Euskal Herriko kastroak
Euskal Herriko kastroen mapa interaktiboa
Euskal Herriko kastroak , herri harresituak edo eremu harresituak edo gotortuak —Ipar Euskal Herrian eta Nafarroa Garaiko zenbait kasutan, gaztelu zaharrak deituak— Mendebaldeko Europako beste gaztelu zahar bezala, Burdin Arokoak dira gehienetan. Batzuk, Erdi Arokoak izan daitezke.[ 1] Horietariko asko, agi denez, Brontze Aro Amaieran sortu ziren.
Aditu batzuen ustez, Euskal Herriko herri gotortu garaiak eraikitzaileen indoeuropar kulturaren eraginaren ezaugarri dira[ 2] [ 3] .
Gehienak ez dira induskatu. Kasu batzuetan, lurrazaleko miaketa egin da, eta beste batzuen kasuan zundaketa batzuk. Beraz, datu asko falta dira haien egitura ezberdinak, funtzioak edo garaiak zehazteko.
Izena
Marueleza edo Arrolako herri harresituaren harresiak. Nabarniz, Bizkaia.
Euskal Herriko toponimian izen edo izen osagai hauek agertu dira: gaztelu mendi , muru [ oh 1] , gazteluzahar [ 4] edo gazteluzar [ 5] eta beste. Gaztelaniazko toponimoa duten lekuetan, "castillo" (gaztelu) askotan errepikatzen da. Literatura zientifikoan eta dibulgaziozkoan, kastro izenez gain, beste hauek ere erabiltzen dira: esparru itxi [ 1] , barruti gotortu [ 6] , barruti protohistoriko [ 4] , gotorleku , herrixka gotortu, herri gotor, herri harresitu, muino gotortu (colline fortifiée ). Horietako batzuk bakarrik dira oppidum (plurala: oppida ).
Kastro hitza Iberiar penintsulako iparraldeko toponimian agertzen da, asturieraz, galegoz eta gaztelaniaz, eta hortik igaro zen idazki akademikoetara. Euskal Herriko toponimia zaharrean oso urriak dira: Euskaltzaindiaren leku-izenen zerrendan bi agertzen dira, bat Faltzesen , XVIII. mendekoa, eta bestea Sopuertan , baina XX. mendeko erreferentzia instituzionaletan. Gaztelaniazko idazki akademikoen eta dibulgatzaileen eraginez, euskaraz idatzitako Hegoaldeko idazlanetan izen hori agertu da. Iparraldean, ordea, ez da erabiltzen. Horren ordez, toponimian, muru/moru/moro eta gaztelu agertu ohi dira[ oh 2] .
Azkenik, oppidum izena erabiltzen da kastro edo herri harresitu hauetako batzuentzat, handienak eta antolatuen zeudenak, hain zuzen.
Askotariko errealitatea
Bestalde, kontuan hartu behar da, kastro hitzaz ezaugarri ezberdinak izan ditzaketen hainbat esparru harresitu mota izendatzen direla. Adibidez, Galizia eta Asturias aldean izan zen kastroen kulturan , herriak harresiz inguratuta daude eta etxeak zirkularrak dira; Bizkaian, Gipuzkoan,[ 7] Araban, Nafarroan, Errioxan eta beste hainbat lekutan ikertutako Burdin Aroko herri harresituetan, ordea, etxeek lauki forma izan ohi dute (nahiz eta hori garai historiakoaren arabera aldagarria izan), eta gaztelu zaharrak izenaz ezagutzen direnak, ordea, mota batekoak zein bestekoak izan daitezke, nahiz eta horiek ez diren apenas induskatu eta barruko egiturei buruz gutxi esan daiteke. Juanjo Cepeda eta Miguel Unzueta arkeologoentzat, oinarri laukizuzeneko etxeak iberiarren urbanismoaren eraginaz egin ziren[ 8] . Leku batzuetan herri handiak eta konplexuak dira eta beste batzuetan, ordea, txikiagoak dira, eta agian soilik eskualdearen zaintzarako egin ziren, hau da, bertan garnizio txiki bat egongo zen, ez herri oso bat. Francis Gaudeul lapurtar arkeologoak, proposatu du, adibidez, berak erregistratu zituenen artean, batzuk artzaintza lanetarako sasoi motz batean erabilitako barrutiak izan zitezkeela. Azkenik, kastro gisa identifikatu diren batzuk, sakonago ikertu dituztenean, erromatar garaiko behin-behineko kanpalekuak zirela ikusi dute: adibidez, Arabako Delikako Santa Agedakoa edo Bizkaiko Nabarniz herrian dagoen Illunzar .
Bestalde, Burdin Aro osoan ez zuten zertan egitura bera mantendu. Adibidez, badakigu Arrola edo Marulezako oppidumak azken urteetan bere defentsak indartu zituela.
Defentsa sistemak
Kanpoko harresiei dagokienez, batzuek harrizko murruak dituzte, eta beste batzuek lurrezkoak. Harrizko harresien artean mota ezberdinak bereiz daitezke eraikitzeko erabili zen teknikaren arabera. Terrazak eta lubanarroak izan ditzakete inguruan. Sartzeko ate bakarra izan ohi dute eta ondo defendatuta egoten da, gotortuta (Munoaundin , adibidez, dorreak daude atearen alde bietan) eta kokapena kontuan hartuta.
Euskal mitologian
Batzuetan, antzinako eraikitzaile hauek jentilekin edo euskal mitologiako beste izakiekin identifikatzen dira herri sinesmenean. Horrela, Altzain (Zuberoa) gotorlekuak Maide korralea izena du, Maide izakiena, alegia.
Zerrenda
Herri harresitutzat kalifikatuta ez dauden garai hartako beste herriak ez dira sartu. Dena den, Burdin Aroan, harresiz inguratua zeuden edo harresirik ez zuten eta toki zelaian edo lautadetan eraiki ziren herrietan ere bizi izan zen jendea, baita Euskal Herrian ere. Toki zelaian baina harresituta zeuden herriak ere sartu dira edo sartzen ari gara zerrendan.
Hego Euskal Herrikoak
Arabakoak
1984. urtean Arkeologiarako Arabar Institutuak argitaratu zen Arabako karta arkeologikoan 51 herri gotortu jaso zituzten[ oh 3] . Jagoba Hidalgok, 2018ko bere Gradu Amaierako Lanean, Bizkaiko eta Arabako Burdin Aroko herrixka gotortuak sailkatuta ditu eta bertan bibliografia erreferentziala eman du bakoitzeko[ 9] . Bestalde, Maite Guilarte Murok bere Gradu Amaierako Lanean GIS bidez aztertu ditu garaiko hainbat herrixka[ 10] . Trebiñukoak barne hartzen dira.
Arabako herri harresituak Query: https://w.wiki/AhLv
Izena
Kokapena
Tamaina [ 11]
Garaiera [ oh 4]
Kultura/Garaia
Oharrak
Henaioko gaztelua Q56062312
Dulantzi
2,7 ha (27.000 m2) [ 12]
664 m[ 13] [ 14]
Brontze Aro Amaiera etaBurdin Aroa
XIX. mendearen hasieratik ezaguna. Bisita daiteke[ 15] [ 16] .
CAA: 276 (75. or.)
Kutzemendi edo Olarizu
Q123908305
Gasteiz
7ha[ 17]
709 m
Brontze Aroa edo Burdin Aroa
Jose Migel Barandiaranek 1926an aurkitua[ 17] . Horko zeramikak "zeltiberiarrak" (Bigarren Burdin Arokoak) dira.
CAA: 3507 (246 or.)
Oroko Haitzak Q121464246
Atxabal-Oro (Zuia )
860 m
Brontze Aro amaiera eta Burdin Aroa[ 18]
Jose Migel Barandiaranek 1918an aurkitua. Lanak 1964 eta 1967 artean. Etxe zirkularrak eta eliptikoak[ 19]
CAA: 8001 (360 or.)
Lastrako kastroaQ123914223
Karanka (Gaubea)
832 m
Brontze Aro Amaiera , Burdin Aroa. Erromatartzea. Erdi Aroa[ 20] .
Litekeena da autrigoien Uxama Barca izatea[ 21] [ 22] [ 23] [ 24] .
CAA: 6006 (342 or.)
Trincheras de los Moros Q123916878
Monzarrate gainan, Durruma Kanpezu
13 ha
(132.100 m2 )[ 25]
992 m
Burdin Aroa
Cividad Q123938763
Angostina , Bernedo
3 ha (30.624 m2 )[ 26] [ 25] [ 27] [ 28]
784 m
Burdin Aroa
Erromatar garaiko inskripzioak topatu dira ondoan dagoen San Bartolome baselizan[ 29] .
