştur.[9]

1226 yılında Selçuklu komutanı Emir Çavlı, Selçuklulara karşı ittifak yapan Artuklu ve Eyyübi ordusunu mağlup ederek Hısnımansur ve Kâhta çevresini Selçuklu hakimiyetine almıştır.[17] Bölgenin Selçuklu hakimiyetinde olduğu dönemde Baba İshak İsyanı çıkmış, isyan Hısnımansur, Kâhta, Samsat ve çevresnde etkili olmuş ve bölgedeki yerleşimler asiler tarafından tahrip edilmiştir.[18]

1243 yılında Selçukluların Moğollara yenilmesiyle Anadolu'da başlayan Moğol istilasından Adıyaman ve çevresi de nasibini almıştır. Bölgede Moğollardan kaçan Türkmenlerin yarattığı kargaşa ve sonrasında Moğolların bölgeyi istilası, yerli halka zor zamanlar yaşatmış, Hısnımansur ve çevresindeki köyler sık sk yağma olaylarına sahne olmuştur.[18] 13. yüzyılın sonlarında Moğol işgalinde kalan bölgeye 14. yüzyıl başlarından itibaren Memluk akınları yapılmış, sonrasında Adıyaman ve çevresi Dulkadiroğulları Beyliği hakimiyetine girmiştir.[19]

Osmanlı Dönemi

Hısnımansur, Kâhta, Besni ve Gerger şehirlerinin Osmanlı hakimiyetine ilk girişi 1399 yılındadır. Bir süre Kadı Burhaneddin hakimiyetinde kalan Adıyaman ve çevresi Yıldırım Bayezid'in Malatya üzerine yaptığı seferden sonra Osmanlı hakimiyetine girmişse de bu kısa sürmüş, 1402'deki Ankara Savaşı'nın ardından Adıyaman ve çevresi Timur'un hakimiyetine geçmiştir. Timur'un Anadolu'dan ayrılmasının ardından bölgede tekrar Dulkadiroğulları hakim olmuştur.[20]

Osmanlı Devleti'nin tekrar güçlenmesinin ardından Adıyaman ve çevresi Dulkadiroğulları, Osmanlılar ve Memlükler arasındaki bir geçiş noktası haline gelmiştir. Dulkadiroğulları'nın Çaldıran Savaşı'nda Osmanlı'nın yardım isteğini geri çevirmesi ve Osmanlı ordularına saldırması bölgenin Osmanlı hakimiyetine geçişine zemin hazırlamıştır.[9] Nitekim Çaldıran Seferi sonrasında gerçekleşen Turnadağ Muharebesi'nin ardından Dulkadiroğulları toprakları Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Ayıntab, Hısnımansur ve Besni de 1516 yılının ağustos ayında Yavuz Sultan Selim'in bizzat katıldığı Mısır Seferi sırasında, Mercidabık Muharebesi öncesinde tamamen Osmanlı hakimiyetine girmiştir.[21]

16. yüzyıl başında Osmanlı hakimiyetine girmelerinin ardından Kâhta, Gerger ve Hısnımansur başta Maraş Eyaleti içerisindeki bir sancak olan Besni'ye bağlı kazalar halindeyken, sonrasında Elbistan sancağına bağlanmışlar, 16. yüzyılın ikinci yarısında Zülkadriye Eyaleti'nin merkezinin Maraş'a taşınmasının ardından Besni ile birlikte Maraş'a bağlı kazalar haline gelmişlerdir.[9] Genel olarak bölgenin Maraş'tan idare edilişi Tanzimat devrine kadar devam etmiştir.

