Według historiografii rosyjskiej początki rosyjskiej państwowości sięgają IX wieku i Rusi Kijowskiej. Kultura ruska kształtowała się pod silnym wpływem Słowian południowych i Bizancjum, za których pośrednictwem przyjęto prawosławie. W XII wieku Ruś uległa rozbiciu na księstwa udzielne. Wydzielone w XIII wieku Księstwo Moskiewskie doprowadziło do scalenia północno-wschodnich ziem ruskich i wyzwolenia ich spod panowania tatarskiego (XIII–XV w.). Najazdy tatarskie wywarły silny wpływ na historię Rusi, a sami Tatarzy są obecnie największą mniejszością etniczną Rosji. W 1547 Iwan IV Groźny został koronowany na cara, a nazwa państwa została zmieniona na Carstwo Rosyjskie. W latach 862–1598 dynastią panującą byli Rurykowicze, w latach 1613–1917 na tronie zasiadali Romanowowie. Za panowania Piotra Wielkiego doszło do umocnienia pozycji Rosji na arenie międzynarodowej i ustanowienia Imperium Rosyjskiego. W XVI–XIX w. Rosja zyskała ogromne obszary w Europie Wschodniej, Azji Północnej, Środkowej, na Kaukazie oraz przejściowo w Ameryce Północnej (obecność rosyjską na tym kontynencie zakończyła sprzedaż Alaski USA w 1867). Rewolucja lutowa w marcu 1917 (w czasie I wojny światowej) obaliła carat, wprowadzając na kilka miesięcy rządy wielopartyjne i swobody obywatelskie.
W latach 1991–1992 wprowadzono 2 równorzędne nazwy Rosja i Federacja Rosyjska[21][22]. Nazwami oficjalnymi używanymi wcześniej były: Rosyjska FSRR, Republika Rosyjska, Imperium Rosyjskie, Carstwo Rosyjskie i inne. Nazwa Rosja pochodzi od greckiej nazwy Rusi Ῥωσσία (Rhōssía)[23], użytej po raz pierwszy przez Konstantyna VII Porfirogenetę w dziele „O ceremoniach” z X wieku[24]. W ruskich źródłach pisanych pojawia się od 1387 roku[25] i oznacza tyle co „Ruś”[26][27][28]. Etymologia tego słowa zawsze wzbudzała kontrowersje. Dawniej wywodzono je od nazwy starożytnego plemienia Roksolanów[29][30], od słowa rossieje, co oznacza rozsiane (po ziemi, daleko)[31], nazw topograficznych i innych. Współcześni językoznawcy wywodzą najczęściej nazwę „Ruś” od nazwy Waregów „Rus-” / „Ros-” (wzmiankowanej od 839 roku[32]) i łączą ją z ugrofińskim „ruotsi”, które oznacza „mieszkańców wybrzeża”. Finowie do dzisiaj nazywają tak Szwedów, od których słowo to mogli przejąć, gdyż roslag oznacza w staronordyjskim „wybrzeże”[33].
Od 2014 roku według rosyjskiej konstytucji w skład Federacji Rosyjskiej wchodziło 85 podmiotów federalnych (w tym dwa do roku 2015 wchodzące w skład Ukrainy):
18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją a Republiką Krymu i miastem wydzielonym Sewastopol o włączeniu Krymu do Rosji jako nowe podmioty federacji[35]. Umowa ta weszła w życie z dniem ratyfikacji[36], co nastąpiło 21 marca 2014 roku[37]. Tego samego dnia dokonano odpowiednich zmian w Konstytucji Rosji, dopisując do niej dwa nowe podmioty federacji – Republikę Krymu i miasto federalnego znaczenia Sewastopol[38] – które włączono do nowo utworzonego Krymskiego Okręgu Federalnego (istniał od 21 marca 2014 do 28 lipca 2016)[39].
Najbardziej zachodni punkt Rosji (długość geograficzna 19°38′E na granicy polsko-rosyjskiej na Mierzei Wiślanej) od najbardziej wschodniego (169°00′W, przy granicy Rosja-USA na wyspie Ratmanowa) dzielą 171°22′ długości geograficznej, co oznacza, że faktyczna różnica czasu astronomicznego w Rosji sięga 11 godzin 25 minut.
