Zadaniem GPK było kontrolowanie dokumentów upoważniających do przekraczania granicy, również kontrola celna obrotu towarowego z zagranicą. Ze względu na rodzaj przejścia granicznego rozróżnia się GPK drogowe, kolejowe, lotnicze, morskie i rzeczne[1]. Występowały w strukturach Straży Granicznej do roku 2005[2].
Przejściowe punkty kontrole
Od października 1945 roku[a], w ramach tworzących się Wojsk Ochrony Pogranicza tworzono przejściowe punkty kontrolne (PPK). Ze względu na nasilenie ruchu granicznego podzielono je na trzy kategorie:
PPK kat. I – etat nr 8/10 liczył 33 żołnierzy i 3 pracowników cywilnych
PPK kat. II – etat nr 8/11 liczył 17 żołnierzy i 2 pracowników cywilnych
PPK kat. III – etat nr 8/12 liczył 10 żołnierzy i 1 pracownika cywilnego
We wrześniu 1946 roku dokonano reorganizacji przejściowych punktów kontrolnych. Skorygowano ich dyslokację i utworzono 3 kategorie przejściowych punktów kontrolnych drogowych i kolejowych (A, B, C), utrzymano nadal przejściowy punkt kontrolny na Okęciu oraz utworzono dodatkowo PPK morskie w Gdyni, Gdańsku i Szczecinie. Po reorganizacji istniało nadal 51 przejściowych punktów kontrolnych[3].
W początkach roku 1947 dokonano kolejnych zmian. Na granicy południowej uruchomiono 16 etatowych przejściowych punktów kontrolnych małego ruchu granicznego (PPK MRG). Związane to było z problemami wynikającymi z posiadania ziemi uprawnej przez Polaków i Czechosłowaków po obu stronach granicy. Do końca 1948 roku ich liczbę powiększono do 19[4]. Reorganizacją objęto także inne PPK. Wprowadzono kategorię D przejściowych punktów kontrolnych o stanie osobowym 13 wojskowych i 1 pracownik cywilny. Po reorganizacji czynnych było w sumie 50 PPK, w tym 1 lotniczy, 2 rzeczne i 3 morskie[5].
W 1947 roku przejściowe punkty kontrolne (PPK) przyjęły nazwę granicznych placówek kontrolnych (GPK)[5].
W 1947 roku przemianowano przejściowe punkty kontrolne na graniczne placówki kontrolne.
W 1949 roku zorganizowano na wybrzeżu Bałtyku placówki kontroli ruchu rybackiego Łeba, Kuźnica Jastarnia, Obłuże-Oksywie, Górki Zachodnie, Sypiewo (Mikoszewo) według kategorii A o stanie 15 wojskowych, oraz PKRR Dąbki Karwia, Jastrzębia Góra, Piaśnica, Chałupy, Swarzewo, Puck, Osłonino, Rewa, Mechelinki, Orłowo, Sopot, Jelitkowo, Stegna, Krynica Morska i Wierzchucino kategorii B o stanie osobowym 7 wojskowych[b]. Powołano też nieetatowe PKRR Ostrowo i Chłapowo[6].
W 1951 roku w portach Gdańska, Gdyni i Szczecina powołano bataliony portowe, a w pozostałych – morskie graniczne placówki kontrolne (MGPK). Uruchomiono też nowe kolejowe GPK w Łupkowie oraz Krościenku[7].
W kwietniu 1954 roku na granicy zaangażowane były 47 graniczne placówki kontrolne, 44 placówki kontroli ruchu rybackiego (PK RR) oraz 13 przejściowych punktów kontroli małego ruchu granicznego (PPK MRG)[8].
W 1991 roku formująca się Straż Graniczna przejęła Graniczne Placówki Kontrolne WOP. Od 15 października 2002 roku do nazw granicznych placówek kontrolnych dodawano litery SG[10].
Istniały one w strukturach SG do dnia 23 sierpnia 2005 roku. Z dniem 24 sierpnia 2005 roku w ramach przygotowań struktur formacji do wejścia do strefy Schengen zreorganizowano najniższe szczeble organizacyjne: w miejsce dotychczasowych GPK-ów i strażnic utworzono placówki Straży Granicznej, w zakresie których pozostawała zarówno tzw. „granica zielona”, jak również przejścia graniczne[11].
↑Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. s. 132.
↑Dz.U. z 2005 r. nr 90, poz. 757 Ustawa z dnia 22 kwietnia 2005 o zmianie Ustawy o Straży Granicznej oraz niektórych innych ustaw ujednolicała struktury formacji. W miejsce dotychczasowych strażnic i GPK-ów (istniały do dnia 23 sierpnia 2005) wprowadzono z dniem 24 sierpnia 2005 placówki Straży Granicznej.
↑Grzegorz Zaremba; Przyczyny reorganizacji WOP w latach 1946–1948, s. 99.
Henryk Dominiczak: Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945–1985. Warszawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi, 1985.
Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06229-3. Brak numerów stron w książce
Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza (1945-1991). Krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.
Jan Ławski: Ochrona granic Polski Ludowej 1945–1948. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowe, 1974.
Luiza Potocka, Grzegorz Kowalski: Lubuski i Nadodrzański Oddział Straży Granicznej w Krośnie Odrzańskim. W: Leszek Elas [patronat]: Straż Graniczna w dwudziestoleciu 1991-2011. Materiały poseminaryjne – Tom II. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 2011. ISBN 978-83-909484-4-7.
Grzegorz Zaremba; Przyczyny reorganizacji WOP w latach 1946–1948, Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia nr 3/08, Koszalin 2008.
Grzegorz Goryński. Rola, miejsce i zadania Wojsk Ochrony Pogranicza w strukturze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (1949-1954) i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (1955-1965), cz. II. „Problemy Ochrony Granic”. 12, s. 43–68, 2000. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej.
Archiwum Straży Granicznej, Zespół DWOP, sygn. 2825/1. Rejestr główny jednostek Wojsk Ochrony Pogranicza.
ASGr.Historia Kaszubskiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza. Gdańsk 1965.