Tanzimat döneminde yapılan değişikliklerin ardından Kâhta, Gerger, Hısnımansur ve Besni kazaları Malatya sancağına bağlanmıştır. 1864'te Teşkil-i Vilâyet Nizamnâmesi ile oluşturulan Diyarbekir Vilayeti'ne bağlı Mamüretülaziz sancağına bağlanan bu kazalar, 1870 yılında sancak haline getirilen Malatya'ya bağlanmıştır. 1883'te Malatya'nın Diyarbekir Vilayeti'nden ayrılarak yeni kurulan Ma‘mûretü'l-Azîz Vilayeti'ne bağlanmasıyla Kâhta, Gerger, Hısnımansur ve Besni de Diyarbekir Vilayeti'nden ayrılmıştır.[9]

Milli Mücadele Dönemi

Adıyaman, Milli Mücadele döneminde işgale uğramamıştır. Ancak çevre şehirleri Antep, Maraş ve Urfa'nın işgal edilmesi, Adıyaman ve çevresini de etkilemiştir. Hısnımansur, Besni ve Kâhta'da Müdâfaa-i hukuk cemiyetleri kurulmuş, bölge halkı tarafından ilgili makamlara Anadolu'nun işgalini protesto eden telgraflar çekilmiş, Fransız işgali altındaki çevre şehirlere yiyecek, giyecek ve asker yardımı yapılmış, Antep, Urfa ve Maraş savunmalarına Hısnımansur, Besni, Kâhta ve Samsat’tan birçok destek milis kuvveti gönderilmiştir.[19]

Bölgedeki Rişvan aşiretinin reisi olan Kahtalı Hacı Bedir Ağa, Ali Galip komplosunun önlenmesinde rol oynamış, adamlarıyla birlikte Antep ve Urfa savunmalarına katılmış, Antep Savunması'ndaki hizmetlerinden dolayı kırmızı-yeşil şeritli İstiklâl Madalyası ile ödüllendirilmiştir. Yine Besni Kuvâ-yi Milliye komutanı Besnili Hasan Ağa da emrindeki kuvvetlerle Antep Savunması'na katılmıştır. Kahtalı Hacı Bedir Ağa ve Besnili Reşit Ağa Adıyaman ve çevresini Birinci Meclis'te temsil etmiştir.[19]

Cumhuriyet Dönemi

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasının ardından yürürlüğe giren 1924 Anayasası'nın yeniden düzenlediği idari taksimatta Hısnımanusur, Kâhta ve Besni, Malatya iline bağlı kazalardır. 1926 yılında yapılan bir değişiklikle Besni kazası Gaziantep'e bağlanmışsa da bu değişiklik 1933 yılında geri alınarak Besni tekrar Malatya'ya bağlanmıştır. Hısnımansur kazasının ismi 28 Aralık 1928 tarihinde resmî olarak "Adıyaman" olarak değiştirilmiştir.[22]

1954 yılına kadar idari statüsü değişmeyen Adıyaman'ın 1954 seçimleri sonrasında il yapılması gündeme gelmiştir. 28 Mayıs 1954 tarihinde Adıyaman'ın il yapılmasıyla ilgili kanun tasarısı TBMM tarafından Dahiliye ve Bütçe encümenlerine gönderilmiş, bu kanun tasarısı 14 Haziran 1954 tarihinde TBMM'de görüşülmüştür. Meclisteki bu görüşmeler sırasında CHP'li ve DP'li milletvekilleri Adıyaman'ın Malatya'dan ayrılarak il yapılması hakkında ortak görüş belirtmişlerdir. Adıyaman'ın Malatya'dan ayrılmasına gerekçe olarak şehrin ekonomik gelişimini sağlama ihtiyacı ve coğrafi konumu gösterilmiştir. Dahiliye vekili Namık Gedik bu görüşmeler sırasında doğu-batı ekseninde uzanan dağların Adıyaman, Kâhta ve Gerger'in Malatya ile olan ulaşımını zorlaştırdığını belirtmiş, söz alan diğer milletvekilleri coğrafi konumu, iklim şartları ve zirai imkanları sebebiyle Malatya'dan farklı özellikler gösteren bu kazaların ayrı bir vilayet haline getirilmesinin isabetli olacağını belirtmişlerdir.[22][23]

