|
13-a de septembro
La 13-a de septembro estas la 256-a tago de la jaro (la 257-a en superjaroj) laŭ la Gregoria kalendaro. 109 tagoj restas.
Je la 13-a de septembro okazis, interalie:
Eventoj
- -509: (244 laŭ Romia erao) Konsekro de la templo de Jupitero sur Kapitolo (unua certa dato en la historio de Romo)
- 533: Armeo de Bizanca Imperio venkis vandalojn en batalo de Ad Decimum (regiono de Kartago)
- 604: Sabiniano fariĝis papo
- 1015: 7 mil membra armeo gvidata de pola duko Mjeŝko la 2-a transiris Elbon kaj eksieĝis Miśnia - la murzonigitan urbon savis elfluo de la rivero
- 1189: Abatejo Westminster: Rikardo la 1-a kroniĝis kiel reĝo de Anglio
- 1309: En Myślibórz la ordeno de germanaj kavaliroj subskribis interkonsenton kun Brandenburgio, laŭ kiu ili aĉetis kontraŭ 10 mil hrivnoj fikcian rajton al Pomerio de Gdańsk, akiritan por Brandenburgio de la reĝo de Hungario kaj Ĉeĥio kaj titola reĝo de Pollando Venceslao la 3-a (Bohemio)
- 1310: Johano de Luksemburgo ricevis de sia patro feŭdon, la landon Luksemburgo
- 1333: Oni subskribis interkonsenton pri konstruo de la Katedralo de Königsberg en Princepiskoplando Sambio
- 1353: Pollando: Nowe Miasto Lubawskie ricevis urborajton
- 1376: Papo Gregorio la 11-a forlasis Avignon
- 1431: Dum militiro de la Ordeno de germanaj kavaliroj al Kujavio pola kamparana armeo decide venkis en la batalo de Dąbki, apud Wyrzysk (distrikto Pilski)
- 1438: Alfonso la 5-a iĝis reĝo de Portugalio
- 1443: Pollando: Koniecpol iĝis urbo
- 1501: Mikelanĝelo komencis skulpti Davidon
- 1515: Italio: Batalo de Marignano inter francoj kaj svisoj komenciĝis apud Melegnano
- 1584: Renesanca arkitekturo: Monaĥejo de El Escorial apud Madrido estis finkonstruita
- 1598: Filipo la 3-a iĝis reĝo de Hispanio kaj Portugalio
- 1691: Venko de pola armeo gvidata de la reĝo Johano la 3-a Sobieski en batalo de Pererita apud Prut dum moldava militiro, kadre de pola-turka milito (1683-1699) - poloj transiris la riveron
- 1745: Francisko la 1-a Stefano kun Maria Tereza de Aŭstrio iĝis geimperiestroj de la Sankta Romia Imperio
- 1759: Sepjara milito: venko de brita armeo super la franca en Batalo de la Ebenaĵoj de Abrahamo proksime al Kebekurbo (Nova Francio) malgraŭ mortigaj vundoj de generalo James Wolfe
- 1788: Konstitucia Kongreso indikis Nov-Jorkon provizora ĉefurbo de Usono
- 1789: Novjorko por unu jaro iĝis ĉefurbo de Usono
- 1791: Reĝo de Francio Ludoviko la 16-a subskribis novan konstitucion
- 1810: En Bonaero Unua Nacia Asembleo kreis publikan bibliotekon, kiu alinomiĝos Nacia Biblioteko de Argentino
- 1814: Venko de usona armeo super la brita en batalo de Baltimore
- 1845: Terpoma infekto unuafoje observata en Irlando - rezulte malbona rikolto kaŭzas grandan malsategon
- 1847: Meksika-usona milito: venko de usona armeo en batalo de Ĉapultepeko
- 1848: Eksplodo enbatis ferstangon al la kranio de Phineas Gage, igante lin grava frua kazo de personecoŝanĝo devenanta de damaĝita cerbo