Klimat
Klimat przeważnie kontynentalny strefy umiarkowanej i podbiegunowej, na niewielkim obszarze wschodniego wybrzeża klimat monsunowy, a nad Morzem Czarnym klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnia temperatura lipca od +2 °C na północnym wybrzeżu i +15 °C na wschodzie do +25 °C na południu Niziny Wschodnioeuropejskiej. Średnia temperatura stycznia od +1 °C nad Morzem Czarnym i –6 °C na zachodzie do –20 °C na wschodnim wybrzeżu i poniżej –30 °C w Syberii Wschodniej (w rejonie Ojmiakonu ok. –50 °C). Roczna suma opadów od ponad 600 mm na krańcu zachodnim i wschodnim do około 200 mm na Syberii Środkowej i Wschodniej oraz poniżej 200 mm na Nizinie Nadkaspijskiej. W wysokich górach do 1000 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 1 miesiąca nad Morzem Czarnym do 9 miesięcy na wybrzeżach Morza Arktycznego.
Wraz ze zmniejszeniem się wpływu Oceanu Atlantyckiego maleje ilość opadów atmosferycznych i rośnie roczna amplituda temperatury powietrza. W okolicach Wierchojańska odnotowano największe na Ziemi, wynoszące powyżej 60 °C, roczne amplitudy temperatury powietrza oraz najniższą temperaturę na półkuli północnej –67,8 °C. Nieustannie trwa spór o wyznaczenie tak zwanego bieguna zimna półkuli północnej (w punkcie zamieszkanym stale przez ludzi); Wierchojańsk jest tylko jednym z takich miejsc, do innych należą Ojmiakon (ekspedycję zwaną „Wyprawą na biegun zimna” zorganizował tam polski podróżnik Jacek Pałkiewicz) i wieś Tomtor. W wielu z tych miejscowości organizuje się festiwale związane ze sławą „bieguna zimna”[45].
Najniższym punktem Rosji jest wybrzeże Morza Kaspijskiego, poziom najwyższy tego morza odnotowano w 1882 (25,2 m p.p.m.), najniższy – w 1977 (29,0 m p.p.m.), w 1995 osiągnął 26,7 m p.p.m., obecnie jest na poziomie około 26,3 m p.p.m..
Łącznie w Rosji jest 2 562 489 wielkich i małych rzek o długości łącznej 8 373 606 km[46], w tym 120 tys. rzek o długości ponad 10 km i długości łącznej 2,3 mln km[47]. Najdłuższymi rzekami Rosji są: Lena (4400 km), Ob (4338 km), Irtysz (dopływ rzeki Ob, 4248 km, 2010 km w Rosji), Jenisej (4102 km), Wołga (3690 km), Dolna Tunguzka (dopływ rzeki Jenisej, 2989 km), Amur (2824 km), Wiluj (dopływ rzeki Lena, 2650 km), Oleniok (2292 km), Ałdan (dopływ rzeki Lena, 2273 km), Dniepr (2200 km, 485 km w Rosji), Kołyma (2129 km) i Don (1950 km). Wołga jest najdłuższą rzeką europejskiej części Rosji, a zarazem całej Europy.
Największym jeziorem Rosji (i Świata) jest Morze Kaspijskie. W Rosji znajduje się też najgłębsze jezioro na świecie – Bajkał (ok. ⅕ światowych zasobów wody słodkiej). Ma on głębokość 1642 m, natomiast dno jeziora jest 1186,5 m p.p.m., co tworzy największą na świecie kryptodepresję.
Około 60 tys. km² zajmują w Rosji lodowce, głównie w Arktyce i na Kaukazie (1800 km²). Prawie 2 mln km² to bagna (najwięcej na Nizinie Zachodniosyberyjskiej). W Rosji jest dużo sztucznych zbiorników wodnych, tworzących często systemy kaskad, m.in. na Wołdze (Rybiński 4580 km², Niżnonowogrodzki 1590 km², Samarski 6450 km², Wołgogradzki 3117 km²), na Angarze (Bracki 5470 km²), na Donie (Cymlański 2700 km²), na Jeniseju (Krasnojarski 2000 km²) i na Kamie (Kamski 1915 km²).
3. Strefa stepowa – brak roślinności drzewiastej, występują gleby kasztanowe i czarnoziemy. Grunty orne stanowią ponad połowę powierzchni. Uprawia się pszenicę, kukurydzę, słonecznik. Na stepach żyje wiele owadów, np. pasikoniki, mszyce, mrówki, szarańcza, skoczki. Stepowymi ssakami są suhaki oraz małe gryzonie, takie jak: susły, norniki, chomiki. Mała ilość stepowych dużych zwierząt kopytnych ogranicza możliwość zdobywania pokarmu przez drapieżniki. Żyją tu wilki, lisy oraz drapieżne ptaki: orły, sokoły, sowy, myszołowy, a także kuropatwa, przepiórka, cietrzew i drop.
