Położenie Białegostoku na mapie powiatu białostockiegoBiałystok, Podlasie i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
Białystok, liczący 290 907 mieszkańców (30 czerwca 2024)[5] i zajmujący powierzchnię 102,13 km²[3], jest wśród miast wojewódzkich dziesiąty pod względem liczby ludności[6] i drugi pod względem gęstości zaludnienia.
Białystok pełni funkcję administracyjnego, gospodarczego, naukowego i kulturalnego centrum regionu. Miasto z przyległymi gminami tworzy aglomerację białostocką.
Położenie
Białystok leży na Wysoczyźnie Białostockiej, będącej częścią makroregionu Nizina Północnopodlaska. Znajduje się w centralnej części województwa podlaskiego. Uwarunkowania geograficzne (miasto leży w sąsiedztwie Białorusi, Litwy i Rosji) i historyczne sprawiły, że Białystok jest miejscem, gdzie od wieków żyli wspólnie ludzie różnych kultur, wyznań i narodowości, co ukształtowało specyficzny charakter miasta.
Miasto jest położone nad rzeką Białą, będącą lewym dopływem Supraśli.
Klimat
Zgodnie z podziałem rolniczo-klimatycznym Polski Romualda Gumińskiego, Białystok położony jest w dzielnicy podlaskiej. Klimat jej jest wyraźnie chłodniejszy od innych dzielnic nizinnych. Średnie temperatury stycznia mieszczą się w granicach od –4 do –6 °C, należą one do najniższych w Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi ok. +7 °C. Liczba dni mroźnych wynosi od 50 do 60, z przymrozkami od 110 do 138 dni, a czas zalegania pokrywy śnieżnej od 90 do 110 dni. Średnie sumy opadów rocznych oscylują wokół wartości 550 mm, a okres wegetacyjny trwa 200 do 210 dni[11].
W latach 1807–1915 Białystok znajdował się w granicach zaboru rosyjskiego i Imperium Rosyjskiego. Do 1842 r. miasto było stolicą obwodu białostockiego, następnie przyłączono je do guberni grodzieńskiej i było największym miastem guberni, mimo że siedziba guberni znajdowała się w Grodnie. Po powstaniu listopadowym w pobliżu miasta ustalono granicę celną między Kongresówką a Rosją, co wywołało gwałtowną falę migracji ekonomicznej łódzkich fabrykantów. Przyczyniło się to do dynamicznego rozwoju prowincjonalnego wówczas miasteczka. W tym okresie rozrastający się Białystok zyskał miano Manchesteru Północy. W 1862 r. przez Białystok przeprowadzono Kolej Warszawsko-Petersburską, która także przyczyniła się do rozwoju gospodarczego miasta. W 1892 uruchomiono w mieście system wodociągów.
W czerwcu 1941 do Białegostoku wkroczyły wojska niemieckie. Od lipca 1941 do lipca 1944 był on pod okupacją niemiecką jako Okręg Białostocki. Już na przełomie czerwca i lipca 1941 roku Niemcy zamordowali w Białymstoku od 6,5 tys. do 7 tys. Żydów[24]. Pod koniec lipca tegoż roku w mieście utworzono getto, w którym w 1943 r. wybuchło powstanie. Armia Krajowa odmówiła pomocy żydowskiemu ruchowi oporu w getcie ze względu na obecność w nim komunistów[25]. Ostatecznie białostoccy Żydzi zginęli w obozach zagłady w Treblince i na Majdanku. Po zajęciu miasta, w dawnych koszarach 10 Pułku Ułanów Litewskich hitlerowcy utworzyli obóz dla jeńców radzieckich. Pierwotnie przetrzymywano tam ok. 10–12 tys. jeńców, którzy na skutek ekstremalnych warunków bytowych, głodu i chorób masowo ginęli. Obóz zlikwidowano jesienią 1943 roku[26]. W lipcu 1944 miały miejsce ciężkie walki między 3 Armią2 Frontu BiałoruskiegoArmii Czerwonej a wojskami niemieckimi o Białystok (podczas operacji białostockiej zginęło 4643 żołnierzy Armii Czerwonej[27]), w wyniku których miasto poważnie ucierpiało, zniszczeniu uległo prawie 80 procent zabudowy[28]. Po II wojnie światowej odbudowane miasto na zawsze utraciło swój poprzedni charakter, będący dziedzictwem parowiekowej jego historii. Dzięki powojennym migracjom ludności wiejskiej Białystok powiększył się, kilkukrotnie przewyższając liczbę swoich mieszkańców sprzed 1939 r. W tym okresie powstały liczne uczelnie i nowe ośrodki przemysłowo-usługowe.
Od 1999 r. jest stolicą województwa podlaskiego. W 2002 roku do miasta przyłączono wieś Zawady, a w 2006 r. cztery kolejne miejscowości.