- 1848: En Universitato de Lvovo ekfunkciis katedro de la ukraina lingvo
- 1849: Nikolaj Gogol, post jara pilgrimado al la Sankta Lando, ekloĝis en Moskvo
- 1850: Brita astronomo John Russell Hind malkovris asteroidon Viktorio
- 1868: Usona astronomo James Craig Watson malkovris asteroidon Klimeno
- 1880: Pacifika Milito: ĉilia militŝipo estis sinkigita de perua eksplodiga boato
- 1890: Britoj establis fortikaĵon Salisbury, nun la ĉefurbo de Zimbabvo - Harareo
- 1898: Germanaj astronomoj Friedrich Karl Arnold Schwassmann kaj Max Wolf malkovris asteroidon Patricio
- 1899: Brita geografo Halford John Mackinder kiel la unua grimpis Monton Kenja
- Unua Mondmilito
- 1921: Dua Pola Respubliko: unua registaro de Wincenty Witos falis
- 1922: Greka-turka milito: post konkero de Izmir turkoj kaŭzis grandan incendion de la urbo, kie bruliĝis kristanaj kvartaloj
- 1923: Miguel Primo de Rivera organizis sensangan puĉon en Hispanio - Diktaturo de Primo de Rivera komenciĝis
- 1931: Szilveszter Matuska, hungara teroristo, eksplodiginta viadukton kun fervojo mortiginte 22 homojn; oni false akuzis komunistojn kaj ekzekutis kelkajn el ili
- 1934: Pollando anoncis al Ligo de Nacioj ke sen internacia kontrolo ĝi rezignas pri kunlaboro pri la malgranda Versajla traktato (rajtoj de naciaj malplimultoj), kiu ne devigis Germanion, neglektanta sufiĉe grandan polan malplimulton
- 1938: Prezidento de Pollando Ignacy Mościcki malfondis Sejmon kaj Senaton
- Dua Mondmilito
- 1946: En Krakovo estis ekzekutita germana militkrimulo Amon Göth
- 1950: Miguel Itzigsohn malkovris la asteroidon Fanatiko
- 1956: IBM lanĉis unuan diskaparaton
- 1959: Heinrich Lübke iĝis prezidento de Federacia Respubliko Germanio
- 1960: En Usono okazis unua simpozio pri bioniko
- 1968: Albanio retiriĝis de Varsovia Traktato
- 1970: Ĉefaj Mondaj Maratonoj: unua Novjorka maratono okazis en Centra Parko de la urbo
- 1971: Ĉikanita de komunistoj pola piloto Eugeniusz Pieniążek transiris landlimon pere de memkonstruita unupersona aviadilo "Kukułka" (Kukolo), kaj tra Slovakio kaj Hungario atingis Subotica en Jugoslavio, fine setliĝis en Svedio - en 2005 la aviadilon li transdonis al Muzeo de la Pola Aviado en Krakovo
- 1975: En Rijksmuseum furiozulo detruis la pentraĵon de Rembranto La noktaj gardistoj
- 1979: Bantustano Venda sendependiĝis - revenis al Sud-Afriko en 1994
- 1980: "Solidareco"
- 1981: Landa Defend-Komitato informis plej superajn regopovojn de Pola Popola Respubliko pri preteco enkonduki militan staton dum 48 horoj depost la decido, kiu sekvis la 12-an de decembro 1981
- 1982: Milita stato en Pollando: en malliberejo en Hrubieszów pli ol 100 kondamnitoj pro opozicia agado entreprenis fastostrikon, postulante statuson de politikaj enprizonigitoj
- 1982: [Soveta-afgana milito: 105 vilaĝanoj el Podkvab-e Ŝana estis vivbruligitaj de sovetaj soldatoj