CAA: 3515 (250 or.)[ 30]
El MuroQ124306456
Orbiso , Kanpezu/ Zuñiga , Nafarroa
4,5 ha
(45.500 m2 )[ 26] [ 25]
650-700 m
Antzinako Burdin Aroa (?) eta Burdin Aro Amaiera (Armendarizen klasifikazioa)
Armendariz (2008): 191. zenbakia
HormaQ124310150
Santikurutze Kanpezu
1,2 ha
(12.6002 m2 )[ 26] [ 25]
692 m
Burdin Aroa
Babio Q117288722
Izoria
10 ha[ 31]
582 m
Burdin Aroa
1982. urtean aurkituta[ 32] , 2018an egin ziren sundaketak eta 2019an indusketa hasi zen Jon Obaldiaren gidaritzapean.[ 33] CAA 3322 (209 or)
Carasta Q52189963
Caicedo Sopeña
27 ha[ 34]
(270.000 m2 )
17 ha[ 35] (170.000 m2 )
750 m
Brontze Aroa, Burdin Aroa eta Erromatar garaia[ 36] [ 34] [ 37]
Inguruan, prospekzioan, dekorazioa duen estela bat aurkitu zen[ 38] .
CAA: 6002 (339 or.)
Arkiz-IruñaQ124331278
Tresponde
560 m[ 39]
I. Burdin Aroa,
II. Burdin Aroa
Erromatartzea
Lubakiak eta harrizko harresiaren santsuak.[ 9] Iruña-Veleia hiria erromatar hiria garatu zen oso gertu, ekialdera[ 19] .
CAA: 3505 (244 or.)[ 30]
Perigaña Q124304824
Perigaña mendia, Ozeka , Aiara
4,6 ha
(46.605 m2 )
(10.329 m2 barruko harresi barrukoa)
625 m
Burdin Aroa
Bi harresi. Zeramika, silexezko laska eta punta bat[ 32] CAA: 3519 (251 or.)[ 30]
Atxa Q8208868
Lakua, Gasteiz
524 m[ 39]
II. Burdin Aroa eta Erromatartzea
Induskatua[ 40]
Berbeako kastroa Q54865486
Barrio
851 m
Bukaerako Brontze Aroa-II. Burdin Aroa. Erromanizazio hasiera.[ 41] .
2021. urtean indusketak hasi ziren berriz.
CAA: 3514 (249 or.)
Buradongo kastroa Q20492229
Buradon
634 m
Bukaerako Brontze Aroa-Igo Burdin Aroa
Euskadiko kultura ondarea. Kategoria: Monumentu Multzoa. Arabako Errioxako ardoaren eta mahastien paisaia kulturala. Babes-maila: Sailkatuta. Azken buletina: EHAA 2014/06/13
CAA: 3517 (250 or.)[ oh 3] [ 42] [ 30]
ValdeportillaQ124310250
Ozio
625 m
Burdin Aroa I
Juan Antonio Madinabeitiak ikertua.
CAA: 3526 (253 or.)[ 42]
La ErmitaQ124334270
Zabalate
664m
Burdin Aroa II, Erromatar garaia eta Erdi Aroa.
Armando Llanosek ikertua 1970an.
CAA: 3502 (243 or.).[ 42]
Zabalateko gaztelua/Castillo de Portilla Q2888199
Zabalate
754m
Burdin Aroa I eta II, Erromatar garaia eta Goi Erdi Aroa.
ikerlariak: Francisca Sáenz de Urturi eta Armando Llanos.
CAA 3501 (242 or.).[ 42]
Alto de Castejon / Castejon gaina Q124335252
Navaridas
540m
Neolitoa, Brontzea, Burdin Aroa, Erromatarra, Erdi Aroa[ 43]
Monumentu multzo izendapena du.
Ikus: EHAA 112. zk. (2013-06-12)
CAA: 3510 (247 or.)
Alto del FraileQ124336487
Atauri (Arraia-Maeztuko )
659 m
Burdina I
Ezin izan dira harresiak identifikatu, lurra asko mugitu baita, han egon den asfalto mehatzeagatik. Ikerlariak: Juan Antonio Madinabeitia eta José Elejalde[ 44] CAA: 3512 (248 or.)
Pedrigales
Q124338990
Oteo (Kanpezu)
693 m
Burdina I
Sakonune forma duen goi ordoki lautua. Ikerlariak: Juan Antonio Madinabeitia eta José ElejaldeEz da induskatu.
CAA: 3520 (251 or.)
San FormerioQ124336628
Pangua (Trebiñu)
750 m
Burdina I eta II
Amildegi baten gainena dagoen herrixka, iparraldeko magaletan. Defentsa zentrokideak eta lurrezko harresiak. Aipatua: Armando Llanos.[ 42]
CAA: 3527 ( 253 or.)
Castillo de OcioQ124339564
Ozio
(Zambrana)
631m
Burdina I, Erromatartzea eta Goi Erdi Aroa (Lanosko gaztelua )
Mendi-hegalean egindako herrixka, Jungalez ibaiaren bazterrean, hegoaldera jotzen duten terrazez egina[ 42]
CAA: 3509 ( 247 or.)
Conchas de la PueblaQ124347741
Argantzon
645m
Burdin Aroa
Zadorra ibaiaren gaineko igarobide estu baten gainean,. Amildegi soila, eta defentsa zentrokideak, lurrez egindako harresiak. Ez da induskatu.
CAA: 3521 (251 or.)[ 42]
CustoiaQ124347762
Ozana (Trebiñu)
580 m
Burdina I
Mendi-hegalean eraikitako gune txikia, defentsa txandakatuekin. [ 42] Ez da induskatu.
CAA: 3523 (252 or.)
SantusteQ124347847
Ozilla-Ladrera (Trebiñu)
745 m
Burdina I, II eta erromatartzea
Muinoan eta hegoaldeko hegaletan landutako eremua, non harresi zentrokideak eta lubetak dauden. Iparraldetik, oso irisgarria ez den malkar baten bidez defendatzen zen[ 42] .
CAA: 3506 (245 or.)
Los CastillosQ124353429
Torre (Trebiñu)
651 m
Burdina I, II, Erromatartzea eta Goi Erdi Aroa
Mendi txikia, iparraldean aldapa leuna du eta handiagoak hegoaldean eta mendebaldean. Terraza artifizialki, lubeta modukoak[ 45] [ 42]
CAA: 3508 (247 or.)
El CerradoQ124355407
Imiruri
631 m
Burdina
Ordoki motako muino ttipia. Defentsa soilak. Goiko partean, ertz batek perimetro osoa ixen du[ 42] .
CAA: 348 (89. or)
MartinzabalaQ124358178
Obekuri (Trebiñu)
822 m
Burdina
Ordoki motako muinoko bizilekua, defentsa zentrokideekin. Terrazak artifizialak espazio osoan nabarmenak dira eta eraztun zentrokideak osatzen dituzte.[ 42]
CAA: 349 (89. or.)
Pico de San PedroQ124358333
Uribarri Gaubea
860 m
Burdina
Ezproian egindako herria.
CAA: 346 (89. or.)
Castillo de Astúlez Q124834520
Astúlez ,Gaubea
3 ha (harresi eta terrazak kontuan hartuta)
675 - 770 m
Brontze Aro Amaiera, Antzinate Bernatiarra eta Erdi Aroa (gaztelua bera)
Erdi Aroko gaztelutik oso gertu. Paquita Sanz de Urturik proposatzen du Bigarren Burdin Aroan, herri honetako biztanleak Lastrako herrira aldatuko zirela[ 46] .
CAA 3518 (251 or.)
Portillo de la Casilla/Portillo de la Caseta Q123945486
Durruma-Kanpezu
969 m
Burdina I, II eta Goi Erdi Aroa
Bi haitzen artean kokatua, ohiko mendi-lepoan, defentsen artean, tarteka, harrizko euste-hormak ditu.[ 42]
CAA: 3511 (247. or.)
MedropioQ124656491
Gaubea
940 m
Burdin Aroa I eta II
Baronatarren dorretik gertu
CAA: 3504 (243. or)
El CastroQ125733248
Igai , Erriberabeitia
609 m
Burdina I, Goi Erdi Aroa
Aurkikuntza: Juan Antonio Medinabeitia , 1972
CAA: 3513 (248. or)
FuentepudiaQ125733951
Pobes , Erriberagoitia
620 m
Burdina I, Erromatarra
Ondarea babestua. Balizko Arkeologia Gunea; Ustezko arkeologia-eremua. EHAA 131. zk. (1997-07-10)
CAA: 3516 (250. or)
Peña MayorQ125753652
Subilla Gasteiz , Gasteiz
802 m
Burdina I
CAA: 3522 (252. or)
KorosparriQ125753117
Galarreta , Donemiliaga
753 m
Burdina I
CAA: 3524 (252 or.)
OlivanQ125753126
Molinilla [ 47] , Lantaron
572 m
Brontze Aro Amaiera, Burdin Aroa I, Erromatar Goi Inperioa eta Erdi Aroa[ 47]
CAA: 3525 (252 or.)
AldaiaQ125753465
Arroiabe , Arratzua-Ubarrundia
620 m
Burdina I, Erromatarra
Hiruki formako orladun estela bat aurkitu dira, bertan, Karastan aurkitutakoen antzekoak. Bia eta ume baten hezurdura, besteak beste. Sondeoak egin dira[ 48] .
CAA: 3528 (253 or.)
San CristobalQ125753531
Moreda Araba
482 m
Burdina I eta II
CAA: 3529 (254 or.)
TxurriturriQ127596135
Gebara , Barrundia
869 m
Eneolitoa-Brontze Aroa, Burdina I eta II
CAA: 3500 (242 or.)
San Andrés de Argote Q127686301
Argote,
Trebiñu
560 m
Burdina II eta Erromatar garaia
CAA 6007 (344 or.)
