Po zajęciu Kijowa i zdobyciu przyczółków mostowych po wschodniej stronie Dniepru wojska polskie przeszły do obrony. Józef Piłsudski zdawał sobie sprawę z tego, że nie udało mu się rozbić większych sił nieprzyjaciela, a jedynie zmusił je do wycofania się dalej na wschód. Stąd też Wódz Naczelny planował uderzenie na północnym odcinku frontu wschodniego[1].
W tym czasie dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski na wschodnim brzegu Berezyny grupował wojska do planowanej na lipiec generalnej ofensywy. Zajęcie Kijowa przez Polaków i groźba utraty Ukrainy zmusiły sowieckich planistów do jej przyspieszenia[2][3].
14 maja 15 Armia Korka i Grupa Północna Siergiejewa uderzyły na pozycje oddziałów 8 Dywizji Piechoty i 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej w ogólnym kierunku na Głębokie.
16 Armia Sołłohuba wykonała uderzenie pomocnicze w kierunku Mińska[10].
W rejonie Lepla i Uszacza oddziały 1 Dywizji L-B i 13 pułku piechoty z 8 Dywizji Piechoty nie wytrzymały uderzenia 4., 11., 56. i 5. Dywizji Strzelców i rozpoczęły odwrót[5].
Następnego dnia bez powodzenia kontratakowała odwodowa 3 Dywizja Piechoty Legionów. Stanowisk wzdłuż linii jezior Dzwony – Pyszno – Osieczyszcze nie udało się utrzymać[11].
Na styku 8 DP i 1 DLB wytworzyła się luka otwierająca przeciwnikowi kierunek na Mołodeczno[4].
Wobec tego zagrożenia 1 Armia otrzymała z Odwodu Naczelnego Wodza, zgrupowaną w rejonie Mołodeczna, 17 Wielkopolską Dywizje Piechoty[12].
W dniach od 16 do 18 maja oddziały polskie broniły się nad górną Berezyną i odpierały bolszewickie ataki.
Jednak 5 Dywizji Strzelców udało się sforsować rzekę pod Mościszczem, odrzucić broniącą się tam II Brygadę Litewsko-Białoruską i opanować Lipsk.
W tym czasie 15 Armia Korka wykonywała główne uderzenie wzdłuż linii kolejowej na Mołodeczno. Jej zasadnicze zgrupowanie osłaniała od południa 53 Dywizja Strzelców, a od północy Grupa Północna.
Na odcinku bronionym przez polską 4 Armię wojska Sołłohuba podjęły próbę sforsowania Berezyny pod Murawą[c] i Żukowcem[d] oraz pod Żarnówkami[e] i Niehoniczami[f][13][14]. Jedynie 8 Dywizja Strzelców odniosła sukces i opanowała Ihumeń, natomiast pozostałe sowieckie oddziały zostały odparte[13].
Wielka ofensywa bolszewicka, rozpoczęta w dniu 14 maja z użyciem wielkich sił na froncie między Dźwiną a Prypecią, została w ostatnich dniach zupełnie zatrzymana. Główne uderzenia armij sowieckich, skierowane były z jednej strony wzdłuż toru kolejowego Połock - Głębokie - Mołodeczno. Z drugiej strony od wschodu przez Berezynę w kierunku na Mińsk i miały na celu, jak widać z przejętych rozkazów dowództw bolszewickich, opanowanie linji Mołodeczno - Mińsk w dniu 25 maja. Żelazna postawa naszego wojska, szczególnie tego, które broniło górnej Berezyny i przeprowadziło kontrakcję między Borysowem a Bobrujskiem, unicestwiła w zupełności szeroko zakreślone plany nieprzyjacielskiego kierownictwa. Wojsko nasze, utrzymujące wytrwale już od dnia 27 maja linję Przebrodzie – jezioro Miastro – Krzywicze – Dołhinów – Pleszczenice – Ziembin i linję Berezyny, w kilku miejscach przeszło z powodzeniem do zaczepnej działalności.
Armia Rezerwowa gen. Sosnkowskiego główne uderzenie wykonała swoim prawym skrzydłem między jeziorami Narocz i Batoryn, a bagnistym brzegiem Dzisny, w ogólnym kierunku na Głębokie. 11 Dywizja Piechoty nacierała po osi jezioro Miadzioł – Bojary, a jej skrzydło osłaniała 6 Dywizja Piechoty z 1 Armii. 8 Dywizja Piechoty kierowała się na Duniłowicze – Głębokie, a rezerwowa 7 Brygada Piechoty atakowała wzdłuż traktu Postawy – Duniłowicze.
2 czerwca dywizje rozpoczęły walki o przełamanie pozycji sowieckich rozmieszczonych na linii „starych okopów niemieckich”. Broniły ich sowieckie 12., 18. i 53 Dywizja Strzelców oraz 15 Dywizja Kawalerii[17].
Polskie 8 i 11 Dywizje Piechoty uzyskały powodzenie już pierwszego dnia, ale natarcie słabo wyszkolonej rezerwowej 7 BP utknęło pod Dzietkowem.