Tympanon Pałacu Branickich wraz z herbem rodowym, wyżej rzeźba, tzw. Grupy Atlasa Ogród przed Pałacem BranickichBrama główna – (wieża Gryfa) wejście do zespołu pałacowo-parkowego w Białymstoku, widok z pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego Brama główna – (wieża Gryfa), widok od strony pałacu Jedna z wielu rzeźb w ogrodzie Pałacu Branickich – AkteonPawilon Włoski w Parku Branickich
Kościół Najświętszego Serca Jezusowego, ul. Romualda Traugutta 25 (1884 – wybudowany jako cerkiew, w okresie międzywojennym przemianowany na kościół rzymskokatolicki)
Pod koniec roku 2007 otwarto plac miejski za Ratuszem (pomiędzy ul. Suraską i Rynkiem Kościuszki). W marcu 2008 r. UM przedstawił plan remontu ścisłego centrum. Według tego planu w roku 2009 Rynek Kościuszki, Suraska i Kilińskiego nabrały charakteru miejskiego centrum. Rynek został wyłożony kostką i płytami granitowymi, znajduje się tam stylowe oświetlenie oraz donice z kwiatami i ławki[potrzebny przypis][38][39]. Historia Rynku Kościuszki sięga roku 1753, kiedy to po pożarze miasta jego przebudową zajął się ówczesny właściciel Białegostoku – Jan Klemens Branicki. Do najważniejszych zachowanych obiektów z tego okresu należy Ratusz z wieżą zegarową, ukończony w 1761 roku. Dawniej pełnił on funkcje usługowo-handlowe, znajdowały się w nim kramy kupieckie, w większości należące do ludności żydowskiej. W roku 1939 radzieccy okupanci zburzyli Ratusz, a na jego miejscu planowano wybudowanie pomnika Józefa Stalina. W latach 1954–1958 odbudowano rozebrany budynek. Obecnie mieści się w nim główna siedziba Muzeum Podlaskiego[40]. Przy Rynku Miejskim znajduje się także cekhauz – hetmańska zbrojownia. Jest to barokowo-klasycystyczny budynek w kształcie typowego dla XVIII wieku dworku szlacheckiego. W swojej historii był wykorzystywany głównie jako magazyn sprzętu strażackiego. Dziś znajduje się tu Archiwum Państwowe[40]. Do najefektowniejszych obiektów na Rynku Kościuszki zalicza się budynek dawnej austerii, czyli karczmy. Jest to budowla dwukondygnacyjna, pokryta mansardowym dachem z lukarnami, ze ściętym narożem z balkonem ozdobionym portykiem i frontonem wspartym na dwóch kolumnach. Obecnie mieści się w niej restauracja Astoria, która stanowi wraz z sąsiednim budynkiem część kompleksu gastronomiczno-usługowego pod nazwą Centrum Astoria. W jego skład wchodzi cukiernia z tarasem widokowym, na którym serwowana jest kawa i desery. W piwnicach Astorii znajduje się pub, a na parterze stylowy bar. Ponadto w Centrum Astoria znajdują się sale konferencyjno-bankietowe. Przy wschodniej pierzei Rynku wznosi się zespół katedralny Wniebowzięcia NMP, w którego skład wchodzi XX-wieczna bazylika wybudowana w stylu neogotyckim, barokowa plebania zbudowana w 1761 roku oraz XVII-wieczny kościółek farny, który jest najstarszym zachowanym zabytkiem murowanym w mieście[40]. Przy zachodniej pierzei Rynku znajdują się kolorowe fasady odbudowanych po wojnie kamieniczek. w których mieszczą się galerie, kawiarnie, puby, księgarnia i sklepy[40].
Zmiany granic miasta Białegostoku na przestrzeni lat
– granice Białegostoku w roku 1691, pow. 0,43 km² – obszar przyłączony w roku 1749, pow. 1,20 km² – obszar przyłączony w roku 1845, pow. 6,00 km² – obszar przyłączony w roku 1877, pow. 10,00 km² – obszar przyłączony w roku 1919, pow. 44,00 km² – obszar przyłączony w roku 1954, pow. 71,00 km² – obszar przyłączony w roku 1973, pow. 89,00 km² – obszar przyłączony w roku 1980-81, pow. 90 km² – obszar przyłączony w roku 2002, pow. 94 km² – obszar przyłączony w roku 2006, pow. 102 km²
Zespół apartamentowców mieszkalno-usługowych przy ul. Tysiąclecia 10 Wieżowiec mieszkalny (17 pięter, wys.46,5 m) położony przy ul. Waszyngtona 36 Browar Dojlidy, ul. Dojlidy Fabryczne 28 Yuniversal Podlaski Sp. z o.o. – deweloper z Białegostoku realizujący inwestycje w budownictwie, m.in. w Warszawie Siedziba Kuriera Porannego przy ul. Świętego Mikołaja 1
Pod względem gospodarczym Białystok posiada profil przemysłowo – handlowy. Ze względu na fakt, iż miasto jest administracyjnym i naukowym centrum regionu, wysoki jest także procent osób pracujących w sektorze publicznym (szkolnictwo średnie, szkolnictwo wyższe, szpitale wojewódzkie i poradnie specjalistyczne oferujące usługi publiczne o zasięgu wojewódzkim i ogólnopolskim).
Według danych Urzędu Statystycznego w Białymstoku, w 2019 roku w mieście funkcjonowały 36 072 podmioty gospodarki narodowej. Jest to liczba o ok. 16,5% wyższa w porównaniu do liczby podmiotów funkcjonujących w mieście w roku 2010 (wówczas istniało zarejestrowanych 31 218 podmiotów). Najwięcej przedsiębiorstw prowadzi działalność handlową – 7718 szt. (dane GUS obejmują w dziale HANDEL także naprawę pojazdów samochodowych). Drugą pozycję zajmują firmy prowadzące działalność profesjonalną – 4396 podmiotów. Na trzeciej pozycji są przedsiębiorstwa branży budowlanej – 4079 firm. Kolejne pozycje to transport (2 516 firm) i przetwórstwo przemysłowe (2211 podmiotów)[45].