4) Strefa podzwrotnikowa – obejmuje część wybrzeża Morza Czarnego, gdzie występuje roślinność śródziemnomorska. W strefie tej przeważają lasy liściaste i iglaste. Rosną w nich zawsze zielone dęby oraz drzewa szpilkowe: różne gatunki sosen, jałowców i cyprysy. Łagodny klimat śródziemnomorski sprzyja uprawie wielu roślin. Najbardziej typowe dla tej strefy są oliwka, figowiec i winorośl. W strefie śródziemnomorskiej żyje wiele gatunków zwierząt, m.in. jeleń szlachetny, kozica, koziorożec kaukaski, żbik, różne gatunki nietoperzy i sępów, a także żmija kaukaska, gniewosz plamisty i wąż Eskulapa.
Przypuszczalne kierunki migracji ludności praindoeuropejskiej na podstawie teorii kurhanowej. Fioletowo zaznaczony najstarszy obszar (4000–3500 lat p.n.e.). Barwa ciemnopomarańczowa oznacza obszary zasiedlone do ok. 2500 r. p.n.e., a barwa jasnopomarańczowa tereny zasiedlone do ok. 1000 r. p.n.e.
W czasach prehistorycznych szerokie stepy południowej Rosji były nawiedzane przez pasterskich nomadów. Według teorii kurhanowej ludność praindoeuropejska uformowała się na południu dzisiejszej Rosji (ok. 10 tys. lat temu), a następnie migrując po obszarach Eurazji, dała początek m.in. Grekom, Germanom, Bałtom, Słowianom, ludom irańskim i indoaryjskim. Przypuszczalnie ok. 6000–7000 lat temu doszło na północy Rosji do rozpadu wspólnoty uralskiej i wyodrębnienia się ludów ugrofińskich i samojedzkich. Ludy te wkrótce zdominowały ludność azjanicką, która uległa niemal całkowitej asymilacji z migrantami. W okresie starożytnym Step Pontyjski był znany jako Scytia, a jego kresy zachodnie również jako Sarmacja. Dorzecze Dniepru było zasiedlone przez Słowian już w V w. n.e.[53] Obszary Północnej i Wschodniej Rosji zostały zasiedlone przez ludność słowiańską po 1000 roku.
W okresie starożytnym i we wczesnym średniowieczu przez terytorium Rosji wędrowały liczne ludy, m.in. Hunowie, Alanowie, Awarowie, Bułgarzy, Chazarowie, Połowcy i Węgrzy. Około 632 roku powstała w dorzeczu Donu Wielka Bułgaria, która upadła w 668 roku na skutek najazdu Chazarów. Bułgarzy emigrowali wówczas po Europie, dając początek bałkańskiemu państwu bułgarskiemu oraz Bułgarii Kamskiej. Miejsce Bułgarów zajął Kaganat Chazarski (ok. 650–969) – jedyne znane państwo judaistyczne, którego mieszkańcy nie byli etnicznymi Żydami[55][56]. Chazarowie opanowali w VIII wieku znaczne obszary południowej Rosji i Ukrainy, podporządkowując sobie część wschodniej Słowiańszczyzny (m.in. plemię Polan).
Początki państwowości ruskiej
Ziemie rosyjskie w połowie IX wieku. Barwą czerwoną oznaczono najstarsze grody ruskie – obszary te stanowią kolebkę państwowości ruskiej. Linią niebieską oznaczono granice Kaganatu Chazarskiego. Ruś toczyła z Chazarami w IX w. wiele wojen i wyparła ich ostatecznie w X wieku z terytoriów dzisiejszej Ukrainy i południowej Rosji
Z czasem część drużyny Ruryka (m.in. Askold i Dir) oddzieliła się od niego i udała się w dół Dniepru, opanowując podległe Chazarom państwo Polan z ich największym grodem Kijowem. Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiego Olega Mądrego na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw ruskich oraz powstania Rusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do 2. połowy X wieku zachowały szeroką autonomię. Oleg z przyczyn geopolitycznych przeniósł swą siedzibę z Nowogrodu Wielkiego do Kijowa, jednakże do końca XII wieku Nowogród pozostawał największym miastem ruskim. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) i Igor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali z Bizancjum układy handlowe, zapewniając krajowi zyskowny handel.
Rządząca w latach 945–957 księżna Olga scentralizowała państwo i stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi, Światosław I podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na Krym, Kaukaz i na Bałkany. Światosław toczył m.in. liczne wojny z Chazarami, doprowadzając ok. 969 r. do ostatecznego upadku Kaganatu Chazarskiego. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną książę Włodzimierz I w 988 roku przyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa wschodniego rytu oficjalną religię państwową.
Panujący w latach 1019–1054 Jarosław Mądry umocnił pozycję Cerkwi prawosławnej na Rusi. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułę senioratu nie zapobiegły rozbiciu jedności politycznej kraju.
W 1169 roku książę włodzimierski Andrzej Bogolubski opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników, nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz po opanowaniu Kijowa osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum swego państwa pozostawił Włodzimierz, który odtąd stał się stolicą wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa.