Meclisteki bu görüşmeler sırasında Adıyaman'ın vilayet yapılması hakkında görüş birliği olsa da Besni kazasının durumu hakkında ciddi görüş ayrılıkları olmuştur. Milletvekillerinin kaydadeğer çoğunluğu ve Malatya ile Gaziantep milletvekilleri, iktisadi ve kültürel anlamda Gaziantep'e bağlı olan ve o zamanki 60 bin kişilik nüfusuyla 50 bin nüfuslu Adıyaman'dan daha büyük olan Besni kazasının Malatya'dan ayrılarak Adıyaman'a değil, Gaziantep'e bağlanması gerektiğini belirtmişlerdir. Bu milletvekilleri Besni'nin Adıyaman'a bağlanması durumunda Besni halkının Gaziantep'e göç edeceğini belirtmiştir. Hükûmet ve karşıt görüş bildiren milletvekilleri ise coğrafi olarak Gaziantep'e değil, Adıyaman'a yakın olması dolayısıyla Besni'nin Adıyaman'a bağlanması gerektiğini belirtmişlerdir. Nitekim oturumda alınan kararla Besni kazası Adıyaman'a bağlanan kazalardan biri olmuştur. Mecliste yapılan oylamayla kanun tasarısı kabul edilmiş, kanunun 1 Aralık 1954 tarihinde yürürlüğe girmesiyle Adıyaman; Besni, Kâhta, Gerger ve Çelikhan ilçeleri kendisine bağlanarak vilayet statüsüne kavuşmuştur.[22] Daha sonra 1 Nisan 1958 tarihinde Gölbaşı, 1 Nisan 1960 tarihinde Samsat, 9 Mayıs 1990 tarihinde Tut ve 1991 yılında ise Sincik ilçe merkezine dönüştürülerek Adıyaman'a bağlanmıştır.[24] Şehir, 2023 Kahramanmaraş depremlerinde ağır hasar aldı.

Coğrafya

İl, Adıyaman (merkez ilçe), Besni, Çelikhan, Gerger, Gölbaşı, Kâhta, Samsat, Sincik ve Tut ilçelerinden oluşur.

Adıyaman ilinin büyük bölümü Güneydoğu Anadolu Bölgesindedir. Kuzeydeki Çelikhan ile Gerger ilçelerinin bir kısmı Doğu Anadolu Bölgesinde, batıda bulunan Gölbaşı ile Besni ilçesinin bir kısmı da Akdeniz Bölgesi içerisindedir. İlin yüzölçümü 7.644 km² dir.

Adıyaman şehrinin merkez olduğu Adıyaman ili; kuzeyde Malatya, kuzeydoğuda Diyarbakır, doğu ve güneyde Şanlıurfa, güneybatıda Gaziantep ve batıda Kahramanmaraş illeri ile komşudur.

İldeki belli başlı dağlar; Akdağ (2551 m), Dibek (2549 m), Tucak-Ulubaba (2530 m), Gördük (2206 m), Nemrut (2150 m), Bozdağ (1200 m) ve Karadağ (1115 m)'dır. İlin kuzeyinde, Toroslar'ın uzantısı olan Malatya dağları yer alır. Güneye doğru yükseklikler azalmakta ve ovalık alanlar görülür. Çelikhan, Tut ve Gerger ilçelerinin tamamına yakını dağlıktır. Merkez, Besni ve Kahta ilçelerinin kuzey kesimleri dağlık, güney kesimleri ova şeklindedir. Samsat ilçesi ise ilin en alçak arazilerine sahiptir.

İlin önemli ovaları; Kahta, Çakırhöyük (Keysun), İnekli ve Pınarbaşı ovalarıdır.