Powyższe dane w interesujący sposób korespondują z danymi na temat ilości osób zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki zebranych przez GUS od podmiotów zatrudniających powyżej 9 pracowników. Zakłady produkcyjne w roku 2018 zatrudniały najwięcej pracowników spośród wszystkich innych branż działających w Białymstoku – 14 630 osób, pomimo iż przedsiębiorstw przemysłowych było najmniej spośród wszystkich podmiotów działających na terenie miasta. Na drugim miejscu w tym zestawieniu jest handel. Dane GUS wskazują, iż ten segment gospodarki zatrudniał 15 905 osób, czyli więcej niż przemysł, jednakże ze względu na fakt, iż GUS ujmuje w tej kategorii również naprawę pojazdów samochodowych (usługi), handel wykazano na drugim miejscu pod względem ilości zatrudnianych pracowników na terenie miasta. Na trzecim miejscu pod względem ilości osób zatrudnionych była edukacja (14 326 osób), zaś na czwartym miejscu – opieka zdrowotna (8935 osób)[46].
W czerwcu 2022 stopa bezrobocia w Białymstoku wynosiła 5,8%[47]. Średnie wynagrodzenie brutto wypłacane na terenie Białegostoku w sektorze przedsiębiorstw wg danych GUS za 2019 rok wynosiło 4 215,86 PLN i było najniższe spośród wszystkich miast wojewódzkich w Polsce[48]. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w kwietniu 2022 r. ukształtowało się na poziomie 123,0 tys. osób, tj. o 2,5% wyższym od zanotowanego rok wcześniej (w kwietniu ubiegłego roku również wzrosło o 2,5%)[49].
W 2018 roku, według danych GUS, liczba osób pracujących w białostockim sektorze publicznym wynosiła 36 204 osoby, zaś w sektorze prywatnym – 51 878 osób[46].
Duża część mieszkańców Białegostoku pracuje w przedsiębiorstwach mających swoje siedziby w gminach ościennych, takich jak Choroszcz, Juchnowiec Kościelny, Supraśl, Wasilków, Zabłudów (dotyczy to zwłaszcza przedsiębiorstw przemysłowych). Zjawisko to powoduje, iż gospodarkę Białegostoku coraz częściej ujmuje się w ujęciu metropolitarnym, nie zaś w ujęciu pojedynczego miasta.
Przemysł
Białystok jest głównym ośrodkiem przemysłowym województwa podlaskiego. Rozwinięty jest tu przemysł elektromaszynowy (elektroniczny, maszynowy i metalowy), drzewny, odzieżowy, spożywczy i poligraficzny. Dodatkowo funkcjonują tutaj znaczące w skali ogólnopolskiej zakłady innych branż przemysłowych.
Dominującą gałęzią białostockiej gospodarki pod względem ilości podmiotów jest przemysł elektromaszynowy. Według danych GUS za 2019 rok, w Białymstoku zarejestrowanych było 508 przedsiębiorstw działających w branży produkcji wyrobów metalowych, maszyn i urządzeń elektronicznych oraz elektrotechnicznych, a także części i elementów stosowanych w produkcji pojazdów[45]. Przykładowymi zakładami przemysłu elektromaszynowego działającymi na terenie Białegostoku są:
AC – producent samochodowych instalacji gazowych[50]
Altrad Poland – producent maszyn i urządzeń budowlanych[51]
Biazet – producent sprzętu AGD, filtrów wody, oświetlenia i narzędzi ręcznych -podwykonawstwo produkcji na zlecenie światowych marek[52]
KAN – producent systemów instalacyjnych stosowanych w budownictwie[54]
Nibe – Biawar – producent urządzeń c.o. i c.w.u.[55]
PROMOTECH – producent maszyn i urządzeń przemysłowych[56]
Rosti Poland – producent wyrobów z tworzyw sztucznych m.in. dla przemysłu opakowaniowego, energetycznego, motoryzacyjnego, medycznego[57]
SMP Poland – producent części samochodowych – cewek, czujników i włączników[58]
Na terenie Białegostoku funkcjonuje szereg zakładów działających w branży drzewnej. Według danych GUS, w 2019 roku w mieście zarejestrowanych było 263 producentów mebli[45]. Do największych przedstawicieli przemysłu drzewnego działających na terenie miasta należą:
BIAFORM – producent sklejek z drewna liściastego i iglastego[59]
Danwood Holding – producent modułowych budynków mieszkalnych o konstrukcji drewnianej z siedzibą główną w Bielsku Podlaskim, w Białymstoku funkcjonuje biuro techniczno-konstrukcyjne firmy[60]
W Białymstoku dobrze rozwinięty jest przemysł odzieżowy. Według danych GUS za 2019 rok, w mieście było zarejestrowanych 217 przedsiębiorstw produkujących ubrania[45]. Silną koncentrację terytorialną wykazują dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwa działające w segmencie produkcji bielizny. Przykładowymi białostockimi zakładami przemysłu odzieżowego są:
Dużą rolę w kształtowaniu kondycji gospodarczej Białegostoku odgrywa przemysł spożywczy. Funkcjonują tu liczne przedsiębiorstwa zajmujące się wyrobem produktów wędliniarskich, piekarniczych i cukierniczych. Według danych GUS, w 2019 roku w mieście zarejestrowanych było 171 podmiotów działających w segmencie produkcji artykułów spożywczych oraz napojów[45]. Przykładowymi, największymi podmiotami działającymi w białostockiej branży produkcji artykułów spożywczych i napojów są następujące firmy:
Chłodnia Białystok – producent mrożonych dań kulinarnych[69][martwy link],
Kompania Piwowarska – Browar Dojlidy – producent piwa[70],Partner In Pet Food producent karmy dla zwierząt (firma posiada także zakłady w innych częściach kraju oraz zagranicą)[71],
Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem” w Białymstoku – producent pieczywa i wyrobów cukierniczych, wędlin i wyrobów garmażeryjnych, a także przedsiębiorstwo działające w branży handlu hurtowego i detalicznego oraz w branży gastronomicznej[72],
Podlaskie Zakłady Zbożowe – producent mąk, płatków, kasz i grochu łuskanego (firma posiada także zakłady w innych częściach województwa podlaskiego)[73].