Pago de EskideQ127688142
Eskide , Ekora
700 m
Brontza Amaiera, Burdin Aroa I eta II, Erroamtar garaia eta Erdi Aroa
CAA 8006 (363 or.).
EnmenetuQ127688389
Andagoia , Kuartango
800 m
Burdin Aroa
CAA: 8005 (362 or.)
Urisolo Q127688493
Letona , Zigoitia
780 m
Brontze Amaiera eta Burdin Aroa I
Oro, Kutzemendi eta Atxako herrixkak lerro zuzenean ikusten dira. Zundaketak egin dira[ 49] .
CAA: 8004 (362 or.)
Santa MarinaQ127690915
Iruña Oka , Langraiz Oka
520 m
Eneolitoa, Brontze Aroa eta Burdin Aroa
CAA 2507 (135 or.)
La Llosa
Q127773955
Leziñana Oka , Erriberagoiti
475 m
Kalkolitoa eta Brontze Aroa I
CAA 2005 (130-131 or)
Castro (El Castro barruti gotortua II)
Q127773955
Paul, Erriberagoitia
810 m
Burdin Aroa
CAA 350 (89-90 or.)
San Quiles
Q127867731
San Quiles,
Mañueta
520 m
Burdin Aroa
CAA 353 (90 or.)
Zabalgana
Q127867731
Zigoitia
616 m
Burdin Aroa
CAA 352 (90. or.)
Corral Nuevo
Q127963197
Labraza
763 m
Burdina I eta II
CAA 356 (91. or.)
Venta Bullón
Q127967926
Erriberabeitia
500 m
Eneolitoa, Brontze Aroa
CAA 293 (80 or.)
Allaran Surbi
Q127968642
Ilarduia ,
Asparrena
750 m
Eneolitoa, Brontze Aroa, Burdin aroa, Erdi Aroa
Aztarnategia suntsituta dago.
CAA 246 (68. or.)
La Hoya
Q6463144
Guardia
620 m
Brontze aro Amaiera, Burdin aroa I eta II
CAA 3153 (178. or.)
Pieza Redonda
Q127968550
Lantziego
496 m
Brontze aro Amaiera, Lehen Burdin aroa eta Erdi aro ostekoa[ 50]
Katalogo batzuetan herri harresitu gisa kalifikatuta dagoen eta gaur egun erromatar kanpaleku moduan identifikatuta dagoen hau ez da sartu:
Izena
Kokapena
Tamaina
Garaiera
Garaia
Oharrak
Santa Ageda (Delika)Q125428269
Delika
9 ha
525 m[ 2]
K.a. III-II mendea[ 51] .
Aldi baterako erromatar kanpalekua da (Castra aestiva ).
CAA 352
Bestalde, "kastro" ez direnak, hau da, kokagune garai batean eta harresituta dagoen herria ez diren beste Burdin Aroko herri batzuk daude.
Izena
Kokapena
Tamaina
Garaiera
Garaia
Oharrak
La Hoya Q6463144
Guardia
4 ha
601 m
Brontze Aroa eta Burdin Aroa
Bizkaikoak
Bizkaiko herri harresituen zerrenda, bi argitalpen hauetan oinarrituta dago: Jagoba Hidalgoren 2018ko Gradu Amaierako Lana[ 9] eta Juanjo Cepeda eta Mikel Unzuetaren 2020ko artikulua[ 8] .
Izena
Kokapena
Tamaina
Garaiera
Kultura/Garaia
Oharrak
Arrola edo Marueleza Q16544867
Nabarniz , Arratzu eta Mendata artean
19 ha
535imgm
La Tène kultura (Burdin Aroa II)
(k.a. III eta k.a. I mendeen artekoa), zeltiberiar motako zeramika. (I. mendea ) erromatar hondarrak.[ 52] [ 3]
Malmasin Q16544867
Malmasin (Arrigorriaga )
1 ha
(barrukoa)
361 m
Burdin Aroa
Bi eremu ditu, kanpokoa eta barnekoa, biak harresidunak[ 53] [ 8]
Bolunburu Q104610335
Bolunburu haitza
(Zalla )
0,5 ha
(5.000 m2)
Burdin Aroa
1970eko hamarkadan aurkitua[ 54] [ 55]
Pico MoroQ124388842
Galdames
3 ha
360 m
Burdin Aroa II
San Esteban Galdameseko mendebaldean kokatuta, Barbadun eta Deobriga-Flaviobriga galtzadatik gertu. 1975ean lanak egin zituzten[ 56] [ 57] [ 58]
Luxar Q124392947
Gueñes
1,2 ha
540 m
Burdin Aroa
Espainiako 1936ko Gerra
Deobriga-Flaviobriga gurutzadatik gertu kokatuta[ 59] [ 57] [ 8]
El PeñónQ124432551
Muskiz
178 m
Burdin Aroa
La Arena hondartzatik gertu kokatuta. Brontze Aroko aztarnategi batetik oso hurbil[ 57] [ 60]
Berreaga Q106977682
Mungia eta Zamudio artean
9 ha (osorik)
3,7 ha (bizitokia)
>360 m
Burdin Aroa eta Erromatar garaia
Herrixka eta nekropolia dauzka, eta estela multzo bat aurkitu da bertan[ 61] [ 62] .
Kosnoaga Q124397770
Kosnoaga (edo Aixerrota) mendian, Lumo [ 63]
1,9 ha (bizitokia)
275 m
Burdin Aroa I eta II
Guztiz induskatu gabe, zundaketak egin ziren 90. hamarkadan[ 8] [ 64]
Tribisburu Q25411248
Sollube mendian
Suntsitua dago. Jagoba Hidalgok (17-18) zerrendan sartzen du[ 9] , Cepeda eta Unzuetak (2020), ordea, ez[ 8] .
Motrolluko gainaQ124409029
Munitibar
Burdin Aroa
Induskatu gabe, erabat baieztatu gabe. 2005ean aurkitua.[ 65] [ 66]
TrumoitioQ124409610
Garai
1,3 ha
(bizitokia)
439 m
Burdin Aroa
1988an aurkitu zuten[ 67]
IlunbeQ124409789
Dima
2,3 ha
(oro har)
2 (barruko gunea)
445 m
Burdin Aroa
Induskatu gabe, miaketak eginda[ 8] .
Santa KristinaQ127690434
Urduña
400 m
Burdin Aroa
CAA 8002 (Arabako karta arkeologikoa)
Katalogo batzuetan herri harresitu gisa kalifikatuta dagoen, eta gaur egun, erromatar kanpaleku moduan identifikatuta dagoen hau ez da sartu:
Izena
Kokapena
Tamaina
Garaiera
Garaia
Oharrak
Illunzar
Ilunzar mendia
727 m
Erromatar errepublika
Aldi baterako erromatar kanpalekua da[ 68] .
Gipuzkoakoak
Nafarroa Garaikoak
Nafarroa Garairako informazioa Javier Armendariz arkeologoaren tesiaren argitalpenean[ 81] ikus daiteke sistematizatuta. Javier Armendarizek bere doktore tesian 261 gune jaso zituen eta horien artean bi herri mota berezi zituen: batetik, leku garaietan egin zirenak (kastroen ezaugarri orokorrak zituztenak) eta, bestetik, toki zelaian egin zirenak. Katalogo hori argitaratu ondorengo urteetan, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" proiektuaren barruan, beste herri asko aurkitu ditu proiektuko ikertzaile taldeak[ 5] .
Nafarroa Garaiko herri harresituak Query: https://w.wiki/AvLo
Beheko taula honetan agertzen direnak lagin bat besterik ez dira:
Izena
Kokapena
Tamaina
Garaiera
Kultura/Garaia
Oharrak
PIRINIOAK
El Castillo (Gorraitz)Q124745025
Artzibar
0,45 ha oro har
(4.500 m2 )
965-976 m
Lehen Burdin Aroa - Bigarren Burdin Aroa (?)[ oh 5]
Ez da induskatu eta landareek lurra estaltzen dute. Armendariz (2008): 1. zenbakia.
El Castillo (Uskartze)Q124745570
Galoze
0,3 ha
(3.500 m2 )
1.000-1.017 m
Lehen Burdin Aroa - Bigarren Burdin Aroa (?)
Ez da induskatu. Armendariz (2008): 2. zenbakia.
Los JeronalesQ124799686
Longida
0,7 ha
(7.000m2 )
1.005-1029 m
Lehen Burdin Aroa, Bigarren Burdin Aroa
Armendariz (2008): 3. zenbakia.
Peña de GazteluQ124799686
Longida
8 ha
(80.700m2 )
943 - 980 m
Burdin Aroa oro har
Armendariz (2008): 4. zenbakia.
GaztelualdeaQ124805501
Urraulgoiti
0,6 ha
(6.600m2 )
660 - 714 m
Burdin Aroa oro har
Armendariz (2008): 5. zenbakia.
El AltoQ125472395
Ibargoiti
0,5 ha
(5.500m2 )
750-768 m
Antzinako Burdin Aroa (?), Erdikoa (?) eta Amaierakoa (Kontraesanak daude bibliografian)
Armendariz (2008): 6. zenbakia.