Akarsular

İlin en önemli akarsuyu Fırat Nehri'dir. Şanlıurfa ve Diyarbakır ile sınır oluşturan nehrin il içerisindeki uzunluğu 180 km' dir. Diğer başlıca akarsular; Göksu Çayı, Besni Akdere Çayı, Sofraz Çayı, Kahta Çayı, Ziyaret Çayı, Keysun Çayı, Çakal Çayı, Kalburcu Çayı, Değirmen Çayı, Birimşe Çayı, Eğriçay ve Halya Deresidir.

İlçeler[25]

İlçelerin Konumu

Konum bilgileri
İlçe Kuruluş yılı[26] Önceden bağlı olduğu ilçe Alanı km² Rakım mt. Merkeze uzaklık km[27] Ulaşan yollar[27]
Adıyaman Merkez 1.814 701 D.360-04, 02.01
Besni Cumh.önce 1.235 902 44 D.850-12, 02.54
Çelikhan 1954 Malatya merkez 444 1.388 57 Adıyaman=>02.01, D.850-10=>44.51
Gerger 1954 Pütürge 668 750 100 D.360-05=>02.05
Gölbaşı 1958 Besni 800 902 63 D.360-04, D.850-11
Kahta Cumh.önce 1.274 724 35 D.360-05=>02.04
Samsat 1960 Merkez 319 593 47 D.360-05=>02.25
Sincik 1990 Kâhta 495 1.373 69 D.360-05=>02.03
Tut 1990 Besni 290 929 59 D.360-04=>02.53
ADIYAMAN 1954 MALATYA 7.337

Nüfus

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2024 verileri[2])

Adıyaman İli Nüfusu: 604.978'dir. Bu nüfusun %73,81'i şehirlerde yaşamaktadır (2023 sonu). İlin yüzölçümü 7.337 km2'dir. İlde km2'ye 82 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 157'dir.)

2023 depremleri sonrası ilk ADNKS'de yıllık il nüfusunun 30.191 kişi (% 4,99) azaldığı belirlenmiştir. Nüfusu en fazla azalan ilçe, 31.301 kişi (-% 10,43) ile Merkez ilçe olmuştur.

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre 9 ilçe, 23 belediye, bu belediyelerde 174 mahalle, ayrıca 453 köy bulunmaktadır.

2023 yılı sonunda Adıyaman ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri[28]
İlçe Nüfus

2022

Nüfus

2023

Fark Nüfus

Artışı %

Belediye

Sayısı

Mahalle

Sayısı

Köy

Sayısı

Köy

Nüfusu

Şehir

nüfusu

Şehirde

oturan %

Alanı

 km2[29]

 km2'ye

düşen kişi

Besni 77.180 76.415 -765 -1,00 6 37 67 27.713 48.702 63,73 1235 62
Çelikhan 14.858 14.856 -2 -0,01 2 17 20 2.971 11.885 80,00 444 33
Gerger 15.711 15.679 -32 -0,20 1 4 45 12.572 3.107 19,82 668 23
Gölbaşı 50.324 47.876 -2.448 -4,99 4 17 30 11.062 36.814 76,89 800 60
Kahta 128.961 132.303 3.342 2,56 3 25 102 36.610 95.693 72,33 1274 104
Merkez 316.140 284.839 -31.301 -10,43 3 49 135 49.204 235.635 82,73 1814 157
Samsat 6.673 6.898 225 3,32 1 4 16 3.139 3.759 54,49 319 22
Sincik 15.947 16.477 530 3,27 2 14 24 9.058 7.419 45,03 495 33
Tut 9.375 9.635 260 2,74 1 7 14 6.092 3.543 36,77 290 33
Adıyaman 635.169 604.978 -30.191 -4,99 23 174 453 158.421 446.557 73,81 7339 82