Białystok jest także miastem o stosunkowo dobrze rozwiniętym przemyśle poligraficznym. Dane GUS za 2019 rok wskazują, iż w mieście zarejestrowanych było 135 podmiotów zajmujących się projektowaniem oraz drukowaniem czasopism, książek, materiałów reklamowych, opakowań i etykiet[45]. Do największych białostockich firm branży poligraficznej należą:
Białystok był niegdyś miastem o znaczącej koncentracji przemysłu włókienniczego. Po okresie transformacji ustrojowej znaczenie tego przemysłu na terenie miasta zmalało (większość zakładów upadło). Tym niemniej funkcjonują tutaj przedsiębiorstwa włókiennicze o znaczącej pozycji rynkowej w skali kraju oraz rynków zagranicznych:
Andropol (wykończalnia tkanin w Białymstoku, pozostałość po największych w północno-wschodniej Polsce Zakładach Przemysłu Bawełnianego FASTY) – producent tkanin technicznych i wojskowych[76]
Brintons Agnella – producent dywanów i wykładzin dywanowych[77]
W Białymstoku funkcjonują także dwa przedsiębiorstwa przemysłu szklarskiego:
BIAGLASS Huta Szkła – producent szkła oświetleniowego[78]
Pilkington IGP – Oddział w Białymstoku – producent szyb zespolonych[79]
Ze względu na znaczącą gęstość zabudowy Białegostoku, przemysł w ostatnich latach często był lokowany poza granicami miasta, w okolicznych miejscowościach należących do gmin Juchnowiec Kościelny (m.in. produkcja implantów medycznych, produkcja sterowników przemysłowych), Choroszcz (m.in. produkcja stolarki okiennej), Zabłudów (m.in. produkcja maszyn rolniczych), Supraśl (m.in. produkcja opakowań, produkcja wyrobów metalowych), Wasilków (produkcja chemii budowlanej, produkcja mebli metalowych, produkcja artykułów spożywczych, produkcja dzianin). Dlatego też samorząd Białegostoku w celu stworzenia warunków do lokalizowania zakładów przemysłowych na terenie miasta utworzył w dzielnicach Dojlidy i Krywlany rozległe tereny inwestycyjne objęte podstrefą Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.
W Białymstoku funkcjonuje Białostocki Park Naukowo-Technologiczny skupiający innowacyjne przedsiębiorstwa znajdujące się w fazie wzrostowej, dając im organizacyjne możliwości rozwojowe. BPNT oferuje także dostęp do infrastruktury badawczej i laboratoryjnej niezbędnej do rozwoju produktów i usług przedsiębiorstw branży przemysłowej, informatycznej, programistycznej i medycznej. Jednocześnie działalność badawczo-rozwojową podejmuje lub realizuje coraz więcej zakładów przemysłowych działających na terenie Białegostoku, co daje nadzieję na dalszy wzrost gospodarczy miasta w wyniku komercjalizacji własności intelektualnej tworzonej przez jego mieszkańców[80].
Miasto jest ośrodkiem handlu, głównie ze wschodem. Działa tu Centrum Promocji Rynku Wschodniego. W Białymstoku odbywają się międzynarodowe Targi Tekstylno-Odzieżowe, Żywności i Przetwórstwa, Konsumpcyjne, Rolno-Spożywcze.
Handel
Handel jest tą dziedziną gospodarki, w której działa wiodąca część białostockich przedsiębiorstw, a także w której pracuje wiodąca część białostoczan (liczba ta jest zbliżona do liczby osób zatrudnionych w przemyśle).
W Białymstoku działają następujące podmioty handlowe o wysokiej pozycji konkurencyjnej na skalę ogólnopolską:
Spółdzielnia Obrotu Towarowego Przemysłu Mleczarskiego – największy w Polsce dystrybutor produktów mleczarskich (województwo podlaskie, którego Białystok jest stolicą stanowi krajowy wiodący ośrodek hodowli bydła mlecznego oraz produkcji mleczarskiej)[81]
BARTER – krajowy lider w zakresie dystrybucji gazu oraz nawozów mineralnych[82]
BIALCHEM GROUP – krajowy lider w zakresie dystrybucji węgla, gazu oraz nawozów mineralnych[83]
Grupa Chorten – podmiot do 2021 r. z siedzibą w Białymstoku (w 2021 r. siedziba przeniesiona do miejscowości Łyski k. Białegostoku) skupiający na zasadzie partnerstwa gospodarczego lokalne sklepy spożywcze działające na terenie całej Polski (pod koniec 2021 roku było ich ok. 2 150)[84]
W Białymstoku znajduje się: 7 hipermarketów, 27 supermarketów, 18 centrów handlowych (Atrium Biała, Alfa Centrum, Galeria Jurowiecka, Auchan Produkcyjna, Auchan Hetmańska, Outlet Center, Outlet Białystok, Galeria Zielone Wzgórze, Galeria M, Galeria Antoniuk, CH Panorama, Dom Handlowy Wenus, Centrum Handlowe Park, CH Sienny Rynek Centrum Handlowe, CH Zielona Kamienica, Centrum Handlowe Fasty, Centrum Handlowe M2, Podlaskie Centrum Rolno-Towarowe), 19 marketów elektronicznych, marketów budowlano-dekoracyjnych[85]. W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowe Gospodarstwo Ogrodnicze Białystok[86].
Usługi
W Białymstoku funkcjonuje kilkanaście tysięcy firm usługowych. Do najbardziej znaczących segmentów usług należą (wg danych GUS z 2019 roku):
usługi IT – informatyczne i programistyczne – 1492 podmioty[87]
Działalność profesjonalną na terenie Białegostoku realizują głównie mikro i małe firmy. Usługi wykonywane przez te przedsiębiorstwa mają charakter okołobiznesowy i są w znacznej mierze zlecane przez lokalne firmy przemysłowe, handlowe i usługowe. Podobnie kształtuje się sytuacja białostockich firm transportowych.