Następnego dnia z okrążenia wyrwała się sowiecka 4 DS, a 12 DS walczyć musiała z pułkami polskiej 8 Dywizji Piechoty. Po sukcesach pod Duniłowiczami 8 Dywizja w pościgu osiągnęła linię rzeki Mordwy, ale zarówno 11 DP, jak i 7 BP pozostały w tyle i Armii Rezerwowej nie udało się zamknąć w pełni pierścienia okrążenia[20].
4 czerwca w Mołodecznie przebywał Naczelny Wódz Józef Piłsudski. W rozmowie z gen. Szeptyckim odrzucił propozycję dowódcy Frontu, aby kontynuować natarcie w kierunku Lepla i Ułły, aż do zupełnego rozbicia wojsk Tuchaczewskiego. 5 czerwca kontynuowano natarcie. 10 Dywizja Piechoty gen. Żeligowskiego opanowała Szarkowszczyznę, a generał Sosnkowski nakazał wszystkim wielkim jednostkom przejść do pościgu z zadaniem wyjść na linię rzeka Mniuta – Hermanowicze.
8 Dywizja Piechoty w tym dniu opanowała Głębokie, a następnego dotarła do Mniuty między jeziorami Plissa i Mniuta.
W dniach 5–6 czerwca oddziały 10 Dywizji Piechoty stoczyły ciężki bój z 18 Dywizją Strzelców o Hermanowicze. Natarcie jej 28. i 30 pułków piechoty zostało zatrzymane i dopiero wprowadzenie do walki odwodowego 21 pułku piechoty pozwoliło oddziałom polskim zdobyć miejscowość[20].
Prowadząc nadal działania pościgowe oddziały polskie 10 czerwca wyszły nad Berezynę i Autę[17].
W trakcie bitwy nad Berezyną, na froncie polskiej 4 Armii prowadzono działania o znaczeniu lokalnym, podczas których doszło do kilku większych bitew, między innymi pod Bohuszewiczami i Stołpiszczami[21].
Wielka bitwa nad Berezyną, rozpoczęta w dniu 14 maja i prowadzona z ogromnem obustronnem napięciem, została w dniu wczorajszym uwieńczona ostatecznem naszem zwycięstwem. Nieprzyjaciel, skoncentrowawszy przed frontem generała Sosnkowskiego 9 dywizyji piechoty, usiłował ponownie dnia 8 b.m. ująć inicjatywę w swe ręce, rzucając w tym celu wszystkie swe siły do ataku. Wywiązały się krwawe i zacięte walki, zwłaszcza na odcinku 8-ej dywizji piechoty i grupy generała Żeligowskiego w czasie których poszczególne miejscowości parokrotnie przechodziły z rąk do rąk. W ostatecznym rezultacie już dnia 8 b. m. wieczorem przeciwnik został na całej linji odparty. 9 czerwca zaś rano wojska nasze przeszły do ataku, rozbijając w zdecydowanym natarciu siły nieprzyjacielskie, które odrzucono za linję rzeki Auty. Zdobycz na razie obliczona wykazuje z górą 600 jeńców oraz 57 karabinów maszynowych.
Bilans walk
Obie strony w bitwie nad Berezyną nie osiągnęły zakładanych przez siebie celów. Armia Czerwona nad Berezyną po raz pierwszy przejawiła inicjatywę operacyjną i swoją ofensywą wyczerpała wszystkie rezerwy polskiego Naczelnego Dowództwa.
Wojskom Tuchaczewskiego nie udało się jednak zniszczyć polskiej 1 Armii.
Oddziałom Wojska Polskiego, mimo sukcesów terenowych w trakcie trwania kontrofensywy, nie udało się rozbić sowieckiej 15 Armii. Zasadniczą przyczyną niepowodzenia było nierówne tempo natarcia skrzydeł, spowodowane twardym oporem nieprzyjaciela na kierunku północnym[20].
Uwagi
↑Michaił Tuchaczewski podaje nieco inny skład Armii w początkowym okresie operacji: 4., 6.,11.,29., 53.,56. Dywizje Strzelców i 15 Dywizja Kawalerii. Oprócz wymienionych na front maszerowała 18 Dywizja Strzelców[6].
↑Michaił Tuchaczewski podaje nieco inny skład 16 Armii w początkowym okresie operacji: 2.,8.,10.,17.,57. Dywizje Strzelców i oprócz wymienionych na front maszerowała 21 Dywizja Strzelców[6].
↑Armię Rezerwową tworzyły:1 BJ i 8 DP ze składu 1 A, 10 DP ściągnięta z obszaru Wilna, IX BP z odwodów frontu na Ukrainie, 11 DP i VII BPRez. przegrupowana z głębi kraju[13].
↑W skład grupy pułkownika Gustawa Orlicz-Dreszera wchodził 1 pszwol. i pięć kompanii 15 Dywizji Piechoty[20].
Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
Zdzisław Grzegorz Kowalski: Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920 na łamach polskich fachowych periodyków wojskowych z lat 1919-1939. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-856-6.
Stefan Pomarański: Pierwsza wojna polska (1918 – 1920). Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego, uzupełniony komunikatami Naczelnej Komendy we Lwowie i Dowództwa Głównego Wojska Polskiego w Poznaniu. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1920.
Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2, poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.