IRUNBERRI-AOIZ ARROA
El CastilloQ125472745
Ibargoiti eta Urraulbeiti
0,7 ha
(7.300 m2 )
780-794 m
Antzinako Burdin Aroa (?) eta Amaierakoa
Armendariz (2008): 7. zenbakia.
MuruQ124848929
Turrillas, Itzagaondoa
1,8 ha
(18.500 m2 )
625-636 m
Burdin Aroa I eta II
Armendariz (2008): 8. zenbakia.
MontemuruQ124870161
Beortegi , Lizoainibar-Arriasgoiti
1,3 ha
(13.000 m2 )
610-623 m
Burdin Aroa I eta II
Armendariz (2008): 9. zenbakia.
El Castillo (Longida)Q124905208
Mugeta , Longida
0,5 ha
(5.200 m2 )
485-502 m
Burdin Aroa I eta II
Armendariz (2008): 10. zenbakia.
MurilloQ125484032
Murillo , Longida
0,8 ha
(8.000 m2 )
475-482 m
Antzinako Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiera
Armendariz (2008): 11. zenbakia. Ezproian eraikia, Erdi Aroko eta gaur egungo herri bezala. Inguruan material solteak aurkitu dira.
MoriskoaQ125486978
Longida
0,2 ha
(2.500 m2 )
700-713 m
Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera
Armendariz (2008): 12. zenbakia.
IturrotzQ125486978
Billabeta
(Longida)
1,5 ha
(15.000 m2 )
495-499 m
Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera eta Erromatarra.
Armendariz (2008): 13. zenbakia. Nahiko suntsitua dago.
IrunberriQ125504770
Irunberri
8,5 ha
(85.000 m2 )
455-464 m
Burdina, Erromatarra,Erdi Aroa eta Aro Modernoa.
Armendariz (2008): 14. zenbakia.
Cerro de la PeñaQ125504859
Erromantzatua
0,7 ha
(7.100 m2 )
705-725 m
Erdiko Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra eta Erdi Aroa
Armendariz (2008): 15. zenbakia.
El CastilloQ125568643
Murillo Berroia , Erromantzatua
0,6 ha
(6.000 m2 )
490-500 m
Brontze Aro Amaiera, Antzinako Burdin Aroa, eta Erdi Aroa
Armendariz (2008): 16. zenbakia.
BasabaQ125569206
Naxurieta , Untzitibar
0,5 ha
(5.300 m2 )
655-664 m
Brontze Amaiera, Antzinako Burdin Aroa eta Modernoa (ermita)
Armendariz (2008): 17. zenbakia.
IruagaQ125578078
Naxurieta , Untzitibar
0,9 ha
(9.350 m2 lehen barrutia, 3.000 m2 bigarrena eta 700 m2 kastro-aurrea. Osorik, 13.050 m2 )
780-793 m
Erdiko Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera
Basabakoa husten denean sortzen da honakoa. Armendariz (2008): 18. zenbakia.
TabarQ125621333
Urraulbeiti
0,6 ha
(6.000 m2 )
520-533 m
Erdiko Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera
Armendariz (2008): 19. zenbakia.
GazteluzarQ125621520
Arrípodas , Urraulbeiti
Ezin da zehaztu
480-487 m
Antzinako Burdin Aroa-Burdin Aro Amaiera eta Erromatarra
Armendariz (2008): 20. zenbakia.
PuyoQ125663703
San Vicente , Urraulbeiti
0,8ha
(8.600 m2 )
490-496 m
Antzinako Burdin Aroa, Amaierakoa eta Erromatarra. Erdi Arokoa (induskatutako herri hustua)
Armendariz (2008): 21. zenbakia.
MuruQ125678854
Santsoain eta eta 17. patzuergoa, Urraulbeiti
2,5 ha (25.500 m2 : 7.500 goiko barrutia eta 18.000 behekoa)
665-690 m
Burdin Aroa zehastasunik gabe
Erromatar konkistarekin, badirudi bertako jendea "Caserío de Muruko " deituriko lekura joan zela.
Armendariz (2008): 22. zenbakia
IRUÑERRIA
ArtikagainQ125678854
Antsoain eta Artika (Berriobeiti )
1,8 ha (18.000 m2 (azalera erbilgarria))
525-562 m
Antzinako Burdin Aroa eta Amaierakoa
Armendariz (2008): 23. zenbakia
Alto de Santa Cruz edo Arangurengo erromatar kanpalekua
Aranguren
3 ha
(30.000 m2 )
660-663 m
Erromatar kanpalekua da (castra), ez herri gotortua
Armendariz (2008): 24. zenbakia
GazteluQ125141056
Aranguren
1,3 ha
565-586 m
Antzinako Burdin Aroa- Burdin Aro Amaiera eta Aro Moderno (baseliza)
Armendariz (2008): 25. zenbakia.
Irulegi Q115205363
Irulegi (Aranguren)
10 ha
893 m
Brontze Aroa,
Burdin Aroa I eta II (Azken Burdin Aroa barne)
Indusketak martxan daude[ 82] . Ingurune horretan bertan, Irulegiko Erdi Aroko gaztelua dago.
Armendariz (2008): 26. zenbakia.
BelaskoainQ125703991
Beraskoain
1,6 ha
(16.000 m2 )
430-442 m
Burdin Aroa
Armendariz (2008): 27. zenbakia.
Sardeako gaztelua/Larragetako haitzaQ124460242
Berriobeiti
3,5ha
(35.000m2 )
600-661m
Burdin Aroa
Armendariz (2008): 28. zenbakia.
Erdi Aroko gaztelua eta garai modernoko baseliza ere izan ditu.
SantixustiQ125703991
Gendulain (Zizur )
2 ha (20.000 m2 )
Armendariz (2008): 29. zenbakia.
Urri edo Eurri Q17625576
Ibiriku , Eguesibar
3,2 ha oro har
(32.400m2 )
1,7 ha barrukoa
1,5 ha kanpokoa
625-666 m
Burdin Aroa I, II eta Erromatartzea
Armendariz (2008): 31. zenbakia.
IrunzuQ125138414
Esteribar Ezkabarte
7,3 ha
715-771m
Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera
Armendarizek oppidum izaera ematen dio.
Armendariz (2008): 39. zenbakia.
Legin (Etxauri)Q124459728
Etxauri eta Ibero , Oltza zendea
0,85 ha (8.500m2 )
450-460 m
Lehen Burdin Aroa
Armendariz (2008): 40. zenbakia.
San Quiriaco Q125148701
Etxauri
0,03 ha (300m2 )
674 m
Neolitoa, Brontze Aroa, Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra, Erdi Aroa (?) leta Modernoa (ermita).
Armendariz (2008): 41. zenbakia.
IruñeaQ124785412
Iruñea
4/4,5 ha I. Burdin Aroan
8 ha II. Burdin Aroan
Brontze Aro Amaiera,
Burdin Aroa I eta II
García Barberena, M.; Velaza, J. eta Unzu, M.(2015): "Esgrafiado en signario paleohispánico hallado en Pamplona"[ 83] Armendariz (2008): 58. zenbakia.
Murugain
Q125498512
Muru Artederreta
0,8 ha
620-633 m
Antzinako Burdin Aroa, Amaierakoa eta Erromatarra
Armendariz (2008): 60. zenbakia. Burdin Aroko zeramikez gain, Goi Inperioaren garaikoak ere eman ditu.
ZIDAKOS IBARRA
OianburuQ124498868
Artaxoa eta Garinoain
0,6ha
(6.000m2 )
645-650m
Burdin Aroa eta agian, Erromatarra eta Erdi Aroa.
Armendariz (2008): 64. zenbakia
Murugain (Uzkita)Q124537244
Leotz
0,41 ha
(4.100m2 )
920-936m
lehen Burdin Aroa eta agian, Azken Burdin Aroa
Armendariz (2008): 76. zenbakia. Ez da induskatu.
ARAGOI IBARRA
El CanelucheQ124552345
Kaseda
0,37 ha
570-577m
Lehen Burdin Aroa
Armendariz (2008): 98. zenbakia. Oso hondatua.
Santakriz Q48781610
Eslaba
15.500m2 (6500m2 +9.000m2 )
520-545 m
Burdin Aroa. Erromatar garaia. Erdi Aroa. Aro Modernoa (Baseliza)
Armendariz (2008): 99. zenbakia.
Hiri erromatarra garatu zen gune berean.
Indusi/MurubitarteQ124711112
Lerga
0,53 ha
775-785m
lehen Burdin Aroa-Burdin Aro Amaiera
Erromatar berantiarra-Goi Erdi Aroa.
Armendariz (2008): 105. zenbakia
CapaburrosQ124714476
Uxue
0,31ha
(3.150m2 )
750-764m
Burdin Aroa
Armendariz (2008): 120. zenbakia.
ARGAKO BEHE ETA ERDIKO ARROA
MurugainQ124721187
Zirauki
0,74ha
(7.400m2 )
660-668m
Antzinako Burdin Arotik Burdin Aro amaieraino
Armendariz (2008): 129. zenbakia.
UrbeQ113481748
Zirauki
1ha
(10.000m2 )
435-453
Burdin Aroa, Erromatar garaia, Erdi Aroa
Armendariz (2008): 130. zenbakia.
GazteluzarQ124728559
Zirauki eta Mañeru
1,8ha
(18.000m2 )
390-400
Kalkolitoa, Burdin Aroa
Armendariz (2008): 131. zenbakia.