Na terenie Białegostoku działa 4079 przedsiębiorstw budowlanych wykonujących usługi remontowe i związane z wznoszeniem budynków (tzw. produkcja budowlana)[87]. Przykładowymi przedsiębiorstwami zajmującymi się budową gotowych obiektów są:
Yuniversal Podlaski – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie wielorodzinnym realizowanym w Białymstoku, Suwałkach, Ełku i w Warszawie[88]
ASKO – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie wielorodzinnym oraz obiektów użyteczności publicznej realizowanym w Białymstoku[89]
JAZ – BUD – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie wielorodzinnym realizowanym w Białymstoku i w Warszawie[90]
Budrex – Kobi (część grupy UNIBEP) – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie obiektów inżynieryjnych realizowanych na terenie całej Polski[91]
ANATEX – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie obiektów użyteczności publicznej realizowanych na terenie całej Polski[92]
ELECTRUM – przedsiębiorstwo specjalizujące się w budownictwie obiektów elektroenergetycznych i przemysłowych realizowanych na terenie całej Polski[93].
Białostocka branża IT reprezentowana jest przez liczne mikroprzedsiębiorstwa zajmujące się usługami programistycznymi na zlecenie dużych firm sektora IT. Istnieją także małe i średnie firmy zajmujące się wdrażaniem i utrzymaniem systemów informatycznych, utrzymaniem infrastruktury informatycznej, dostawami i serwisem sprzętu dla przedsiębiorstw i instytucji publicznych. Do przykładowych przedsiębiorstw branży IT działających na terenie Białegostoku należą:
Centrum Informatyki „ZETO” – przedsiębiorstwo specjalizujące się m.in. we wdrażaniu systemów informatycznych do zastosowań zarządczych i przemysłowych[94],
INTRATEL – przedsiębiorstwo specjalizujące się m.in. w zarządzaniu danymi i wdrażaniu systemów informatycznych[95],
PhotoAiD – firma technologiczna specjalizująca się w aplikacjach do zdjęć biometrycznych[96],
SoftwareHut (część grupy TenderHut) – przedsiębiorstwo specjalizujące się w projektowaniu, dostosowywaniu i rozwijaniu systemów informatycznych[97]
T-Matic Grupa Computer Plus – przedsiębiorstwo specjalizujące się m.in. we wdrażaniu systemów informatycznych do zastosowań zarządczych i przemysłowych[98],
WHITE HILL Sp. z o.o., Sp. k. – producent oprogramowania specjalistycznego, robotów, maszyn i urządzeń dla rolnictwa oraz przemysłu[99]
W końcu listopada 2010 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Białymstoku obejmowała ok. 14,8 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 12,0% do aktywnych zawodowo[100]. Według GUS w październiku 2013 roku stopa bezrobocia wynosiła 13,6% – najwięcej z miast wojewódzkich.
We wrześniu 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych wynosiła 7200 osób, a stopa bezrobocia wynosiła 5,5%[101].
Transport
Białystok to największy węzeł komunikacyjny północno-wschodniej Polski. Przez miasto przebiega linia kolejowa Rail Baltica o znaczeniu europejskim (Warszawa – Suwałki – Kowno – Ryga – Tallinn).
Białystok posiada bezpośrednie połączenia kolejowe między innymi z: Warszawą, Olsztynem, Krakowem, Gdańskiem, Katowicami, Wrocławiem, Szczecinem, Bielskiem-Białą oraz Jelenią Górą. Pociągi lokalne docierają do Suwałk, Ełku, Sokółki, Kuźnicy, Czeremchy, Łap, Szepietowa, Czyżewa, a do niedawna również do Małkini. Rozwinięty jest również transport autobusowy, obsługiwany zarówno przez przedsiębiorstwo PKS Białystok (od 2017 PKS Nova SA), które utrzymuje wiele linii dalekobieżnych (m.in. do Warszawy, Zielonej Góry, Gdańska, Szczecina, Lublina, Gołdapi, Suwałk) oraz lokalnych do większości miast i wsi województwa podlaskiego, jak i przewoźników prywatnych, obsługujących połączenia m.in. do Warszawy, Moniek, Bielska Podlaskiego, Czeremchy, Czarnej Białostockiej iTykocina oraz Krynek.
22 września 2014 roku z inicjatywy stowarzyszenia Kolejowe Podlasie w celu zbadania możliwości uruchomienia w Białymstoku SKM, na jeden dzień eksperymentalnie uruchomiono 23 bezpłatne pociągi specjalne relacji Białystok Bacieczki – Białystok Starosielce – Białystok – Białystok Fabryczny, z których skorzystało 1551 osób[104].
W Białymstoku i gminach ościennych, które zawarły porozumienie w sprawie wspólnej organizacji transportu publicznego, organizatorem transportu jest Zarząd Białostockiej Komunikacji Miejskiej[105]. Białystok jest największym miastem w Polsce posiadającym tylko jeden rodzaj komunikacji miejskiej, autobusową. Na niektórych ulicach zostały wydzielone pasy dla autobusów. W 2021 roku łączna ich długość wynosiła 21,2 km[106]. W ramach publicznego transportu zbiorowego organizowanego przez UM w Białymstoku operują trzy przedsiębiorstwa autobusowe: Komunalny Zakład Komunikacyjny, Komunalne Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej oraz Komunalne Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, istniały także spółki Abra, BIATRA. Białostocka Komunikacja Miejska obsługuje 50 linii autobusowych, w tym 30 linii miejskich dziennych (1–30) oraz 20 linii podmiejskich (100–105, 107–109, 111–113, 122, 123, 126, 132, 142, 200–202)[107]. W czerwcu 2009 powstał Klub Miłośników Komunikacji Miejskiej w Białymstoku. Niektóre ościenne gminy posiadają własną komunikację publiczną, zapewniającą połączenie z Białymstokiem[108][109].