- 1984: Ŝimon Peres iĝis duafoje ĉefministro de Israelo
- 1985: Premiero de komputila ludo Super Mario Fratoj, kiel la platforma videoludo lanĉita de Nintendo Entertainment System
- 1987: Nuklea akcidento: 100 mil homoj estis minacitaj al joniga radiado en Goiânia (Brazilo) - 7 mortis
- 1989: En Ukrainio unuaj AIDS-pacientoj estis identigitaj - du junaj loĝantoj de Kievo
- 1993: Jaser Arafat kaj Jicĥak Rabin subskribis en Vaŝingtono interkonsenton pri fondo de planota Palestina Aŭtonomio, pli frue negocita en Oslo
- 1994: Tuluzo: unua flugo de Airbus, la plej larĝkorpa aviadilo
- 1999: Moskvo: en bomba atenco kontraŭ loĝbloko pereis 119 personoj — la aŭtoritatoj akuzis pri tio ĉeĉenajn islamistojn, laŭ opoziciaj medioj kaj ekz. Aleksandr Litvinenko por provoki la duan rusan-ĉeĉenan militon, ĉar la unuan rusoj malgajnis, kaj prezidentigi Vladimir Putin, estron de specialaj servoj
- 2007: Deklaracio pri la rajtoj de indiĝenaj popoloj estis aprobita de la Ĝenerala Asembleo de Unuiĝintaj Nacioj
- 2008: Nov-Delhio: 30 personoj pereis kaj 90 vundiĝis en serio de 5 sinkronigitaj bombaj atencoj fare de islama terorismo sub gvido de Abdul Subhan Qureshi
- 2013: 37 personoj pereis en incendio de psikiatria malsanulejo en vilaĝo Luka (Novgoroda provinco, Rusio)
- 2015: Dum postkuro de ĝihadistoj sur Libia Dezerto egiptaj sekurecaj fortoj erare pripafis konvojon kun meksikaj turistoj, mortigante 12 kaj vundante 10 personojn
- 2017: Dum sesio de Internacia Olimpika Komitato en Limo oni anoncis Somerajn Olimpikojn en Parizo (2024) kaj en Los-Anĝeleso (2028)
- Invado de Rusio en Ukrainion
- 2022: 202-a tago de rusa agreso: Perdoj de Rusia armeo dum la daŭranta septembra kontraŭofensivo en Ĥersona provinco estas 86 tankoj, 158 kirasitaj bataltransportiloj, 106 artileriaj sistemoj, 159 veturiloj kaj 46 aliaj unuoj — oni malkovris 40 militkrimojn, en Ĥarkiva provinco rekonkerita Vovĉansk, miloj da rusiaj soldatoj trafis al ukraina mallibero, kune kun altrangaj oficiroj; pasinttage ĉ. 350 rusiaj soldatoj estis mortigitaj; fuĝintaj el Izjum rusoj mortigis siajn vunditojn — novaj faktoj pri rusia kruelco; en liberigita Balaklijo 40 ukrainoj estis torturataj; pasinttage 8 lokoj oriente transiris sub la ukrainan kontrolon — ukrainaj trupoj atingis Oskol (alfluo de Donec); rusiaj soldatoj forlasis Kreminna; oni trovis, unuafoje paffalgitan, restaĵojn de irana senpilota aviadilo; nokte rusoj pripafis kaj detruis lernejon kaj antaŭlernejon en Lozova, kie frekventis 500 lernantoj kaj edukiĝis 80 infanoj; Volodimir Zelenskij: ni reakiris pli ol 6 mil km² — ĉiutage sur reakirataj okupataj teritorioj oni averaĝe konstatas 200 militkrimojn
- Mondreago: Azerbajĝano nokte per raketoj atakis Armenion; jam 9 landoj, Pollando, Latvio, Litovio, Estonio, Ĉeĥio, Slovakio, Danio, Belgio kaj Nederlando ĉesis doni vizojn al rusiaj turistoj; Bulgario transdonos medicinajn pakaĵojn por 35 mil ukrainaj soldatoj