W latach 1237–1240 Złota Orda tatarska pod wodzą Batu-chana podbiła wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstw Połockiego i Pińskiego. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. W 1299 roku podczas wojny pomiędzy chanami złotoordyjskimi Toktą i NogajemmetropolitaMaksym przeniósł swą siedzibę z Kijowa do Włodzimierza, w wyniku czego miasto to stało się zarówno głównym ośrodkiem politycznym, jak i religijnym Rusi.
Korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Tatarami, Litwa, w latach 1240–1392 podbiła większość zachodnich księstw ruskich, a samo państwo litewskie szybko uległo rutenizacji. Jako pierwsze zostały podbite i przyłączone do Litwy ziemie dzisiejszej Białorusi – księstwa Połockie i Pińskie[59][60]. Po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w bitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (1320[61]) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 roku bezpośrednio do niej wcielona[62]. Z inicjatywy książąt litewskich Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy, po czym emigrowali do Riazania[63]. W wyniku wojny polsko-litewskiej (1340–1392) zostało zlikwidowane Księstwo halicko-wołyńskie, a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę.
W okresie panowania tatarskiego i litewskiej ekspansji wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzki Aleksander Newski. W 1240 roku pokonał Szwedów (bitwa nad Newą), w 1242 roku inflancką gałąź zakonu krzyżackiego (bitwa na jeziorze Pejpus) i w 1245 roku rozbił wojska litewskie. W 1252 roku otrzymał od chana Sartaka tron włodzimierski, a wraz z nim zwierzchnictwo nad wszystkimi księstwami ruskimi.
Z walk o sukcesję po Aleksandrze Newskim zwycięsko wyszło niewielkie wówczas Księstwo Moskiewskie, w którym od 1263 roku zasiadał na tronie najmłodszy syn Aleksandra, Daniel, założyciel moskiewskiej linii Rurykowiczów.
W 1325 roku metropolita Piotr przeniósł siedzibę metropolitów z Włodzimierza do Moskwy. Syn Daniela Iwan I Kalita pokonał w 1328 roku przy pomocy Tatarów najgroźniejszego z rywali do tronu włodzimierskiego, księcia twerskiegoAleksandra i w tym samym roku zyskał panowanie we Włodzimierzu. W 1328 roku Kalita przeniósł stolicę swego państwa z Włodzimierza do rodzimej Moskwy, dając początek Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Nadal jednak władcy moskiewscy (do końca XIV wieku) najpierw obejmowali władzę we Włodzimierzu i tytułowali się najprzód wielkimi książętami włodzimierskimi.
Wnuk Kality Dymitr Doński w bitwie na Kulikowym Polu (1380) pokonał Tatarów, co stało się początkiem upadku Złotej Ordy na Rusi. Wraz z osłabieniem pozycji Tatarów znaczenia nabrały zjednoczeniowe dążenia książąt moskiewskich. Na przeszkodzie ich realizacji stanęła rozwijająca się potęga Wielkiego Księstwa Litewskiego (pozostającego od 1386 roku w unii personalnej z Polską), pod którego wpływami znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej.
Zjednoczenie ziem ruskich
W 1462 roku tron moskiewski objął Iwan III Srogi, który w znacznej mierze zjednoczył kraj, wcielając do rządzonego przez siebie państwa: Jarosław (1463), Rostów (1474), Nowogród Wielki (1478) i Twer (1485). Korzystając z rozkładu Złotej Ordy, Iwan III wstrzymał całkowicie wypłacanie daniny i odparłszy tatarskie ataki odwetowe (1472 i 1480), ostatecznie uwolnił ziemie ruskie spod panowania Tatarów. W okresie tym nastąpiła również unifikacja prawa na Rusi. U podstaw nowego Sudiebnika Iwana III z 1497 roku legły m.in. Ruska Prawda (XI w.), dźwińska i biełozierska Ustawnaja gramota (1397, 1488) oraz pskowska i nowogrodzka Sudnaja gramota (1467, 1471).
Po upadku Konstantynopola (1453) Moskwa zyskała na znaczeniu jako spadkobierczyni Bizancjum, co podkreślić miało małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog (1472), bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego Konstantyna XI Dragazesa, a także przejęcie bizantyjskiego dwugłowego orła jako herbu państwa oraz bizantyjskiego ceremoniału dworskiego. Aspiracje księstwa moskiewskiego sformułowano w tezie o Moskwie jako „trzecim Rzymie”. W 1478 roku Iwan III jako pierwszy władca posłużył się oficjalnie tytułem „cara całej Rusi”[64]. Syn Iwana III, Wasyl III dokończył dzieło jednoczenia kraju, przyłączając do swego państwa: Psków (1510), Smoleńsk (1514) i Riazań (1521). Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się wówczas jedynym niepodległym państwem ruskim, gdyż zachodnie księstwa ruskie zostały wcześniej wcielone do Litwy, Polski i w mniejszym stopniu innych krajów.