Infrastruktura rowerowa
W Białymstoku wybudowano ponad 162 km dróg rowerowych[110]. Przyjęty w połowie lat 90. XX w. tzw. AZ Plan zakładał pokrycie całego miasta gęstą siecią ścieżek, jednak część projektu nie została zrealizowana. Obecnie przy prawie każdej większej inwestycji drogowej jest tworzona wydzielona droga dla rowerów.
Liczba ścieżek rowerowych wzrasta dzięki ujmowaniu w ramach inwestycji drogowych również sąsiadujących traktów rowerowych. Przez miasto przebiega szlak rowerowy Green Velo, prowadzący przez pięć województw we wschodniej Polsce.
Na obszarze miasta istnieje lotnisko sportowe Aeroklubu Białostockiego. Wiele lat trwały dyskusje co do miejsca lokalizacji, celowości i zakresu działania nowego lotniska, gdyż z uwagi na położenie miasta miało ono nie mieć charakteru portu lotniczego. Na początku listopada 2017 rada miasta zadecydowała jednak, że na terenie Aeroklubu powstanie pas startowy mogący obsługiwać samoloty mieszczące do 50 pasażerów. Roboty zakończono we wrześniu 2018 roku. Droga startowa ma wymiary 1350 na 30 m (nawierzchnia utwardzona z asfaltobetonu). Powstała także płyta do zawracania samolotów, drogi kołowania, płyty postojowe, wraz z niezbędną infrastrukturą techniczną i oświetleniem. Koszt inwestycji wyniósł ponad 45 mln zł, z czego 16,1 mln zł pochodziło z budżetu województwa podlaskiego[112].
Decyzją z dnia 31 lipca 2009 r. zarząd województwa postanowił, iż podlaskie lotnisko regionalne będzie budowane w Sanikach, znajdujących się około 27 km od centrum Białegostoku. Planu jednak nie zrealizowano.
W Białymstoku działa ponad 570 organizacji pozarządowych (w tym 56 towarzystw i związków m.in. Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne).
Białystok w 2010 r. przegrał rywalizację o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Nie znalazł się na tzw. „krótkiej liście” miast-kandydatów.
Dzięki Białostockiemu Teatrowi Lalek oraz Wydziałowi Sztuki Lalkarskiej warszawskiej Akademii Teatralnej Białystok uzyskał miano polskiego centrum sztuki lalkarskiej. Oprócz BTL-u istnieje tu także Teatr Dramatyczny oraz kilkanaście teatrów prywatnych (w tym Teatr Wierszalin z Supraśla oraz Teatr K3 z Białegostoku). Miasto posiada również filharmonię. Miasto wraz z Urzędem Marszałkowskim planuje budowę Europejskiego Centrum Muzyki i Sztuki, w skład którego wchodzić mają: Opera i Filharmonia Podlaska, rozbudowany teatr lalek oraz multikino.
Białostockie Centrum Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie przy ul. Ogrodowej 12 Uniwersytecki Szpital Kliniczny przy ul. M. Skłodowskiej-Curie 24a Uniwersytecki Dziecięcy Szpital Kliniczny im. L. Zamenhofa w Białymstoku Uniwersytecki Szpital Kliniczny przy ul. Warszawskiej 18 (szpital gruźliczy) Lotnicze Pogotowie Ratunkowe w Białymstoku
Szpitale publiczne
Uniwersytecki Szpital Kliniczny (tworzą go 3 szpitale)
Ośrodek Diagnostyczno-Badawczy Chorób Przenoszonych Drogą Płciową
Oddział Krajowej Stacji Chemiczno-Rolniczej
Oddział Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt w Warszawie
Pracownia Badań Żywności Genetycznie Modyfikowanej WSSE w Białymstoku (bada żywność także w województwach warmińsko-mazurskim, pomorskim oraz mazowieckim)
We wrześniu i listopadzie 1939 roku w Białymstoku było 55 szkół wszystkich typów, w tym 6 gimnazjów państwowych, 6 gimnazjów prywatnych, liceum pedagogiczne i liceum handlowe. Po wejściu Białegostoku w skład Białoruskiej SRR władze radzieckie na ich bazie w roku szkolnym 1940/1941 zaczęły tworzyć technika, „dziesięciolatki”, „siedmiolatki” i szkoły początkowe. Wszystkie szkoły prywatne upaństwowiono. W ten sposób starano się upodobnić szkolnictwo do systemu panującemu w innych częściach ZSRR. Zmiany przerwał wybuch wojny niemiecko-radzieckiej[141]. Najstarszą uczelnią w Białymstoku jest Uniwersytet Medyczny (zał. 1950, 3900 studentów), zarządzający dwoma szpitalami klinicznymi: Uniwersyteckim Dziecięcym Szpitalem Klinicznym i Uniwersyteckim Szpitalem Klinicznym. Dzięki Klinice Ginekologii UMB (pierwsze w Polsce zapłodnienie in vitro) oraz Kriobankowi Białystok jest znanym ośrodkiem leczenia niepłodności. Do grona najlepszych w Polsce placówek badających alergie pokarmowe należy III Klinika Chorób Dziecięcych UMB. Politechnika Białostocka powstała w 1964 r. i obecnie jest największą uczelnią techniczną (15 tys. studentów) w północno-wschodniej Polsce. W 1968 r. powstała filia Uniwersytetu Warszawskiego, która w 1997 r. przekształcona została w samodzielny Uniwersytet w Białymstoku (16 tys. studentów). Jest to największa uczelnia w województwie podlaskim. Białostockie środowisko muzyczne dążyło do utworzenia uczelni muzycznej, mającej być kontynuatorką tradycji Konserwatorium Wileńskiego. Udało się to w 1974 roku. Powstała wtedy filia warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej (później Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina). Filia dostała już od macierzystej uczelni zgodę na usamodzielnienie się. W 1975 r. powstał Wydział Sztuki Lalkarskiej Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie, który z Białostockim Teatrem Lalek, rozsławił miasto i uczynił je polskim centrum sztuki lalkarskiej. Po 1990 roku w Białymstoku zaczęły powstawać uczelnie prywatne (obecnie jest ich 12), są to m.in. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania (zał. 1993, jedna z najlepszych niepaństwowych uczelni magisterskich w Polsce) oraz Wyższa Szkoła Ekonomiczna (1996). Uczelnie niepubliczne – Wyższa Szkoła Administracji Publicznej w Białymstoku 1996, najlepsza polska uczelnia zawodowa 2005 i 2007 według rankingu „Rzeczpospolitej” i „Perspektyw”). Została założona przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej. Od roku akademickiego 2008/2009 istnieje tam możliwość kształcenia na studiach drugiego stopnia (studia magisterskie) na kierunku „administracja”. W Białymstoku działa również Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne, a także Sekcja św. Jana Chrzciciela Papieskiego Wydziału Teologicznego, która prowadzi Studium Teologii.