Naskiĝoj
- 1087: Johano la 2-a Komneno, imperiestro de la Bizanca Imperio (m. 1143)
- 1475: Cezaro Borgia, itala dungosoldatestro, eksterleĝa filo de papo Aleksandro la 6-a (m. 1507)
- 1506: John Leland, angla poeto kaj antikvaĵisto (m. 1552)
- 1520: William Cecil, angla nobelo kaj politikisto (m. 1598)
- 1581: Ferenc Nagy Szabó, hungara tajlomajstro, memuaristo (m. 1658)
- 1583: Girolamo Frescobaldi, itala komponisto kaj orgenisto de baroko (m. 1643)
- 1630: Olof Rudbeck, sveda klerulo, humanisto, kuracisto, profesoro (m. 1702)
- 1693: Joseph Emanuel Fischer von Erlach, aŭstra arkitekto (m. 1742)
- 1797: Sándor Aranyosrákosi Székely, hungara unitariisma episkopo, verkisto (m. 1854)
- 1814: Nicolaas Beets, nederlanda verkisto (m. 1903)
- 1819: Clara Schumann, germana pianistino kaj komponistino (m. 1896)
- 1830: Marie von Ebner-Eschenbach, aŭstra verkistino, enestanta en Austria antologio (m. 1916)
- 1835: Edward C. Hegeler, germana-usona entreprenisto kaj eldonisto (m. 1910)
- 1838: Diederich Volkmann, germana filologo kaj lernejestro (m. 1903)
- 1838: Otto Benndorf, germana kaj aŭstra arkeologo (m. 1907)
- 1846: Friedrich Zange, germana pedagogo kaj teologo (m. 1931)
- 1852: István Petelei, hungara verkisto, ĵurnalisto (m. 1910)
- 1854: Napoleon Cybulski, pola fiziologo, malkovrinto de adrenalino, kunkreinto de endokrinologio, pioniro de elektroencefalografio (m. 1919)
- 1857: Michał Drzymała, pola kamparano, simbolo de la batalo pri poleco en la prusa aneksaĵo de Pollando (m. 1937)
- 1857: Károly Deme, hungara pedagogia verkisto kaj instruisto (m. 1926)
- 1857: Milton Hershey, usona ĉokolada magnato (n. 1945)
- 1860: John Pershing, usona generalo (m. 1948)
- 1868: Otokar Březina, ĉeĥa poeto, pensisto, mistikulo, eseisto (m. 1929)
- 1874: Ernő Desbordes, hungara, rumania hungara politikisto, publicisto (m. 1939)
- 1874: Arnold Schönberg, aŭstra-usona komponisto (m. 1951)
- 1877: Wilhelm Filchner, german-svisa esploristo de Pamiro, Tibeto kaj Antarkto (m. 1957)
- 1880: Zoltán Zsögön, hungara, rumania hungara poeto, verkisto (m. 1951)
- 1881: Ramón Grau San Martín, prezidento de Kubo (m. 1969)
- 1883: August Zaleski, pola politikisto, diplomato, prezidento de la pola ekzila registaro (m. 1972)
- 1883: Sergej Stepanoviĉ Ĉaĥotin, rusia, soveta mikrobiologo kaj sociologo, antaŭvidanto, esperantisto (m. 1973)
- 1891: Dezső Bürger, rumania hungara kemiisto, verkisto (m. 1944)
- 1893: Antono Llinás Bellvehi, hispana komercisto kaj esperantisto, SAT-ano (m. 1992)
- 1894: László Fémes, hungara, rumania hungara dramisto, ĵurnalisto (m. nekonata)
- 1894: Katalin Pataky, hungara pentristino (m. 1946)
- 1894: Julian Tuwim, pola poeto, tradukisto de la rusa kaj franca poezio, satiristo, aŭtoro de porinfana literaturo, esperantisto (m. 1953)
- 1897: Árpád Kovács, rumania hungara juristo (m. 1946)