W 1547 roku odbyła się koronacja wielkiego księcia moskiewskiego Iwana IV Groźnego na „cara całej Rusi”, co doprowadziło do rozpoznania państwa moskiewskiego jako Carstwa Rosyjskiego[65] na arenie międzynarodowej. Nazwa państwa miała wyrażać aspiracje zjednoczeniowe Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i została oficjalnie uznana w 1554 przez Anglię, w 1576 przez Niemcy[66] i dopiero w 1764 przez Polskę. Rządy Iwana Groźnego (1533–1584), mimo licznych reform wewnętrznych, wyniszczyły kraj. Szczególną rolę odegrała wprowadzona dla złamania opozycji bojarskiej tzw. oprycznina – spowodowała ona ruinę gospodarczą znacznych obszarów Rosji. Porażką zakończyła się toczona 1558–1582 walka o Inflanty i dostęp do Bałtyku. Odkrycie przez Richarda ChancelloraPółnocnej Drogi Morskiej (1553) dało Rosji po raz pierwszy w historii możliwość bezpośredniego kontaktu z państwami zachodnimi. Podbój zachodniej Syberii przez Kozaków pod wodzą Jermaka Timofiejewicza (1582) zapoczątkował ekspansję rosyjską na wschód, która ostatecznie sięgnęła wybrzeży Pacyfiku, granic chińskich i objęła nawet część Ameryki Północnej. W 1648 roku Siemion Dieżniow dokonał odkrycia cieśniny dzielącej Amerykę i Azję.
Po śmierci Iwana IV regentem w imieniu niezdolnego jeszcze do sprawowania rządów Fiodora I został szwagier cara, Borys Godunow, który po śmierci Fiodora (1598) sam koronował się na cara. W 1589 roku metropolita Jow został staraniem Borysa Godunowa wybrany na pierwszego patriarchę Moskwy i całej Rusi i zatwierdzony na to stanowisko przez patriarchę Konstantynopola, Jeremiasza II, co doprowadziło do uniezależnienia się ruskiej Cerkwi prawosławnej. Rządy Borysa Godunowa nie zdołały odtworzyć zrujnowanej gospodarki kraju. Po jego śmierci (1605) zjawiska kryzysowe nasiliły się, wybuchła wojna domowa, nastał okres tak zwanej wielkiej smuty. Panujący szybko zmieniali się na tronie, kraj najeżdżany był często przez obce wojska – między innymi w 1610 roku wojska polskie Władysława IV Wazy zajęły i okupowały do 1612 roku Moskwę. Okres walki o władzę zakończył w 1613 roku wybór na tron carski Michała I, założyciela dynastii Romanowów.
Kolejni władcy umacniali swoją pozycję, wprowadzając stopniowo rządy absolutne. W Ułożeniu soborowym (1649), uchwalonym za panowania Aleksego I (1645–1676), ograniczono prawa bojarów na rzecz dworian oraz mieszczan i ustanowiono przywiązanie chłopów do ziemi. Niektóre formy poddaństwa i pańszczyzny były znane na Rusi od XI wieku, jednak dopiero w 2 połowie wieku XVI doszło do upowszechniania się renty feudalnej w środkowej Rosji. Stale rosnące obciążenia nakładane na chłopów i mieszczan prowadziły do niepokojów społecznych (zamieszki w 1648 w Moskwie, w 1650 w Nowogrodzie, powstanie chłopskie pod wodzą Stieńki Razina w latach 1670–1671). W 1682 roku car Fiodor III zniósł miestniczestwo, a w latach 1683–1684 zebrał się ostatni sobór ziemski. Reformy patriarchy Nikona stały się jedną z przyczyn rozłamu w Cerkwi prawosławnej i wyodrębnienia się tzw. staroobrzędowców.
W polityce zagranicznej Romanowowie kierowali się zasadą scalania ziem ruskich i aspirowali do roli opiekunów prawosławia. Dzięki decyzjom rady perejasławskiej i długoletniej wojnie z Rzecząpospolitą (1654–1667) Rosja zyskała panowanie nad wschodnią Małorosją z Kijowem. Trwałe włączenie się Rosji w dzieje europejskie przyniosła wielka wojna północna (1700–1721), która zakończyła dominację Szwedów w basenie Morza Bałtyckiego, a zarazem otworzyła Rosjanom możliwość nieskrępowanych kontaktów z Zachodem.
