Ağrı (il)

Bu madde Ağrı il sınırları içindeki tüm bölgeyi kapsamaktadır. Başlığın diğer anlamları için Ağrı (anlam ayrımı) sayfasına gidiniz.
Ağrı
il
Ağrı'nın Türkiye'deki konumu
Ağrı'nın Türkiye'deki konumu
Koordinatlar: 39°43′7.3″K 43°3′7.6″D / 39.718694°K 43.052111°D / 39.718694; 43.052111
ÜlkeTürkiye
BölgeDoğu Anadolu Bölgesi
Alt idari birimler
İdare
 • Belediye BaşkanıMustafa Koç (Kayyum =)
 • ValiMustafa Koç
Yüzölçümü
 • Toplam11.099 km²
Nüfus
549.435[1]
Zaman dilimiUTC+03.00 (TRS)
Alan kodu(+90) 472
Plaka kodu04

Ağrı Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde Yukarı Murat-Van Bölümü'nde bulunan bir ildir. Adını kısmen sınırları içerisinde bulunan Ağrı Dağı'ndan almıştır. 1834 yılında bucak, 1869 yılında ilçe olan Ağrı, 1927 yılında il olmuştur. İlin doğusunda İran, kuzeyinde Kars, kuzeybatısında Erzurum, güneybatısında Muş ve Bitlis, güneyinde Van ve kuzeydoğusunda Iğdır bulunmaktadır.

İlin nüfusu 524.644'tür. Bu nüfusun %60,58'i şehirlerde yaşamaktadır (2021 sonu).[1] Yüzölçümü 11.099 km2'dir, km2'ye 47 kişi düşmektedir. İl merkezi Ağrı'nın denizden yüksekliği: 1630 m.'dir. Rakımı en yüksek ilçesi Diyadin'dir (1933 m).

2021 yılında TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 ilçe, 12 belediye, bu belediyelerde 100 mahalle ve ayrıca 563 köy vardır.[1]

Tarihçe

Orta Asya'dan gelen kavimlerin Anadolu'ya girişleri sırasında Ağrı, bir geçiş oluşturmuş, dolayısıyla birçok medeniyete sahne olmuştur. Ancak bu medeniyetler Ağrı'yı bir giriş kapısı olarak gördüklerinden burada çok köklü bir uygarlık oluşturamamışlardır.

Bölgede egemenlik kurdukları sanılan Hititler'in güçlerini yitirmeleri üzerine, MÖ 1340 - MÖ 1200 tarihleri arasında Hurriler bölgeye yerleşmişlerdir. Hurriler krallık merkezi olan Urfa'dan uzak olan Ağrı'yı ellerinde tutamamışlardır.

En köklü uygarlığı Urartular oluşturmuştur. Urartu'nun Van Gölü'nün kuzey ve kuzeydoğusundaki ülkeler üzerine, Kral İspuini döneminde (MÖ 825 - MÖ 810) seferlere başlamış, Kral Menua döneminde (MÖ 810 - MÖ 786) ise bu akınlar daha da ağırlık kazanmıştır. Kuzeye ve kuzeydoğuya giden yollar üzerinde inşa edilen kaleler, buraya yapılan seferlerin önceden planlandığını göstermektedir. Ağrı Dağı'nın yamaçlarında, Karakoyunlu ve Taşburun köylerinin arasında ele geçen bir Urartu yazıtı Kral Menua'nın bu bölgedeki egemenliğinin kesin kanıtıdır.

MÖ 712 yıllarında Kızılırmak boylarına kadar uzanan Kimmerler, Ağrı'da geçici de olsa bir hakimiyet kurmuşlardır. Medler (MÖ 708 - MÖ 555) Asur Devleti'nin yıkılması ile birlikte bir yayılma sürecine girmiş, bunun sonucu olarak da Ağrı ve çevresini topraklarına katmışlardır.