GorrizaQ124728559
Girgillao
0,47ha
(4.700m2 )
480-490
Brontze Amaiera, Burdin Aroa, Erdi Aroa, Aro Berria
Armendariz (2008): 132. zenbakia.
EGAKO BEHE ETA ERDIKO ARROA
San KristobalQ124736679
Girgillao
1,5ha (15.000m2 )
740-758m
Burdin Aroa
Armendariz (2008): 165. zenbakia.
Aro Modernoko baseliza.
MauriainQ124744664
Villatuerta
2,14ha
(21.400m2 )
665-677m
Burdin Aroa
Armendariz (2008): 168. zenbakia.
Karlistaldian gotorleku bat eraiki zen bertan.
EGA GOIALDEA ETA UREDERRAREN IBARRA
La AtalayaQ125095411
Allin Lizarra
1,7 ha
(17.000 m2 )
10.000 m2 + 7.000 m2
525-557m
Brontze Amaiera. Burdin Aro Zaharra-Amaiera
Armendariz (2008): 176. zenbakia.
Peña de la GallinaQ125117425
Gastiain (Lana ) eta Zuñiga
2,4 ha
(24.000 m2 )
765-785m
Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera
Armendariz (2008): 184. zenbakia.
Pozo de la MoraQ125117109
Legaria eta Oko
3,1 ha
( 31.3002 , 16.500 lehen esparrua eta 14.800 bigarrena.)
515-534m
Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera
Armendariz (2008): 185. zenbakia.
Oppidum izaera ematen dio Armendarizek
Santa ColomaQ125117109
Mendaza
0,2 ha
(2.200m2 )
735-750m
Antzinako Burdin Aro, Burdin Aro Amaiera, Aro Berria-Garaikidea (ermita)
Armendariz (2008): 186. zenbakia.
El Castillo (Piedramillera)Q125131797
Piedramillera
0,25ha
(2.500m2 )
650-672
Erdiko Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiaera
Armendariz (2008): 187. zenbakia.
Armendarizentzat Pozo de la Morako oppidumeko zelatatze dorrea izan zitekeen.
Monjardingo edo Deioko gazteluaQ124744790
Villamayor de Monjardin
1ha
(11.000m2 )
850-894m
Agian, Brontze Aroa eta Burdin Aroa. Ziurtazunea, antzinaro Berantairra
Armendariz (2008): 188. zenbakia.
Erdi Aroan gaztelu bat egon zen eta XIX. mendean gotorleku karlista bat.
LIZARRALDEA
Altikogaña Q123570876
Eraul Larrion
7 ha
670-732 m
Burdin Aroa
Erromatar garaia (Errepublika)
Javier Armendarizek oppidum gisa klasfikatu zuen[ 84] Armendariz (2008): 189. zenbakia.
Bardagorriko haitzaQ124767936
Eraul
Deierri
0,9 ha
595-615 m
Lehen Burdin Aroa
Javier Armendarizentzat, Altikogañako oppidumaren aurrekaria izan zitekeen[ 84] .
Armendariz (2008): 190. zenbakia.
El MuroQ124306456
Zuñiga eta Orbiso (Araba)
4,5 ha
(45.500 m2 )
650-700 m
Antzinako Burdin Aroa (?) eta Burdin Aro Amaiera
Ikusi Arabako herri gotortuen artean
Armendariz (2008): 191. zenbakia.
Arrosia
Q124744732
Arroniz
3ha
(31.300m2 )
560-586m
Brotze Aroa. Burdin Aroa
Armendariz (2008): 194. zenbakia.
Desoioko San CristobalQ124767894
Desoio
(17.700m2 )
700-713m
Burdin Aroa
Armendariz (2008): 200. zenbakia.
XIX. mendera arte baseliza bat egon zen bertan.
La Custodia Q5475466
Viana
12,5 ha oro har
(125.799 m2 )
405-415 m
Paleolitoa, Neolito Amaiera, Kalkolitoa, Brontze Aro Amaiera, Burdin Aroa
Material asko eman ditu: txanponak, teserak, zeramika. etab. Burdin Aroaren amaierako uneetan, Erromako Errepublikak lurraldean egin zituen gerrak ulertzeko aproposa. Askotan, lurralde lauan zegoen hiri gisa klasifikatzen da, eta ez, "kastro" gisa. Armendariz (2008): 227. zenbakia.
RaboserasQ125762556
Monteagudo
415-423 m
Antzinako Burdina eta Amaierako
Armendarizek bere tesia idatzi zuenean, herriaren aztarnen eremua zabortegi moduan erabiltzen zen harrobi izan ondoren.
Armendariz (2008): 250. zenbakia.
TUTERAKO ERRIBERA. EBROKO EZKERRALDEA
El CastejónQ124807477
Arguedas
1,6 ha
(16.200 m2 )
285-303 m
Antzinako Burdin Aroa, Burdin Aro Amaiera, Erromatarra (Goi Inperioa)
Herriko nekropolia bide zena, oso gertu aurkitu zen.
Armendariz (2008): 228. zenbakia.
TUTERAKO ERRIBERA. EBROKO ESKUINALDEA
San SebastiánQ124466760
Zintruenigo
0,88 ha
(8.800m2 )
410-418m
Burdin Aroa
Armendariz (2008): 242. zenbakia.
Alto de la Cruz Q120780128
Cortes
0,7 ha
260-267 m
Brontze Aro amaiera,
antzinako Burdin Aroa eta Erdikoa
Armendariz (2008): 244. zenbakia.
RaboserasQ125762556
Monteagudo
1 ha (?)
(10.000 2 )
415-423 m
Antzinako Burdina eta Amaierako
Armendarizek bere tesia idatzi zuenean, herriaren aztarnen eremua zabortegi moduan erabiltzen zen harrobi izan ondoren.
Erromatar garaian bertakoak, gaur egungo Monteagudora joan ziren.
Armendariz (2008): 250. zenbakia.
EBRO IBARRA SESMAN ETA LODOSAN
El AbadQ124807744
Lodosa
1 ha
291-370 m
Erdi Burdin Aroa - Burdin Aro Amaiera
Armendariz (2008): 254. zenbakia.
Los Cabezos 1 (Sesma)Q124938700
Sesma
1.650 m2 gutxienez
400-411 m
Brontze Amaiera (?), Antzinako Burdin Aroa eta Burdin Aro Amaiera(?)
Los Cabezos 2-rekin erlazionatua. Armendariz (2008): 260. zenbakia.
Los Cabezos 2 (Sesma)Q124938790
Sesma
25 m2
432 m
Burdin Aro Amaiera
Zaintza dorrea bide da, Los Cabezos 1 herri gotortuarekin lotua. Armendariz (2008): 261. zenbakia.
Armendarizen bilduman jaso ez zirenak
Izena
Kokapena
Tamaina
Garaiera
Kultura/Garaia
Oharrak
Agiñako esparru harresituaQ124450338
Agiña mendia, Lesaka
0,2 ha
617 m
Burdin Aroa
XIX. mendea
Harresia, silexezko lanabesak eta lubanarroa aurkitu dira. Indusketa egin zen arren, euskarri akademikoren batean argitaratutako informaziorik ez dugu topatu.[ 85] [ 86]
AikoaQ127433129
Urraulgoiti
1,6 ha (16.000 m2 )
636 m
Burdin Aroa
Zuriñe Iturri Lizoain eta Juan Mari Mtnz Txoperenak aurkitu zuten. "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua.
AixkourruaQ124431272
Otsagabia
0,88 ha
(8.869 m2)
1024 m
Burdin Aroa
Prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan.[ oh 6] [ 5] .
Alto RedondoQ127424633
Irañeta
0,25 ha (2.500 m2 )
444 m
Burdin Aroa
Miguel Echegarai, Iñaki Ertze y Patxi (Kirru) Sarobek prospekzioan aurkitua.
Angiruerreka Q127427615
Agoitz
0,37 ha (3.760 m2 )
648 m
Juan Mari Martínez Txoperenaren prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan.
GazteluzarQ124796148
Eguesibar
4.450m2
754 m
Burdin Aroa
"Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[ oh 6] [ 5] .
Irurreko gainaQ124431272
Gesalatz
1,25 ha
682 m
Lehen Burdin Aroa
prospekzioan aurkitua, "Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan[ oh 6] [ 5] .
Illarraga-BurteQ124796230
Irañeta
5,69 ha (56.900 m2 )
515-576 m
Brontze amaiera, Burdin Aroa
"Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[ oh 6] [ 5] .
Legin (Itzagaondoa)Q124459510
Itzagaondoa
1,71 ha (17.150m2 )
783 m
Burdin Aroa, Erdi Aroa (Legingo gaztelua )
"Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[ oh 6] [ 5] .
Murugain (Longida)
Q124796236
Longida
5ha
(50.518 m2 )
624 m
Burdin Aroa II
"Pirinioetako populazio protohistorikoaren azterketa galtzada erromatarraren inguruan" ikerketa programaren barruan aurkitua[ oh 6] [ 5] .