İlin yıllara göre nüfusları

Adıyaman il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
1955[30] 208.755 54
  %15     32.350
176.405     %85  
1960[31] 233.717 53 %12
  %17     39.701
194.016     %83  
1965[32] 267.288 47 %14
  %19     51.463
215.825     %81  
1970[33] 303.511 48 %14
  %23     70.398
233.113     %77  
1975[34] 346.892 45 %14
  %29     100.722
246.170     %71  
1980[35] 367.595 46 %6
  %32     116.986
250.609     %68  
1985[36] 430.728 44 %17
  %35     150.991
279.737     %65  
1990[37] 513.131 39 %19
  %43     219.304
293.827     %57  
2000[38] 623.811 35 %22
  %54     338.939
284.872     %46  
2007[39] 582.762 36 %7
  %56     329.060
253.702     %44  
2008[40] 585.067 35 %0
  %56     329.965
255.102     %44  
2009[41] 588.475 35 %1
  %58     338.617
249.858     %42  
2010[42] 590.935 35 %0
  %59     347.236
243.699     %41  
2011[43] 593.931 35 %1
  %60     356.595
237.336     %40  
2012[44] 595.261 35 %0
  %61     365.381
229.880     %39  
2013[45] 597.184 35 %0
  %62     373.183
224.001     %38  
2014[46] 597.835 35 %0
  %64     382.755
215.080     %36  
2015[47] 602.774 33 %1
  %65     393.472
209.302     %35  
2016[47] 610.484 33 %1
  %66     404.702
205.782     %34  
2017[47] 615.076 33 %1
  %67     414.025
201.051     %33  
2018[47] 624.513 33 %2
  %68     421.889
202.624     %32  
2019[47] 626.465 33 %0
  %69     431.758
194.707     %31  
2020[47] 632.459 33 %1
  %70     441.165
191.294     %30  
2021[47] 632.148 33 %0
  %71     447.227
184.921     %29  
2022[47] 635.169 32 %0
2023[47] 604.978 32 %5


Yönetim

Ayrıca bakınız: Adıyaman'ın ilçeleri

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclisleri oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.[48][49]

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Adıyaman Valisi, 1976-İzmir doğumlu Osman Varol  Haziran 2023/312 kararla, Ağrı Valisi iken atanmıştır.[50]

Adıyaman Belediye Başkanı, 1976 Adıyaman doğumlu Abdurrahman Tutdere (CHP), 31 Mart 2024 seçimlerinde %49,74 oy oranıyla seçilmiştir. Adıyaman Belediye Başkanı seçilen Abdurrahman Tutdere, 2023 yılında seçildiği 28. dönem Adıyaman milletvekilliğinden istifa etmiştir.[51]

2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Adıyaman İl Genel Meclisi üye sayısı, 27 AK Parti, 2 CHP ve 1 SAADET olmak üzere 30'dur. Adıyaman Belediye meclisi ise 28 AK Parti, 9 SAADET olmak üzere 37 üyeden oluşur.[52]

2023 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre Adıyaman'ın Türkiye Büyük Millet Meclisindeki üyelerinin siyasi partilere dağılımı: 4 AK Parti, 1 CHP'dir.[53]

Ekonomi

Sanayi siteleri

Adıyaman Organize Sanayi Bölgesi

1991 yılında kuruluş çalışmalarına başlanan Adıyaman Organize Sanayi Bölgesinde, 1996 yılında kamulaştırma ve etüd-proje işlemleri tamamlanmıştır. 1997 yılında altyapı çalışmalarına ve arsa tahsis işlemlerine başlanmıştır.

İl Merkezine 6 km uzaklıkta, ilimiz kuzeybatı istikametinde, Belediye sınırları içerisinde, TPAO tesisleri ile açılacak olan Adıyaman Kuzey Çevre Yolunun bitişiğinde 150 hektarlık alan üzerinde kurulan Bölge, 86 adet sanayi parseli ile 1. Derecede Kalkınmada Öncelikli Yöre, teşvik, imkân ve kolaylıklarıyla sanayicilerimizin hizmetine sunulmuştur.

Adıyaman Küçük Sanayi sitesi 1969 yılında kurulmuş 1987 yılında ihale edildikten sonra yapımına fiilen 30.4.1988 yılında başlanmış ve 2000 yılı içerisinde tamamlanarak hizmete açılmıştır. Toplam 350.000 m² alana sahip olan sitede 350 adet iş yeri bulunmaktadır.