Medler'in yıkılması ile birlikte Persler; Büyük İskender'in Pers Kralı lll. Darius'u MÖ 331'de yenerek Anadolu'yu ele geçirdiği zamana kadar yaklaşık iki yüzyıl kadar bölgede yaşamışlardır. Büyük İskender'in ölümü üzerine oluşan boşluktan faydalanan Ermeniler ve Gürcüler bölgeyi ele geçirmişlerdir.

Murat Nehri ve Doğubayazıt çevrelerine kısa sürede yerleşmişlerdir. Daha sonraları Arsaklılar ve Artaksıyaslı Krallığı, Ağrı ve çevresine hakim olmuştur.

Bölge, Halife Osman zamanında İslam orduları tarafından fethedilmiştir. 872 yılına değin Abbasiler'in kontrolü altında kalan Ağrı, daha sonra Bizans'ın kontrolüne geçmiştir.

1071 Malazgirt Meydan Muharebesi sonrası bölgeye Türk boyları gelmeye başlamıştır. Ağrı, yüzyıla yakın bir süre Sökmenli Devleti'nin sınırları içine girmiştir. 1027 - 1225 yılları arasında Ani Atabekleri, 1239'da Cengizliler, 1256 - 1358 yılları arasında İlhanlılar ve Celaliler Ağrı'da hüküm sürmüşlerdir. İlhanlılar bazen kurultaylarını Ağrı Dağı'nda yapmış, Anadolu ve İran'ı buradan yönetmişlerdir. 1393'te Türk kağanı Temir Küreğen, Ağrı bölgesini ele geçirmiştir. 1405 - 1468 tarihleri arasında Ağrı, Karakoyunlu toprakları içinde yer almış, Karakoyunlular yıkılınca Ağrı Akkoyunlular'ın egemenliğine geçmiştir. Ağrı, 1514'te yapılan Çaldıran Muharebesi sonrası Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.

Osmanlı döneminde Şorbulak olarak anılan ilin adı, Ermeniler zamanında Karakilise olarak değiştirilmiştir. Kâzım Karabekir Paşa zamanında ise Karakilise ismi değiştirilerek Karaköse diye adlandırılmıştır.[2]

Nuh Tufanı ile ilgisinden dolayı Tevrat'ta adı geçen Ararat Dağı ve ülkesinin, Ağrı ve çevresinin olduğu sanılması dolayısıyla Ağrı'ya batılılar tarafından Ararat da denilmektedir. 5165 m. yüksekliğiyle Türkiye'nin en büyük dağı olan Ağrı Dağı da il sınırlarındadır.

Nüfus

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2024 verileri[3])

Ağrı ili nüfusu: 511.238'dir. Bu nüfusun %61,6'sı şehirlerde yaşamaktadır (2023 sonu). İlin yüzölçümü 11.099 km2'dir. İlde km2'ye 46 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 91, Patnos'da 81'dir.) İlde yıllık nüfus% 0,12 oranında azalmıştır. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler Merkez (% 3,27), Diyadin (-% 1,79)

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 100 mahalle ve ayrıca 563 köy vardır.

2023 yılı sonunda Ağrı ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri[4]
İlçe Nüfus

2022

Nüfus

2023

Fark Nüfus

Artışı %

Belediye

Sayısı

Mahalle

Sayısı

Köy

Sayısı

Köy

Nüfusu

Şehir

nüfusu

Şehirde

oturan %

Alanı

 km2

 km2'ye

düşen kişi

Diyadin 38.369 37.687 -682 -1,79 1 7 62 18.318 19.369 51,39 1351 28
Doğubayazıt 116.493 114.727 -1.766 -1,53 1 14 85 36.201 78.526 68,45 2250 51
Eleşkirt 30.288 30.103 -185 -0,61 4 20 55 14.368 15.735 52,27 1307 23
Hamur 16.152 16.097 -55 -0,34 1 4 46 13.052 3.045 18,92 873 18
Merkez 148.765 153.709 4.944 3,27 1 18 106 28.411 125.298 81,52 1695 91
Patnos 114.081 112.515 -1.566 -1,38 2 28 92 49.596 62.919 55,92 1394 81
Taşlıçay 18.614 18.781 167 0,89 1 4 37 12.205 6.576 35,01 822 23
Tutak 27.864 27.619 -245 -0,88 1 5 80 20.277 7.342 26,58 1407 20
Ağrı 510.626 511.238 612 0,12 12 100 563 192.428 318.810 62,36 11099 46