- 1899: Corneliu Zelea Codreanu, rumana mistikulo kaj politikisto, iniciatinto kaj gvidanto de Fergvardio aganta en intermilita periodo, kontraŭkomunista kaj kontraŭa al judoj kaj framasonismo, murdita (m. 1938)
- 1899: Georgo Peradze, kartvela-pola sciencisto, teologo kaj orientalisto, arkimandrito, ortodoksisma sanktulo, viktimo de Aŭŝvico (m. 1942)
- 1904: Richard Scheringer, germana soldato kaj politikisto (m. 1986)
- 1912: József Szamosi, hungara ĵurnalisto, reĝisoro (2010)
- 1913: Győző Mátéffy, rumania hungara pedagogo, publicisto (m. nekonata)
- 1914: Leonard Feather, brita ĵazmuzikisto (m. 1994)
- 1916: Géza Benedek, rumania hungara kuracisto (m. 2010)
- 1918: Dick Haymes, argentina kantisto de svingo kaj aktoro (m. 1980)
- 1922: Yma Sumac, perua-usona kantistino (soprano) kaj aktorino (m. 2008)
- 1928: Robert Indiana, usona artisto (m. 2018)
- 1933: Eginald Schlattner, germanlingva verkisto kaj pastoro el Rumanio
- 1937: Don Bluth, usona reĝisoro, videoluda dezajnisto
- 1941: Óscar Arias, prezidento de Kostariko, Nobelpremiita pri paco
- 1941: Zoltán Bogáthy, rumania hungara psikologo
- 1942: Judit Szabó, rumania hungara etnografino, muzeologino
- 1946: Sławomir Petelicki, pola generalo, diplomato, komandanto de kontraŭterorisma militista unuo GROM, murdita (m. 2012)
- 1949: Giorgio Silfer, itala lingvisto kaj verkisto, kunfondinto de LF-koop, Esperanta PEN-Centro, Kvinpetalo, "Literatura Foiro", ĉefiniciatinto de Esperanta Civito kaj kunlanĉinto de raŭmismo, kungvidanto de Kultura Centro Esperantista, edzo de Perla Martinelli
- 1950: Włodzimierz Cimoszewicz, pola politikisto kaj juristo
- 1951: Salva Kiir Mayardit, sud-sudana ribelgvidanto, ĉefo de Liberiga Armeo de la Sudana Popolo, prezidento
- 1953: Ludger Schméink, germana esperantisto, ĉefredaktoro de "Ruhr-Espero", iniciatinto de translima partnereco inter esperantistoj de Essen kaj Nederlando, vikipediisto
- 1957: Aleksandr Ŝevĉenko, sovetia, rusia inĝeniero kaj ĵurnalisto, partopreninto de Esperanto-kurso ĉe Irina Gonĉarova, kun sia edzino Elena kaj Dmitrij Perevalov, fondinta esperantistan eldonejon Impeto, kunredaktoro de Esperanto-ĵurnalo "Moskva gazeto", Esperanto-vortaristo, tradukinto kaj eldoninto de la romano de Vladimir Varankin "Metropoliteno", patro de Dima Ŝevĉenko (m. 2012)
- 1960: Béla Finta, rumania hungara matematikisto, docento
- 1964: Rafał A. Ziemkiewicz, pola verkisto kaj ĵurnalisto
- 1971: Goran Ivanišević, kroata tenisisto
- 1973: Martin Kocher, aŭstra ministro kaj ekonomikisto
- 1982: Soraya Arnelas, hispana kantistino
- 1984: Annamária Máthé. rumania hungara aktorino
- 1989: Thomas Müller, germana futbalisto
Mortoj
- 81: Tito, imperiestro de la Romia Imperio (n. 30)
- 1321: Dante Alighieri, itala poeto (n. 1265)
- 1506: Andrea Mantegna, itala pentristo kaj gravuristo (n. 1431)
- 1557: John Cheke, angla klerulo kaj politikisto (n. 1514)