W czasie panowania Piotra I Wielkiego, w 1703 r. przeniesiono stolicę kraju do nowo zbudowanego Petersburga, nad Bałtyk. W 1710 roku dzięki zwycięskiej wojnie ze Szwecją i pokojowi nysztadzkiemu (1721) Rosja zyskała szeroki dostęp do wybrzeża bałtyckiego (szwedzkie Inflanty, Estonię, Ingrię, część Karelii). W tym samym roku Piotr I przyjął tytuł cesarza-imperatora, co dało początek Imperium Rosyjskiemu. Piotr I prowadził politykę merkantylistyczną, wspierał rozwój miast, nauki i przemysłu. Za jego rządów wybudowano 233 zakłady, w tym ponad 90 wielkich manufaktur[67]. Reformy i modernizacja państwa w dużej mierze oparte były na dopływie fachowców z zagranicy, np. na otwartej w 1725 roku Akademii Nauk większość wykładowców pochodziła z Niemiec. W latach 1718–1722 wprowadzono scentralizowany system administracji państwowej. Zreformowano Cerkiew, patriarchów zastąpił Świątobliwy Synod Rządzący, tj. kontrolowany przez państwo, kolegialny organ władzy. Poprzez wprowadzenie tzw. czynu, tj. 14-stopniowej tabeli rang urzędniczych, hierarchię społeczną oparto na pozycji w służbie państwowej. Za czasów Piotra I pogłębił się dualizm rosyjskiej struktury społecznej. Obok chłopów (warstwy dźwigającej wszelkie ciężary) i nielicznego mieszczaństwa, występowała warstwa uprzywilejowanej szlachty i duchowieństwa.
Śmierć Piotra I (1725) na długie lata osłabiła kraj. Dopiero panująca w latach 1762–1796 Katarzyna II przywróciła Rosji rolę mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami i Chanatem Krymskim (1768–1774, 1787–1792) umożliwiły powstanie Noworosji i otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego. Poprzez uczestnictwo w rozbiorach (1772, 1793, 1795) Rosja zyskała wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Katarzyna II przeprowadziła szereg reform, doprowadzając do polepszenia się sytuacji chłopów cerkiewnych, mieszczan, dworian i wzrostu populacji Rosji z ok. 20 do 35 mln mieszkańców. W latach 1762–1766 doprowadziła do sekularyzacji dóbr duchownych. Cerkwie i monastyry przeszły na utrzymanie państwa, a grunty cerkiewne użytkowane przez chłopów zostały przekazane im na własność. Chłopi z majątków cerkiewnych byli zwalniani z pańszczyzny, jednocześnie sytuacja chłopów z majątków szlacheckich uległa pogorszeniu i byli oni pozbawieni większości praw. W 1785 roku caryca wydała gramoty o przywilejach szlacheckich, prawach miejskich, oficjalnie ustanowiając stan mieszczański z własnym samorządem miejskim.
Wojska rosyjskie wkraczają do zdobytego Paryża, 1814 – na czele, na białym koniu car Aleksander I, obraz nieznanego artysty, Wszechrosyjskie Muzeum A.S. Puszkina
Aleksander II (panujący w latach 1855–1881) przeprowadził w 1861 roku uwłaszczenie chłopów (na terenie Królestwa Polskiego dopiero w 1864 r. jako bezpośrednie następstwo powstania styczniowego). Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd ziemski, rozwinięto samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę.
W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Iranem i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od 1817 roku opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w roku 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Imama Szamila.
Imperium Rosyjskie w czasie największego rozwoju terytorialnego w 1866 r. – barwa jasnozielona oznacza terytoria zależne
Wojna francusko-pruska (1870–1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Walka o dostęp do dróg morskich i tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX wieku zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) i wyzwolenia narodów bałkańskich spod panowania tureckiego.
W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879 r., tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 roku car Aleksander II.
Mapa Generalna Królestwa Polskiego z 1820 r. sporządzona w dwóch językach urzędowych Królestwa – polskim i rosyjskim
Aleksander III (panujący w latach 1881–1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, guberniach nadbałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód.
Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905) i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę utraciwszy wpływy w Bułgarii, która związała się z Austro-Węgrami. W konflikcie Austro-Węgier z Serbią (28 VII 1914) Rosja poparła Serbię pochopnie, ogłaszając (31 VII 1914) mobilizację generalną, co skłoniło Niemcy do wypowiedzenia wojny Rosji (1 VIII 1914). Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się wkrótce w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji. Genezą przyszłego upadku były nawarstwiające się, nierozwiązane konflikty społeczne.
Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 roku liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890 roku, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały. W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 roku przez premiera Piotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego (1911) i wybuchu I wojny światowej, została przerwana. Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji o charakterze rewolucyjnym. W 1897 roku powstała w Rosji żydowska organizacja socjaldemokratyczna – Bund. W 1898 roku w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 roku powstała partia socjalistów-rewolucjonistów (eserowcy).