İlin yıllara göre nüfusları

Ağrı il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
1927[5] 104.586 56
  %14     14.442
90.144     %86  
1935[6] 107.206 56 %3
  %12     12.504
94.702     %88  
1940[7] 121.477 56 %13
  %15     17.631
103.846     %85  
1945[8] 133.504 56 %10
  %15     19.503
114.001     %85  
1950[9] 155.455 55 %16
  %14     21.209
134.246     %86  
1955[10] 181.348 56 %17
  %18     33.373
147.975     %82  
1960[11] 215.118 55 %19
  %19     41.320
173.798     %81  
1965[12] 246.961 56 %15
  %22     53.420
193.541     %78  
1970[13] 290.311 51 %18
  %25     72.573
217.738     %75  
1975[14] 330.201 48 %14
  %28     92.386
237.815     %72  
1980[15] 368.009 45 %11
  %29     108.414
259.595     %71  
1985[16] 421.131 45 %14
  %34     141.852
279.279     %66  
1990[17] 437.093 43 %4
  %36     158.758
278.335     %64  
2000[18] 528.744 40 %21
  %48     252.309
276.435     %52  
2007[19] 530.879 39 %0
  %53     282.361
248.518     %47  
2008[20] 532.180 39 %0
  %50     265.714
266.466     %50  
2009[21] 537.665 39 %1
  %50     269.147
268.518     %50  
2010[22] 542.022 38 %1
  %51     275.785
266.237     %49  
2011[23] 555.479 38 %2
  %52     290.904
264.575     %48  
2012[24] 552.404 38 %1
  %53     292.525
259.879     %47  
2013[25] 551.177 38 %0
  %53     294.705
256.472     %47  
2014[26] 549.435 39 %0
  %55     299.628
249.807     %45  
2015[27] 547.210 39 %0
  %56     306.352
240.858     %44  
2016[27] 542.255 39 %1
  %56     305.406
236.849     %44  
2017[27] 536.285 39 %1
  %57     305.531
230.754     %43  
2018[27] 539.657 40 %1
  %56     304.543
235.114     %44  
2019[27] 536.199 41 %1
  %57     307.539
228.660     %43  
2020[27] 535.435 42 %0
  %58     310.896
224.539     %42  
2021[27] 524.644 43 %2
  %59     309.256
215.388     %41  
2022[27] 510.626 43 %3
  %59     309.256
215.388     %41  


Konum

Konum Bilgileri
İlçe Kuruluş Yılı[28] Önceden bağlı olduğu ilçe Alanı km²[29] Rakım mt. Merkeze Uzaklık km[30] Ulaşan Yollar[30]
Ağrı Merkez 1.695 1.630 /D.100-31, D.965-07
Diyadin Cumh.önce 1.351 1.933 59 /D.100-32=>04.26
Doğubayazıt Cumh.önce 2.250 1.594 94 /D.100-33, /D.975-02
Eleşkirt Cumh.önce 1.307 1.810 33 /D.100-31
Hamur 1958 Merkez 873 1.690 14 D.965-08
Patnos 1936 Malazgirt 1.394 1.639 79 D.965-08=>D.280-02
Taşlıçay 1954 Diyadin 822 1.762 31 /D.100-32
Tutak Cumh.önce 1.407 1.567 40 D.965-08, D.270-03
AĞRI Cumh.önce 11.099