Ancak Küçük Sanayi sitesinin ihtiyacı karşılayamaması nedeniyle 200 ek iş yeri 2001 yatırım programına alınarak inşaatına başlanmıştır.

Besni Organize Sanayi Bölgesi

2005 yılında 120 hektarlık alana kurulmaya başlayan ve her geçen gün yatırımcısını artıran Besni OSB şu an için 12 işletmeye ev sahipliği yapıyor.

Besni Küçük Sanayi sitesi

Besni'nin Kayaardı mevkiinde 06.12.1993 tarihinde ihale edilen sitenin inşaatına Nisan 1994 yılında başlanılmıştır. Besni Küçük Sanayi Sitesi % 85 sanayi ve Ticaret Bakanlığı kredi desteği ile yürütülmektedir. Tamamlandığında 278 iş yerinin bulunacağı sitenin inşaatı % 30 oranında tamamlanmış olup, faaliyete geçtiğinde 1500 kişi istihdam edilecektir.

Gölbaşı Küçük Sanayi sitesi

22 Kasım 1989 yılında kurulan küçük sanayi sitesinin inşaatı Gaziantep yolu üzerinde belediye imar planı içerisinde 30 dönüm üzerinde devam etmektedir. K.S.S 100 iş yeri kapasiteli %70 sanayi ve Ticaret Bakanlığı Kredi desteğine sahiptir. Site tamamlandığında küçük esnaf ve zanaatkar daha sağlıklı ortamlarda daha iyi hizmet verme imkânına kavuşacaktır.

Kahta Organize Sanayi Bölgesi

Kahta Organize Sanayi Bölgesi, 2007 yılında kurulmuştur. Bu sanayi bölgesi, Adıyaman iline bağlı Kahta ilçesinde yer almaktadır ve sanayi yatırımlarını teşvik etmek amacıyla oluşturulmuştur. Kahta OSB, çeşitli sektörlerdeki işletmelere ev sahipliği yaparak bölgenin ekonomik kalkınmasına katkıda bulunmayı hedeflemektedir.[54]

Öz Kahta Küçük Sanayi Sitesi

Kahta Küçük Sanayi Sitesi 27.09.1996 yılında kurulmuş olup, proje çalışmaları tamamlanmıştır. 2001 yılı revize yatırım programına alınması için girişimler devam etmektedir.

Spor

Ana madde: Adıyaman'da spor

2018-19 Sezonu sonunda Futbol takımı Adıyaman 1954, BAL'a düşmüştür. Ayrıca BAL takımı Kahta Dirilişspor ve Kadın voleybol 2. Lig takımı Adıyaman İ.Kültür S. da küme düşmüştür. Liglerdeki en başarılı sonucu, Hentbol erkekler süper lig takımı Adıyaman Belediye SK ligde 5. olarak elde etmiştir.

Futbol Türkiye Kupası 'nda Adıyaman 1954, 2.turda elenmiştir. Hentbol Türkiye Kupası'nda Adıyaman Belediye SK 2.tur grup maçlarında elenmiştir.