Miasto jest stolicą metropolii i archidiecezji białostockiejKościoła rzymskokatolickiego. Powstanie diecezji, a następnie archidiecezji i metropolii białostockiej zakończyło okres tymczasowej administracji kościelnej na ziemiach Białostocczyzny należących przez wieki do diecezji wileńskiej, a które po II wojnie światowej pozostały w granicach Polski. Papież Jan Paweł II w dniu 5 czerwca 1991 r., w czasie wizyty w Białymstoku ogłosił decyzję o utworzeniu diecezji białostockiej[142]. W dniu 25 marca 1992 r. Jan Paweł II w bulli Totus Tuus Poloniae populus dokonał reorganizacji metropolii i diecezji polskich. Dokumentem tym podniósł diecezję białostocką do rangi archidiecezji i ustanowił metropolię białostocką, składającą się z archidiecezji białostockiej oraz diecezji łomżyńskiej i drohiczyńskiej. Utworzenie diecezji białostockiej (1991) i podniesienie jej do rangi arcybiskupstwa, a Białegostoku do godności stolicy metropolii (1992), było ukoronowaniem procesu usamodzielniania się tego Kościoła lokalnego[142]. Pierwszym arcybiskupem metropolitą białostockim w dniu 25 marca 1992 r. został mianowany dotychczasowy biskup białostocki dr Edward Kisiel, któremu papież w czasie uroczystej mszy w bazylice św. Piotra na Watykanie w dniu 29 czerwca 1992 r. wręczył paliusz arcybiskupi. Abp Kisiel poprowadził uroczysty ingres do bazyliki metropolitalnej białostockiej 4 października 1992 r.[142] Miasto posiada 36 parafii, które znajdują się 6 dekanatach. W Białymstoku znajduje się również Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne oraz filia Papieskiego Wydziału Teologicznego. Na Uniwersytecie w Białymstoku istnieje Międzywydziałowa Katedra Teologii Katolickiej.
W Białymstoku znajduje się największa w Polsce świątynia prawosławna, cerkiew Świętego Ducha. W 2007 w mieście utworzono Prawosławną Szkołę Podstawową im. Świętych Cyryla i Metodego.
Świadkowie Jehowy – 12 zborów (Białystok–Antoniuk, Białystok–Białostoczek, Białystok–Dojlidy, Białystok–Dziesięciny, Białystok–Grabówka, Białystok–Nowe Miasto, Białystok–Rosyjski, Białystok–Słoneczny Stok, Białystok–Śródmieście (w tym grupa j. migowego), Białystok–Wygoda, Białystok–Zgoda, Białystok–Zielona Wzgórza), korzystających z 3 Sal Królestwa (ul. Ekologiczna 9, ul. Niska 1A, ul. Kirkora 20)[155].
W stolicy województwa mieszkają również muzułmanie, jest ich ponad 2 tys. (gł. Tatarzy). Siedzibę ma tu Muzułmańska Gmina Wyznaniowa, należąca do Muzułmańskiego Związku Religijnego[157], która w lutym 2021 otworzyła meczet[158]. W mieście działa ponadto Oddział Podlaski Ligi Muzułmańskiej w RP, prowadzący Centrum Kultury Islamu[159][160]. Funkcjonują organizacje islamskie, takie jak Stowarzyszenie Studentów Muzułmańskich oraz Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturalnego. Wydawane jest czasopismo „Pamięć i trwanie”.
Pierwsze artykuły o bahaitach w lokalnej prasie ukazały się w drugiej połowie 1991 r. po wizytach bahaitów esperantystów oraz innych nauczycieli z Polski i zza granicy. W lipcu 1992 r. pierwszym białostockim bahaitą został Jan Zimnoch. We wrześniu utworzone zostało pierwsze Lokalne Zgromadzenie Duchowe składające się z dziewięciu dorosłych bahaitów, w tym czterech czarnoskórych studentów medycyny. W październiku 1992 r. odbyła się na terenie Szkoły Gastronomicznej Jesienna Szkoła Baha’i, na którą przyjechało kilkadziesiąt osób z Polski i zza granicy. W kolejnych latach bahaici organizowali kameralne spotkania modlitewne, spotykali się na świętach, uczestniczyli też w międzynarodowych projektach, m.in. spotykali się z bahaitami ze wspólnot Białorusi, Litwy, Łotwy, Estonii, Rosji i Ukrainy. W Polsce mieszka ok. 400 wyznawców, z czego kilkunastu w Białymstoku[164].