Ipar Euskal Herrikoak
Ipar Euskal herriko monumentu hauek azterketa eta inbentarioa Francis Gaudeulek egin zuen 1997an.[ 4] 2004an, Jacques Blotek , Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque lanean arkeologoaren kartografia jasotzen hasi zen hainbat liburuxkatan.[ 87] [ oh 7]
Lapurdiko muino gotortuak https://w.wiki/Azyg
Nafarroa Beherakoak https://w.wiki/AzyL
Zuberoakoak https://w.wiki/Azxy
Lurrezko hesiekin
Babes lerroak lurrez eginak daude, lubakiak eta zelaiguneak egitekoan ateratakoa.
Izena
Kokalekua
Tamaina
Garaiera
Kultura/garaia
Oharrak
ElhinaQ124813441
Armendaritze
1,3 ha
350 m
KurkuQ124813628
Behauze
2 ha
272 m
4 babes lerro, hondatua
HarribeltzaQ22920665
Suhuskune eta Landibarre
2 ha
522 m
Gaztelüzaharre edo ÜllümendiQ22920797
Urdiñarbe
0,80 ha
(gune populatua)
416 m
Gaztelü-harria edo GaztelaiaQ124942257
Sohüta
1 ha
(12.500 m2 )
479 m
Oso egoera onean
MokoretaQ124799922
Makea
1,7 ha
453 m
Oso hondatua
GazteluzaharQ125153123
Landibarre eta Izura-Azme
1 ha
472 m
GazteluzaharreQ125153469
Arhantsusi eta Jutsi
0,85 ha (gune populatua)
361 m
Urtsua (1) (Ursuya (1))Q124799922
Hazparne
0,6 ha
436 m
25. zenbakia X. Peñalverren 2021eko katalogoan[ 88] eta 9.a Gaudeulen 1997. urteko katalogoan[ 4]
Urtsua (2) (Ursuya (2))Q124808829
Hazparne
3 ha
387 m
26. zk. Peñalver (2021) eta 10. Zk. Gaudeul (1997)
Urtsua (Ursuya)Q124808885
Hazparne
330 m
11. Zk. Gaudeul (1997)
Gaztelugaina edo Luis XIV.aren gotorlekua
Q124912428
Sara
1,6 ha
237 m
1977an suntsitua
229Q124823225
Eihartze, Arrosa
229 m
1985an %95an suntsitua
SardatzQ125152548
Behaskane-Laphizketa
1 ha
148 m
Ordoki ertza
Gaztelu-harriQ125171320
Etxarri
0,85 ha
225 m
GazteluxagaQ125176461
Ürrüstoi-Larrabile
1,5 ha
282 m
Ia erabat suntsitua
Gaztelü-gainQ125191198
Irabarne
2 ha
371 m
LarletaQ125191629
Berogaine-Lahüntze
279 m
TxoikantegiaQ125191813
Idauze-Mendi
1 ha
326 m
Nahiko ondo kontserbatu da-
PekatenbordaQ125191828
Larresoro
2 ha
92 m
Hondatua. Epipaleolitoko harrizko lanabesak eman zituen, eta baita, Kalkolitoko edo Brontze Aro hasierako gezi bat.
LexegitaQ125415155
Iruri
1,80 ha
653 m
KurkuQ125415419
Nabarzi , Bearno
1,50 ha
152 m
ZihorriQ125422302
Lekorne eta Heleta artean
2 ha
267 m
Zati bat hondatuta
BelozeaQ125423811
Itsasu
0,45 ha
118 m
Larreondoa Q124788677
Senpere
1,80 ha
85 m
Gaztalepo Q125423884
Ahatsa
0,70 ha
550 m
Ahiga Q125458093
Lohitzüne-Oihergi
2 ha
300 m
Burdin Aroa eta XVIII. mendea
1978an suntsitua. Geudelek dio, agian, urteko garai jakin batean bakarrik erabiltzen zela, artzaintzarako[ 4] . barruan tumulu bat aurkitu zen[ 88] .
Xerrapo Q125470984
Zaro
299 m
Burdin Aroa,
Erdi Aroa,
Aro Modernoa edo Garikidea
1981an suntsitua. Barruan XVIII. mendekoa izan zitekeen gotorleku bat zegoen. Erdi Aroko egiturak eta beste batzuk modernoagoak ere sumatu dira[ 88] .
Haitzhandialtea Q125471521
Barkoxe
0,90 ha
440 m
Mendixko Q125471526
Irulegi
300 m
Khoxü-gaina
Q124843556
Eskiula
1,30 ha
343 m
Harrizko hesiekin
Harrizko hesiak gaztelu zahar garaienetan daude.
Izena
Garaiera
Kokalekua
Tamaina
Oharrak
GazteluQ124959996
629 m
Lekunberri
0,90 ha eta 3,30 ha
K.a. II.-I. mendeak[ 89]
LarrangoQ124992612
579 m
Arrosa
0,30 ha
Ezproia itxia. Urxiloko gaztelutik oso hurbil
UrxiloQ124993673
566 m
Arrosa
0,12 ha
Ezproia itxia. Larrangoko gaztelutik oso hurbil. Bata zein bestea Protohistoriakoak direla dudazkoa da. Ez da kronologia hori segurtatzen duen aurkikuntzarik egin, aldiz, Erdi Aroko datazioak eman ditu Urxilok[ 90] [ 91] .
LerdatzeQ125050218
390 m
Donoztiri eta Armendaritze
1,5 ha
JaraQ125075709
445 m
Sorhoeta
0,25 ha
Maide korraleaQ125081454
667 m
Altzai
0,70 ha
Maideek eraikia bertako elezaharretan.
ZerkupeQ124960886
1.085 m
Eiheralarre
0,20 ha
MunhoaQ125081640
592 m
Hozta
1,4 ha
Mailakatuak
Zelaiguneak maldan zulatutako mailetan kokatzen dira.
Hainbat
Oharrak
↑ Murugain, Murumendi, Murugain, Muru... muino edo mendi horietan Burdin Aroko herri harresitu bat dago.
↑ Ikus zerrenda
↑ a b CAA: Arabako Karta Arkeologikoa. 1984 arteko aurkikuntzak jaso zituen. PDF formatuan jaitsi daiteke Arkeologiarako Arabar Institutuaren web orri honetan .
↑ imgm-tan emana
↑ Javier Armendarizek hiru aro bereizten ditu Nafaroako Burdin Aroan: Antzinako Burdin Aroa, Erdikoa eta Burdin Aro Amaiera.
↑ a b c d e f Prospekzio bisuala egin da baina ez zundaketarik ezta indusketarik ere.
↑ Inbentarioa on-line ikus daiteke, "Projet Blot" webgunean, non bere Inventaire de monuments protohistoriques en pays basque par Jacques Blot jaso da.
Erreferentziak
↑ a b (Frantsesez) Casaubon, Jakes. (2002). «Le toponyme iri et sa relation avec d’anciens lieux fortifiés» Munibe (Antropologia-Arkeologia) (Aranzadi) 54: 125-139. ISSN 1132-2217 . .
↑ a b Gorrotxategi, Javier; Iarritu, Maria Jose. La prospección arqueologica durante 1981-82 en Vizcaya. Eusko Ikaskuntza .
↑ a b Valdés, Luis. El Santuario Protohistórico de Gastiburu (Siglos VI a I a.C.). Eusko Ikaskuntza .
↑ a b c d e (Frantsesez) Gaudeul, Francis. (1997). «Enceintes protohistoriques du Pays Basque Français (Protohistoric round enclosures from French Basque Country)» Isturiz 7: 59-81. .
↑ a b c d e f g h (Gaztelaniaz) Martínez Txoperena, Juan Mari. «Megalitos Pirenaicos : Poblados de la edad del hierro» wiki.txoperena.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-01) .
↑ Maguer, Patrick. (1996). «Les enceintes fortifiées de l'Age du Fer dans le Finistère» Revue Archéologique de l'Ouest 13 (1): 103–121. doi :10.3406/rao.1996.1043 . (Noiz kontsultatua: 2024-04-14) .
↑ (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos; Peñalver, Xabier; Valdés, Luis. (1990). «El Bronce Final y la Edad del Hierro en Gipuzkoa y Bizkaia» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Aranzadi) 42: 161-165. .
↑ a b c d e f g (Gaztelaniaz) Cepeda Ocampo, Juan José; Unzueta Portilla, Miguel. (2020). «Poblados fortificados de la Edad del Hierro en Bizkaia. Un balance de la investigación de campo» Kobie. 100 años de investigaciones arqueológicas en Bizkaia (1918-2018) (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) Gehigarria, 20: 143-174. ISSN 0214-7971 . .
↑ a b c d Hidalgo Masa, Jagoba. (2018). Burdin Aroko herrixka gotortuen bilakaera Araban eta Bizkaian. EHU .
↑ Guilarte Muro, Maite. (2016). Lehen hurbilketa Arabako Burdin Aroko herrixka harresituei GIS-aren laguntzaz. Zuzendaria: Jose Antonio Mujika Alustiza. .
↑ Kasu batzuetan hesi barruko azalera osoa ematen da, eta beste batzuetan, horrez gain, eraikinez okupatua izan zen azalera, hau da, bizitzeko erabili zena. Eraikinik aurkitu ez diren hektareak, ganadua bazkatzeko edo gordetzeko erabiliko zirela uste da.
↑ Fariña, Jaime. «El castro de Henayo (Alegría-Álava)» Estudoios de Arqueología alavesa (Gasteiz) 3: 91-99. .