- 1592: Michel de Montaigne, franca verkisto (n. 1533)
- 1598: Filipo la 2-a, reĝo de Hispanio (n. 1527)
- 1705: Emeriko Thököly, hungara ŝtatestro, ribelestro de kurucoj kontraŭ Habsburgoj (n. 1657)
- 1759: James Wolfe, brita generalo (n. 1727)
- 1794: Jean-Pierre Claris de Florian, franca verkisto (n. 1755)
- 1806: Charles James Fox, brita politikisto (n. 1749)
- 1808: Catharina Elisabeth Goethe, patrino de Johann Wolfgang von Goethe (n. 1731)
- 1831: Sándor Rudnay, hungara-slovaka primaso, teologo (n. 1760)
- 1870: Johann Gottlieb Benjamin Siegert, germana kuracisto kaj farmakologo (n. 1796)
- 1872: Ludwig Feuerbach, germana materiisma filozofo, kreinto de naturalisma etiko (n. 1804)
- 1885: Friedrich Kiel, germana komponisto, muzikpedagogo (n. 1821)
- 1887: Alois von Brinz, germana juristo kaj politikisto (n. 1820)
- 1894: Emmanuel Chabrier, franca komponisto kaj pianisto (n. 1841)
- 1913: Albert Szaniszló, hungara agrikulturisto, zoologo, fakverkisto (n. 1844)
- 1913: Aurel Vlaicu, rumana inĝeniero, pioniro de aviado (n. 1882)
- 1914: František Gellner, ĉeĥa verkisto, poeto kaj karikaturisto (n. 1881)
- 1921: Béla Jánosi, hungara filozofo, estetikisto (n. 1857)
- 1928: Italo Svevo, itala verkisto kaj publicisto (n. 1861)
- 1931: Lili Elbe, dana transgenra artistino (n. 1882)
- 1932: Dezső Járosy, hungara muzikestetikisto, orgenisto, kapelestro (n. 1882)
- 1944: Dezső Bürger, rumania hungara kemiisto, verkisto (n. 1891)
- 1944: Noor Inayat Khan, barata verkistino, partoprenantino de la franca rezistado, ekzekutita en koncentrejo Dachau (n. 1914)
- 1958: Charles Crane, urbestro de Honolulu, eldonisto de gazeto en la havaja lingvo (n. 1869)
- 1963: Karl Meister, germana klasika filologo (n. 1880)
- 1977: Leopold Stokowski, brita dirigento (m. 1882)
- 1978: Ádám Réz, hungara tradukisto, kritikisto, publicisto (n. 1926)
- 1983: Boris Palotai, hungara verkistino (n. 1904)
- 1984: István Juhász, rumanihungara historiisto, redaktoro de "Reformita Revuo" (n. 1915)
- 1989: Géza Frid, hungara-nederlanda komponisto (n. 1904)
- 1989: Jenő Horváth, hungara pastro, poeto, verkisto (n. 1900)
- 1995: Győző Csorba, hungara poeto kaj tradukisto (n. 1916)
- 1996: Tupac Shakur, usona repmuzikisto, murdita (n. 1971)
- 2005: Julio César Turbay Ayala, prezidento de Kolombio (n. 1916)
- 2006: Ann W. Richards, usona politikistino, ŝtatestrino de Teksaso (n. 1933)
- 2014: István Avar, hungara aktoro de la nacio (n. 1931)
- 2019: György Konrád, hungara verkisto, politikisto kaj sociologo (n. 1933)
- 2020: György Keleti, hungara politikisto, ministro, oficiro (n. 1946)
- 2021: Antony Hewish, brita astrofizikisto kaj radioastronomo, Nobelpremiita pro malkovro de pulsaro (n. 1924)
- 2022: Jean-Luc Godard, franca filmisto (n. 1930)
- 2023: Roger Whittaker, angla muzikisto (n. 1936)
Specialaj tagoj kaj festoj
La 13-a de septembro estas (laŭ gregoria kalendaro):
|
|