Sport i rekreacja
Kluby i organizacje sportowe
Lista drużyn biorących udział w rozgrywkach wojewódzkich i ogólnopolskich (stan na 27.09.2020 r.):
Białostocki Klub Karate Kyokushin „KANKU” – karate
Młodzieżowy Klub Sportowy „Batory 18” – koszykówka; klub utworzony 23 października 2013, spotkania rozgrywane są w hali sportowej w Zespole Szkolno-Przedszkolnym nr 5 przy ul. Magnoliowej 13[169].
W 2007 roku władze miasta powołały do życia Młodzieżową Radę Miasta, która jest organem samorządowym młodzieży zamieszkałej na terenie Białegostoku i uczącej się w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w mieście. Młodzieżowa Rada jest apolitycznym organem konsultacyjnym dla organów samorządu miejskiego[184].
↑ZygmuntZ.GlogerZygmuntZ., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Spółka wydawnicza polska, 1900, s. 208 [dostęp 2024-11-01], Cytat: Ziemia bielska (…) stanowiła północną połowę Podlasia z miastami i miasteczkami: (…) Białystok (…)(pol.).
↑JózefJ.MaroszekJózefJ., Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta: z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok: Wydaw. Uniwersytetu w Białymstoku, 2000, s. 114, ISBN 978-83-87884-37-6 [dostęp 2024-11-01](pol.).
↑AleksanderA.KociszewskiAleksanderA. i inni red., Rola szlachty mazowieckiej w kształtowaniu polskiego krajobrazu kulturowego, Ciechanów: WSH : MSM, 2000, s. 291, ISBN 978-83-88067-16-7 [dostęp 2024-11-01], Cytat: "Grodzieńszczyzna weszła w skład województwa trockiego jako powiat grodzieński (...)".
↑Józef (1950-)J.(1. )MaroszekJózef (1950-)J.(1. ), Rzemiosło w miastach podlaskich w XVI-XVIII w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk. Instytut Historii Kultury Materialnej., 1976, s. 95 [dostęp 2024-11-01](pol.).
↑TomaszT.DomańskiTomaszT., EdytaE.Majcher-OciesaEdytaE., Żydzi i wojsko polskie w XIX i XX wieku, Kielce Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2020, s. 65, ISBN 978-83-8098-894-1 [dostęp 2024-11-01].
↑AndrzejA.FriszkeAndrzejA., Państwo czy rewolucja: polscy komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892-1920, Wydanie pierwsze, Seria Historyczna, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2020, s. 99, ISBN 978-83-65972-90-3 [dostęp 2024-11-01](pol.).
↑YitsḥaḳY.AradYitsḥaḳY., The Holocaust in the Soviet Union, The comprehensive history of the Holocaust, Lincoln, Neb: Univ. of Nebraska Press [u.a.], 2009, s. 150, ISBN 978-0-8032-4519-8 [dostęp 2024-11-01](ang.).
↑August Grabski „Żydzi skazani na komunę”, „Gazeta Wyborcza” 16/17 września 2006, s. 30.
↑ZygmuntZ.CzarnockiZygmuntZ., CzesławC.Czubryt-BorkowskiCzesławC. (red.), Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa: lata wojny 1939-1945, Wyd 4 rozsz. i uzup, Warszawa: "Sport i Turystyka", 1988, s. 67, ISBN 978-83-217-2709-7 [dostęp 2024-11-01](pol.).
↑DominikaD.CzarneckaDominikaD., "Pomniki wdzięczności" Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej, Monografie, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, 2015, s. 384, ISBN 978-83-7629-777-4 [dostęp 2024-11-01](pol.).
↑ abcdef„Sytuacja społeczno-gospodarcza Białegostoku w 2019 r.”, Tablica 62 Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON Stan w dniu 31 grudnia, Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2020.
↑ ab„Sytuacja społeczno-gospodarcza Białegostoku w 2019 r.”, Tablica 13 Pracujący Stan w dniu 31 grudnia, Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2020.
↑„Sytuacja społeczno-gospodarcza Białegostoku w 2019 r.”, Tablica I Białystok na tle innych miast wojewódzkich w 2019 r., Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2020.
↑ abŹródło: „Sytuacja społeczno-gospodarcza Białegostoku w 2019 r.”, Tablica 62 Podmioty gospodarki narodowej w rejestrze REGON Stan w dniu 31 grudnia, Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2020.
↑GUS – Bank Danych Lokalnych [online], Transport i łączność > Komunikacja miejska > Długość bus-pasów. Dane z roku 2021 dla jednostki 2061000 (Powiat m. Białystok), bdl.stat.gov.pl [dostęp 2022-11-05].
↑GUS – Bank Danych Lokalnych [online], Transport i łączność > Ścieżki rowerowe. Dane z roku 2021 dla jednostki 2061000 (Powiat m. Białystok), bdl.stat.gov.pl [dostęp 2022-11-05].
↑AnnaA.KowalskaAnnaA., Uhonorowanie profesora Szamatowicza [online], Białystok.pl - Oficjalny Portal Miasta, 15 stycznia 2024 [dostęp 2024-01-18](pol.).
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
_1.jpg)
.JPG)
_1.jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_03.jpg)
.jpg)
.JPG)
_2.jpg)
.jpg)
.svg){kind=small}