↑ Gil-Garcia, Josean. (2010-06-04). «Henaioko muinoaren inguran» Berria .
↑ Llanos, Armando; Apellániz, Juan María; Agorreta, José Antonio; Fariña, Jaime. (1975). «El Castro del Castillo de Henayo (Alegría-Álava). Memoria de excavaciones. Campañas de 1969-1970» Estudios de Arqueología Alavesa (Eusko Jaurlaritza. Arkeologiarako Arabar Institutua) 8: 87-212. (Noiz kontsultatua: 2024-02-25) .
↑ «Castro de hHenayo. Lugares de Interés» Dulantziko Udalaren webgunea (Dulantziko Udala) (Noiz kontsultatua: 2020-12-17) .
↑ «El castro de Henaio regresa al escaparate (Diario Noticias de Alava)» www.alegria-dulantzi.eus (Dulantziko Udalaren webgunea) (Noiz kontsultatua: 2020-12-17) .
↑ a b Camarero, Cristina; Arevalo-Muñoz, Erik. (2018-01-01). «La industria ósea del Castro de Kutzemendi» Actas de las IX Jornadas de Jóvenes en Investigación Arqueológica. Santander 8-11 junio 2016 (Noiz kontsultatua: 2024-02-19) .
↑ (Gaztelaniaz) Apellaniz, Juan Maria. (1974). «Interpretación de la secuencia cultural y cronológica del castro de las peñas de oro (Zuya-Alava)» Munibe (Aranzadi) 1-2: 3-26. .
↑ a b (Gaztelaniaz) Llanos Ortiz de Landaluze, Armando. Urbanismo y Arquitectura en poblados alaveses de la edad Del Hierro. Arabako Foru Aldundia. Kultura kontseilua, 101-146 or. .
↑ Sáenz de Urturi, Paquita. (1996). «Lastrako Kastroak (Karanka, Gaubea)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza): 58-62. .
↑ (Gaztelaniaz) Filloy Nieva, Idoia. (1997). «Alfileres de cabeza trapezoidal de época romana altoimperial en Las Ermitas (Espejo, Alava )» Isturitz, Cuadernos de prehistoria - arqueología (Eusko Ikaskuntza) 9: 625-630. ISSN 1137-4489 . .
↑ Albertos, M. L. (1978): “A propósito de la ciudad autrigona de Vxama Barca”. Estudios de Arqueología Alavesa , 9. Arabako Foru Aldundia, Vitoria-Gasteiz, 281-291 or.
↑ «castros» web.archive.org 2008-12-01 (Noiz kontsultatua: 2024-02-24) .
↑ Castaños Ugarte, Pedro María; Castaños de la Fuente, Jone. (2009). «Estudio de la fauna de "Los Castros de Lastra" (Caranca, Álava)» Kobie. Paleoantropología (28): 51–87. ISSN 0214-7971 . (Noiz kontsultatua: 2024-07-22) .
↑ a b c d (Gaztelaniaz) «La Ruta de los Castros, los pueblos habitados más antiguos del este de Álava» El Correo 2017-10-09 (Noiz kontsultatua: 2021-01-06) .
↑ a b c (Gaztelaniaz) «Castros: los pueblos habitados más antiguos» Mendialdea Press 2017.07.01 (Noiz kontsultatua: 2018-05-10) .
↑ Kastroen ibilbidea. Arabako Mendialdea. Arabako Foru Aldundia eta Kanpezu-Arabako Mendialdeko Kuadrilla .
↑ (Gaztelaniaz) triskelpablo. (2020-02-03). «Castro Cividad y ermita San Bartolomé. (Bernedo.Alava)» Arkeohistoria Triskel (Noiz kontsultatua: 2023-12-20) .
↑ San Bartolome baseliza. Bernedoko Udala .
↑ a b c d Carta Arqueológica de Álava (Hasta 1984). Gateiz .
↑ (Gaztelaniaz) Oiarzabal, Araceli. (2020). «Los arqueólogos regresan al monte Babio» www.noticiasdealava.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-06) .
↑ a b Murga, Félix. (1982). «Dos poblados de la edad del Hierro: Perigana y Babio en la tierra de Ayala (Álava). Y otros hallazgos» Kobie (Bilbo) (12): 53-66. (Noiz kontsultatua: 2021-01-16) .
↑ Erredakzioa. Historiaurreko herri harresitua ezagutzera emateko indusketak eta bisita gidatua egin dituzte Babion. (Noiz kontsultatua: 2018-08-01) .
↑ a b Llanos Ortiz de Landaluze, Armando . 1990. "La Edad del Hierro y sus precedentes, en Alava y Navarra ". Munibe (Antropologia - Arkeologia) , 42, 167-179 or. Donostia. ISSN 0027 - 3414.
↑ Filloy Nieva, Idoia. (1990). «Memoria de la I campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Caraasta (Caidedo Sopña, Álava) 1990» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Instituto Alavés de Arqueología - IAA. Arabako Foru Aldundia. Kultura departamentua) 17: 7-36. ISBN 8478210717 . (Noiz kontsultatua: 2024-02-27) .
↑ Guilarte Muro, Maite. (2016-09-02). Lehen hurbilketa Arabako Burdin Aroko herrixka harresituei GIS-aren laguntzaz. (Noiz kontsultatua: 2024-01-23) .
↑ Filloy Nieva, idoia. (1997). «Karastako Aztarnategia (Kaizedo Goikoa, Erribera Goitia). IV. Indusketa-Kanpaina» Arkeoikuska (Gasteiz) 1997: 50-57. ISSN 0213-8921 . .
↑ (Gaztelaniaz) Filloy Nieva, Idoia. (1994). «Temas iconográficos en las estelas funerarias de la IIª Edad del Hierro en Álava: Representaciones astrales, animales y humanas» Cuadernos de Sección. Antropología-Etnografía (10): 343–358. ISBN 8487471-57-9 . ISSN 1137-439X . (Noiz kontsultatua: 2024-07-28) .
↑ a b Gil Zubillaga, Idoia. «Estudio arqueológico de los precedentes del poblamiento en torno a Vitoria-Gasteiz (Bronce Final-Edad del Hierro-Romanización)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz) 16: 450. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21) .
↑ Gil, Eliseo. (1986). «A.1.1.6. San Miguel de Atxa (Vitoria, Álava) IV Campaña de excavaciones.» Arkeoikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 85: 25-27. ISSN 0213-8921 . .
↑ Agorreta, Jose Antonio. (1972). «Castro de Berbeia (Barrio-Álava)memoria de excavaciones : campaña de 1972» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Arkeologiarako Arabar Institutua. Arabako Foru Aldundia) 8: 2212-292. ISSN 0425-3507 . .
↑ a b c d e f g h i j k l m (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-02-18) .
↑ «Castejon Muinoa herrixka. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-10) .
↑ (Gaztelaniaz) «Poblados de la Edad de Hierro en la Montaña Alavesa» natourinG 2017-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-10-07) .
↑ Institutua, Arkeologiarako Arabar Institutua. (1972-01-01). «Dos nuevos yacimientos en el Condado de Treviño. Los poblados de Los Castillos (Torre) y San Andrés (Argote)» Estudios de Arqueología Alavesa (Noiz kontsultatua: 2024-01-25) .
↑ Sáenz de Urturi Rodríguez, Paquita. (2011). «“Memoria de las intervenciones arqueológicas realizadas en Astúlez: Sondeos estratigráficos en los yacimientos de El Castillo y Santa Coloma (Astúlez, Valdegobía, Álava)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz: Arkeologiarako Arabar Institutua) 27: 229-326. ISSN 0425-3507 . .
↑ a b «VITORIA-GASTEIZ - La necrópolis tardorromana tardoantigua y altomedieval de San Miguele Molinilla Álava.» www.vitoria-gasteiz.org.es (Noiz kontsultatua: 2024-05-02) .
↑ (Gaztelaniaz) Varón Hernández, F. Rafael; Azcune Fontecha, Itxaso; Ortega Franco, Ander. (2011). «Valoración Arqueológica del Asentamiento de Aldaia, Arroiabe, (Arrazua-Ubarrundia, Álava)» Estudios de Arqueología Alavesa 27: 49-78. (Noiz kontsultatua: 2024-07-28) .
↑ (Gaztelaniaz) Llanos Ortiz de Landaluze, Armando; Urrutia Agorreta, María Nieves. (2011). «Intervenciones arqueológicas en el Castro de Urisol, y las cavidades de Urisolo y Goba de Unda (Letona, Alava)» Estudios de Arqueología Alavesa (Gasteiz) (27): 79–116. ISSN 0425-3507 . (Noiz kontsultatua: 2024-07-28) .
↑ (Gaztelaniaz) RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ, José; MARTÍNEZ MONTECELO, Ángel. (2015). «La prospección de superficie en la caracterización de yacimientos: poblado protohistórico de Pieza Redonda en Lanciego (País Vasco)» MUNIBE Antropologia-Arkeologia (Donostia: Aranzadi) 66: 185-204. ISSN 1132-2217 . .
↑ Martínez Velasko, Antxoka. (2009). «Santa Ageda (Delika)» Arkeoikuska (Eusko Jaurlaritza) 9: 30-32. .
↑ ARROLAKO IRUNA. 2009-2012. Kultur Ikerketako Proiektu Integrala. Bizkaiko Foru Aldundia, 1-19 or. .