Adıyaman'da, 8.598 kişi kapasiteli Atatürk Stadyumu en önemli spor tesisidir. Ayrıca, 1.000 kişilik Adıyaman Belediyesi Spor Salonu ve 1.000 kişilik Adıyaman Üniversitesi Kapalı Yüzme Havuzu vardır.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Güncel Nüfus Değerleri isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  2. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024. 
  3. ^ "PALANLI MAĞARASI". Kültür Portalı. 1 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2022. 
  4. ^ Kara, Bülent (2012). Hamdi Doğan (Ed.). İsimler ve Mekânlar: Adıyaman. Konya: Kömen Yay. 
  5. ^ a b c d e f g Adıyaman. Yurt Ansiklopedisi. I. İstanbul. 1981. s. 191. 
  6. ^ Özkan, Süleyman (2016). Kumaha Devleti. Adıyaman: Adıyaman Tanıtma Vakfı Yay. 
  7. ^ Zeyrek, Turgut H.; Zeyrek, Ali N.; Zeyrek, Ayşegül (2006). Besni (Parala-Octacuscum-Bahasna: Anadolu'nun Güneydoğusunda Antik bir Kent ve Yakın Çevresinin Arkeolojik Açıdan Dğerlendirilmesi. İstanbul: Besni Belediyesi Yay. 
  8. ^ a b c Dörner, Friedrich Karl (1990). Nemrud Dağı'nın Zirvesinde Tanrıların Tahtları. Vural, Ülkü tarafından çevrildi. Ankara: TTK Yay. 
  9. ^ a b c d e f g h Toprak, Seydi Vakkas (Mayıs 2018). 1835 Tarihli Nüfus Sayımına Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Hısnımansur (Adıyaman). Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Yayınları. 
  10. ^ a b Taşdöner Özcan, Kevser (2015). "Helenistik Dönemin Küçük Bir Krallığı: Kommagene". 8 (23). 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2022. 
  11. ^ "KARAKUŞ TÜMÜLÜSÜ". Kültür Portalı. 22 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2022. 
  12. ^ Dalyan, Murat Gökhan. Başlangıcından 1570 Yılına Kadar Adıyaman. Ankara: Yeni Reform Matbaacılık. 
  13. ^ Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162). Andreasyan, Hrant D. tarafından çevrildi. Ankara: TTK Yay. 2000. 
  14. ^ "BESNİ - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 29 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2022. 
  15. ^ Kopar, Metin (2014). Seyyahların Gözüyle Adıyaman. Adıyaman. 
  16. ^ Demirkent, Işın (1990). Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi(1098-1118). Ankara. 
  17. ^ Merçil, Erdoğan (1991). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. Ankara. 
  18. ^ a b Abu’l Farac Tarihi. II. Doğrul, Ömer Rıza tarafından çevrildi. Ankara. 1999. 
  19. ^ a b c Doğan, Hamdi (2012). "Milli Mücadelede Adıyaman ve Çevresi". 2 (11). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2022. 
  20. ^ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Tarihi. I. TTK Yay. 
  21. ^ Çetin, Altan (2009). Memlûk Devleti'nin Kuzey Sınırı. Ankara: TTK Yay. 
  22. ^ a b c Şaşmaz, Hasan; Şaşmaz, Musa (2012). Osmanlı İmparatorluğu ile Cumhuriyet Dönemi'nde Adıyaman'ın İdari Taksimatı. Konya: Kömen Yay. 
  23. ^ Gülen, Ahmet (2021). "Demokrat Parti Döneminde Adıyaman Vilayetinin Kuruluşuna Dair Bir Tartışma". 37 (104). 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2022. 
  24. ^ "Adıyaman Tarihi". Adıyaman Valiliği. 4 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2022. 
  25. ^ TUİK ve KGM
  26. ^ İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
  27. ^ a b Karayolları Genel Müdürlüğü
  28. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2019. 
  29. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 24 Ekim 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2020. 
  30. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  31. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  32. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  33. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  34. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  35. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  36. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  37. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  38. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  39. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  40. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  41. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  42. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  43. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  44. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  45. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  46. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  47. ^ a b c d e f g h i
  48. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
  49. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020. 
  50. ^ https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2023/06/20230626-10.pdf [yalın URL]
  51. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
  52. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
  53. ^ https://www.ysk.gov.tr/doc/karar/dosya/45639002/2023-1255.pdf [yalın URL]
  54. ^ "Adıyaman Kahta OSB". Kalkınma Ajansları. 5 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2024. 

Dış bağlantılar

Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Adıyaman (il)
hakkında daha fazla bilgi edinin
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikikaynak'ta ara Vikikaynak'ta belgeler