Agitacja podziemnych grup rewolucyjnych i nabrzmiałe problemy społeczne spowodowały wybuch rewolucji w 1905 roku. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest (30 X 1905) zapowiadał zaprowadzenie praw obywatelskich: prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się. Powołano również organ przedstawicielski (Dumę) o uprawnieniach ustawodawczych. Reformy cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i oktiabrystów), późniejsze zamieszki wybuchły z inspiracji bolszewików (powstanie w Moskwie w grudniu 1905) bądź pojawiały się samorzutnie.
Upadek caratu
Włodzimierz Lenin tłumaczy czym jest władza radziecka. Nagranie z 1919 r.
Obciążenia gospodarcze i techniczne Rosji w związku z I wojną światową przerastały możliwości kraju. Poniesione w 1915 roku porażki zmusiły armię rosyjską do wycofania się z Królestwa Polskiego, guberni grodzieńskiej, wileńskiej, kowieńskiej, kurlandzkiej i innych obszarów. Działania rewolucjonistów, niepowodzenia wojskowe i grożąca katastrofa gospodarcza doprowadziły do upadku monarchii. Masowa demonstracja w Piotrogrodzie w 1917 roku przerodziła się w ogólnokrajowe powstanie robotników i żołnierzy (rewolucja lutowa), które spowodowało abdykację Mikołaja II. Na czele państwa stanął Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia Gieorgija Lwowa.
Możliwości działania rządu były ograniczone wskutek nacisków wywieranych przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, rezultatem sporów stało się tzw. dwuwładztwo w kraju. W ogłoszonych przez Włodzimierza Lenina tak zwanych tezach kwietniowych znalazł się postulat przekazania pełni władzy radom robotniczym i żołnierskim. Żądanie to przygotowało grunt pod rewolucję październikową, w wyniku której obalony został Rząd Tymczasowy, a całą władzę przejęli bolszewicy. W 1918 roku uchwalono konstytucję Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), w której rolę decydującej siły politycznej zagwarantowali sobie bolszewicy.
Podczas wojny domowej (1917–1923) mocarstwa zachodnie rozpoczęły serię interwencji zbrojnych w Rosji w celu uniemożliwienia przejęcia władzy przez komunistów, co doprowadziło do jeszcze większej eskalacji konfliktu i nasileniu się tzw. „białego”, jak i „czerwonego terroru”. Bolszewicy mimo wszystko złamali opór eserowców, mienszewików oraz pokonali białe armie i interwencyjne siły Ententy. Na mocy postanowień traktatu brzeskiego zawartego z państwami centralnymi i kończącego I wojnę światową, Rosja straciła: Ukrainę, Polskę, gubernie nadbałtyckie i Finlandię. W wyniku I wojny światowej, wojny domowej oraz utraty części terytoriów dotychczasowe Imperium Rosyjskie straciło ok. 25 mln obywateli[69], a gospodarka i infrastruktura kraju legły w gruzach.
W przeciągu wojny domowej RFSRR razem z republikami radzieckimi: Ukrainy, Białorusi i Zakaukazia proklamowały w 1922 roku powstanie ZSRR. Rosyjska FSRR odgrywała rolę dominującą w przeciągu 74. letniej historii ZSRR. W Rosji jako największej republice związkowej żyła ponad połowa populacji radzieckiej. Po śmierci Lenina w 1924 roku całkowitą władzę w państwie przejął Józef Stalin. Rozpoczął on wprowadzać gospodarkę planową, szybką industrializację znacznych obszarów wiejskich i kolektywizację rolnictwa, co doprowadziło do transformacji ZSRR w potężny ośrodek gospodarczy w niewiarygodnie krótkim czasie. Zmiany te jednakże kosztowały życie 7–9 mln mieszkańców, którzy padli ofiarą okrutnej polityki[70].