↑ Malmasingo gotorlekuaren Kultura Ondasun izendapena EHAAn
↑ llamas, Sergio. (2007-10-13). «La fortaleza enterrada» El Correo .
↑ «Los arqueólogos recrean el estilo de vida en el castro» El Correo 2007-10-13 .
↑ Bizkaiko Foru Aldundia . Figuras pintadas de la cueva de Arenaza (Galdames). .
↑ a b c Triskel. «Ruta Por Los Castros De Bizkaia» El Correo .
↑ Chaparro, Jesús Ignacio Jiménez. Recintos fortificados de la Edad del Hierro en Vizcaya: Pico Moro y El Cerco de Bolunburu. Obtención de microtopografías y creación de MDT. (Noiz kontsultatua: 2024-01-30) .
↑ Fernández Palacios, Fernando. 2005. "Lenguas y culturas del Asón al Cadagua en torno al cambio de Era y hasta el siglo IV d. C. ", Acta Palaeohispanica IX. Palaeohispanica 5, 619-636 or.
↑ Juárez, Fernando. (1992). «A.2.2.2. El Peñon gotorlekua (Muskiz - Zierbana)» Arkeoikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 1992 .
↑ Fernández Carvajal, José Ángel. "Berreagako kastroa ". Arkeoikuska 2011.
↑ «El tesoro pétreo de Berreaga» www.comerciomungia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-02) .
↑ «Kosnoagako kastroa» Urremendi 4: 24-25. .
↑ Unzueta Portilla, Miguel. (1990). «Bizkaia prerromana: últimas investigaciones e interpretación arqueológica» Kobie. Paleoantropología (19): 55–73. ISSN 0214-7971 . (Noiz kontsultatua: 2024-02-01) .
↑ (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2003-2007). «El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia)» Nivel Cero (Santander) 11: 65-78. .
↑ Bolado del Castillo, Rafael. (2006). «Motrolluko gaina Urregaraiko mendialdean (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz)» Arkeoikuska, 2005 .
↑ Aróstegui lrastorza, Maria Jose; García Camino, Iñaki. (1988). «El recinto fortificado de Tromoitio (Garai): una aportación a la Carta arqueológica de Bizkaia» Kobie (Bilbo (Serie Paleoantropología): Bizkaiko Foru Aldundia) 17 .
↑ (Gaztelaniaz) Bolado del Castillo, Rafael; Martínez Velasco, Antxoka. (2007). El recinto fortificado de Illunzar (Nabarniz, Bizkaia) y el Alto de Motrollu (Munitibar, Bizkaia). , 65-78 or. .
↑ a b c d e Peñalver Iribarren, Xabier; San José, Sonia. (2003). Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan. Gipuzkoako Foru Aldundia, Kultura Zuzendaritza Nagusia ISBN 8479074221 . PMC 433439911 . (Noiz kontsultatua: 2018-11-04) .
↑ (Gaztelaniaz) Peñalver, Xabier. «Akutuko protohistoriako herrixka (Errezil / Bidegoian)» Arkeikuska (Gasteiz: Eusko Jaurlaritza) 18: 468-470. ISSN 0213-8921 . .
↑ Bartandiaran, Jose Miguel. 1957. "El castro de Inchur. I Campaña de excavaciones 1957" Munibe, 9-3.139-143. or.
↑ Olaetxea, Carlos (1997) Memoria de las excavaciones arqueológicas en el Poblado del monte Buruntza 1992-1996 (Andoain, Gipuzkoa) MUNIBE (Antropologia - Arkeologia) ISSN:1132 -2217, 49. 111-113 or.
↑ a b c (Gaztelaniaz) Olaetxea, Carlos. (1991). «Tres nuevos poblados de la Edad del Hierro en la Protohistoria de Gipuzkoa» Munibe (Antropologia - Arkeologia) (Donostia) 43: 175 -180. ISSN - 3414 0027 - 3414 . .
↑ Esteban Delgado, Milagros. 2003. La vía marítima en época antigua, agente de transformación en las tierras costeras entre Oiasso y el Divae Itsas Memoria, Revista de Estudios Marítimos del País Vasco , 4. Untzi Museoa. Donostia. 13-40 or.
↑ Peñalver, Xabier; Uribarri, Eloisa. (2021). «Basagain - burdin aroko herri harresitu indigena (anoeta, gipuzkoa) = un poblado fortificado indigena de la edad del hierro (Anoeta, Gipuzkoa).» www.elkar.eus (Gipuzkoako Foru Aldundia) (Noiz kontsultatua: 2024-02-13) .
↑ (Gaztelaniaz) Peñalver Iribarren, Xabier. (2020). Basagain : bi Aroen arteko herrixka = un poblado en el límite entre dos Eras. Sociedad de Ciencias Aranzadi = Aranzadi Zientzia Elkartea ISBN 978-84-17713-30-0 . PMC 1226478652 . (Noiz kontsultatua: 2023-03-26) .
↑ (Gaztelaniaz) Martínez Velasco, Antxoka; Calvlo Eguren, Junkal; San José, Sonia. (2019). «Munoaundi herri harresitua (Azkoitia / Azpeitia). XIII. kanpaina» Arkeoikuska (Gasteiz) 18 ISSN 0213-8921 . .
↑ (Gaztelaniaz) Arrese Vitoria, Ander; Padin Pagoaga, Xabier. (2020). «Estudio preliminar del poblado protohistórico de Moru (Elgoibar)» Kobie Paleoantropología (Bilbo: Bizkaiko Foru Aldundia) 37: 91-100. ISSN 0214-7971 . .
↑ San José, Sonia. (2008). «Azken brontze-Burdin Aroko aztarnategiak aurkitzera zuzendutako miaketa arkeologikoak Gipuzkoan. II. ekinaldia.» Aranzadiana 2008 .
↑ (Gaztelaniaz) Pañalver, Xabier; San José, Sonia. (2011). Burdin Aroa Gipuzkoan. in: Arkeologia 0.3 . Gipuzkoako Foru Aldundia ISBN 978-84-79-07-668-9 . .
↑ Armendáriz Martija, Javier. (2008). De aldeas a ciudades: el poblamiento durante el primer milenio a. C. en Navarra. Nafarroako Gobernua. Kultura eta turismo zuzendaritza nagusia. Vianako printzea erakundea., 1624 or. ISBN 9788423531011 . PMC 317588231 . (Noiz kontsultatua: 2019-01-13) .
↑ Lartzanguren, Edu. «Burdin Aroko umetxo baskoi baten gorpuzkiak aurkitu ditu Aranzadik Nafarroan» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-01-01) .
↑ (Gaztelaniaz) Palaeohispanica. Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua (19) 2019-12-27 doi :10.36707/palaeohispanica.v0i19 . ISSN 1578-5386 . (Noiz kontsultatua: 2021-05-22) .
↑ a b (Gaztelaniaz) Armendariz, Javier. (2010). «El contexto histórico del castro de la Peña Bardagorría y el oppidum de Altikogaña (Eraul, Deierri)» Cuadernos de Arqueología de la Universidad de Navarra (Nafarroako Unibertsitatea) 18: 93-114. ISSN 1133-1542 . .
↑ (Gaztelaniaz) del Castillo, Alicia. (2009-09-03). «Agiña, recinto fortificado de la Edad del Hierro» El Diario Vasco (Noiz kontsultatua: 2020-11-20) .
↑ Arotzena, Aitor. «Burdin Aroko harresia topatu du arkeologo talde batek Agiñako kaxkoan suharrizko tresnak ere topatu dituzte Saltus Vasconum taldeko kideek» Erran.eus (Noiz kontsultatua: 2020-11-20) .
↑ Blot, Jacques. (2004). «Inventaire des monuments protohistoriques en Pays Basque» Bilketa. Euskal funtsen ataria (Donibane Lohitzune: L' Auteur) .
↑ a b c (Gaztelaniaz) Peñalver iribarren, Xabier. (2001). «El Hábitat en la Vertiente Atlántica de Euskal Herria. El Bronce Final y la Edad del Hierro» Kobie. Anejos (Bizkaiko Foru Aldundia) 3 ISBN 978-84-7752-470-X . ISSN 0214-7971 . .
↑ Gardes, Philippe. (2009). «Les fortiications protohistoriques dans le sud-ouest de la France. Bilan des connaissances et perspectives de recherche» Documents d’Archéologie Méridionale (ADAM éditions) 32. lib. doi :https://doi.org/10.4000/dam.1906 . .
↑ «Larrangoko eta Urtxiloko harresiak» Saint-Martin d'Arrossa (Noiz kontsultatua: 2024-03-19) .
↑ Beyrie, Argitxu; Galop, Didier; Monna, Fabrice; Mougin, Vincent. (2003). «La métallurgie du fer au Pays Basque durant l’Antiquité. État des connaissances dans la vallée de Baigorri (Pyrénées-Atlantiques)» Aquitania 19 (1): 49–66. doi :10.3406/aquit.2003.1350 . (Noiz kontsultatua: 2024-03-19) .
↑ «Gaztelu mendietako akitaniarren herexen gibeletik» Berria 2024-08-24 (Noiz kontsultatua: 2024-08-29) .
Ikus, gainera
Kanpo estekak