Kültürel ve doğal zenginlikler

  • Ahmed-i Hani Türbesi: Ahmed-i Hani 'nin türbesi İshak Paşa Sarayı'nın yanındadır. Ahmed-i Hani 17. yüzyılda yaşamış Kürt şair ve filozofudur. Türbesi her yıl birçok insan tarafından ziyaret edilir.[31]

Yönetim

Ayrıca bakınız: Ağrı'nın ilçeleri

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclisleri oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.[32][33]

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Ağrı Valisi, 1976-Kozan doğumlu Mustafa KOÇ'dur. Ağustos 2023/376 sayılı kararla Niğde Valisi iken atanmıştır.[34]

Ağrı Belediye Başkanı, 1975 Ağrı doğumlu Hazal Aras (DEM Parti), 31 Mart 2024 seçimlerinde %51,06 oy oranıyla seçilmiştir.[35]

2024 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Ağrı İl Genel Meclisi üye sayısı, 20 DEM Parti, 8 AK Parti ve 1 Y.Refah olmak üzere 29'dur.[36] Ağrı Belediye meclisi ise 21 DEM Parti ve 10 AK Parti olmak üzere 31 üyeden oluşur.[37]

2023 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre Ağrı'nın Türkiye Büyük Millet Meclisindeki üyelerinin siyasi partilere dağılımı: 3 Yeşiller ve Sol Gelecek Partisi ile 1 AK Parti'dir[38]

Eğitim

Spor[39]

Ana madde: Ağrı'da spor

2018-2019 Sezonu sonunda, Ağrı 1970 Spor, BAL'dan 3. Lige çıktı. BAL' daki diğer takım Ağrı Gençlerbirliği ise küme düştü. Futbol Kadınlar ligindeki 2 takım liglerinde kaldılar.

Futbol Türkiye Kupası 'nda Ağrı 1970 Spor 1.turda elendi.

İlin önemli spor tesisleri: 10.000 kişi kapasiteli Vali Lütfü Yiğenoğlu Stadyumu (2010), 2500 kişilik Ağrı Kapalı Spor Salonu (2017), Güneykaya ve Küpkıran Kayak Merkezleridir.

Galeri

  • Ağrı Dağı'nın Iğdır'dan görünümü
    Ağrı Dağı'nın Iğdır'dan görünümü
  • Amerikalı ressam Edward Hickse ait bir tablo. Bu tabloda Nuh Tufanı tasvir edilmiştir.
    Amerikalı ressam Edward Hickse ait bir tablo. Bu tabloda Nuh Tufanı tasvir edilmiştir.
  • İshakpaşa Sarayı.
    İshakpaşa Sarayı.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ a b c Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Güncel Nüfus Değerleri isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  2. ^ "Ağrı". 17 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2022. 
  3. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024. 
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2020. 
  5. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  6. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  7. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  8. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  9. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  10. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  11. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  12. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  13. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  14. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  15. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  16. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  17. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  18. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  19. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  20. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  21. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  22. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  23. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  24. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  25. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  26. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  27. ^ a b c d e f g h
    • "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Ağrı Nüfusu". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Ağrı Nüfusu". nufusune.com. 
    • "Ağrı Nüfusu". nufusubu.com. 
  28. ^ İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
  29. ^ Milli Savunma Bakanlığı-Harita Genel Komutanlığı
  30. ^ a b Karayolları Genel Müdürlüğü
  31. ^ "AHMEDİ HANİ TÜRBESİ | Kültür Portalı". 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2022. 
  32. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020. 
  33. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020. 
  34. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Ağustos 2023. 
  35. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024. 
  36. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024. 
  37. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024. 
  38. ^ "Wayback Machine" (PDF). www.ysk.gov.tr. 
  39. ^ TFF, TBF, TVF, THF

Dış bağlantılar

Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Ağrı (il)
hakkında daha fazla bilgi edinin
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikikaynak'ta ara Vikikaynak'ta belgeler