W wyniku zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow (1939) Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i Besarabia zostały rozdzielone pomiędzy strefy wpływów ZSRR i III Rzeszy. W 1941 roku Niemcy wraz z sojusznikami napadły na Związek Radziecki[71], otwierając front wschodni w II wojnie światowej. Pomimo początkowych sukcesów wojska nazistowskie zostały zmuszone do odwrotu po bitwie pod Moskwą i poniosły klęskę w wielkiej bitwie o Stalingrad[72]. W latach 1944–1945 Armia Czerwona zajęła Europę Wschodnią i w maju 1945 zdobyła Berlin. W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 8,7–10,6 mln żołnierzy[73][74] oraz 11–15,9 mln cywili[74][75]. Działaniom wojennym towarzyszyły liczne zbrodnie, popełniane przez wszystkie strony konfliktu na ludności cywilnej i jeńcach wojennych. Choć w wyniku zniszczeń spowodowanych wojną gospodarka ZSRR była w znacznej mierze zrujnowana[76], Związek Radziecki stał się po wojnie jednym z dwóch supermocarstw światowych. Armia Czerwona okupowała niemal wszystkie kraje Europy Wschodniej, wraz ze wschodnią częścią Niemiec i Austrii. Prawie wszystkie zajęte przez Armię Czerwoną kraje stały się później satelitami ZSRR. W 1948 roku ZSRR stał się drugim po USA mocarstwem nuklearnym oraz zainicjował powstanie Układu Warszawskiego (1955) jako odpowiedzi na powstanie NATO (1949). W latach 50. ZSRR stał się również drugą po USA gospodarką na świecie[77]. Rozpoczął się okres rywalizacji pomiędzy USA i ZSRR o hegemonię nad światem, nazywany zimną wojną.
Po śmierci Stalina radziecki przywódca Nikita Chruszczow skrytykował system polityczny wprowadzony przez swojego poprzednika i rozpoczął proces destalinizacji. Zlikwidowano gułagi, zwolniono i zrehabilitowano miliony więźniów. W okresie rządów Chruszczowa nasilający się konflikt pomiędzy USA i ZSRR osiągnął apogeum po tym, jak USA umieściły w Turcji, a ZSRR na Kubie pociski balistyczne uzbrojone w głowice jądrowe[78]. W 1957 roku ZSRR wystrzelił pierwszego satelitęSputnik 1, a w 1961 roku Jurij Gagarin został pierwszym człowiekiem w kosmosie, okrążając Ziemię na pokładzie statku kosmicznego Wostok 1.
W 1964 roku władzę przejął Leonid Breżniew. Trwający od lat 30. wzrost gospodarczy uległ pod koniec lat 50. zahamowaniu, co skłoniło władze do decentralizacji gospodarki i innych reform zapoczątkowanych w 1965 roku pod kierownictwem Aleksieja Kosygina. Mimo sukcesów i ponad 6% rocznego średniego wzrostu PKB reformy zostały wstrzymane na początku lat 70., w obawie przed utratą kontroli gospodarki. W 1979 roku ZSRR rozpoczął interwencję w Afganistanie, która nie przyniosła oczekiwanych sukcesów. Zarzucenie reform, sponsorowanie komunistycznych reżimów, partii i ruchów na całym świecie (m.in. Wietnam, Kuba), niskie ceny ropy naftowej, koszty wojny w Afganistanie i wyścigu zbrojeń spowodowały w 1980 roku kryzys gospodarczy. Nastąpiło odrodzenie ruchów religijnych, nacjonalistycznych i separatystycznych w wielu regionach ZSRR.
Sprawujący rządy w latach 1985–1991 Michaił Gorbaczow rozpoczął proces modernizacji kraju. Symbolami zmian stały się głasnost (jawność) i pieriestrojka (przebudowa). Zbyt późno i nieudolnie przeprowadzone reformy nie powstrzymały kryzysu i rozkładu państwa. 10 czerwca 1991 roku prezydentem RFSRR został Borys Jelcyn, który doprowadził do usunięcia komunistów z rządu ZSRR. 8 grudnia zawarto układ białowieski. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce suwerenne już kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. 26 grudnia 1991 roku nastąpiło formalne rozwiązanie ZSRR.
Federacja Rosyjska
Po 1990 roku doszło na Północnym Kaukazie do kilku konfliktów zbrojnych. Konflikty te przybierały formę powstań islamskich skierowanych przeciwko siłom federalnym, jak i walk pomiędzy poszczególnymi grupami etnicznymi i klanami. Od kiedy separatyści czeczeńscy ogłosili w 1991 roku niepodległość, doszło do dwóch wojen (I wojna czeczeńska, II wojna czeczeńska) pomiędzy różnymi grupami rebeliantów i wojskami rosyjskimi. Separatyści i islamiści czeczeńscy przeprowadzili liczne ataki terrorystyczne, m.in. w teatrze na Dubrowce i szkole w Biesłanie.
Zaprzysiężenie Władimira Putina na prezydenta Rosji, Kreml (7 maja 2000 roku)
Wysoki deficyt budżetowy w 1997 roku oraz kryzys finansowy w Azji w 1998 roku doprowadziły do pogorszenia się sytuacji gospodarczej[79] i gwałtownego spadku PKB w Rosji[80]. 31 grudnia 1999 Borys Jelcyn zrezygnował z urzędu prezydenta, przekazując władzę w ręce premiera Władimira Putina, który w 2000 roku wygrał wybory prezydenckie. Putin zyskał popularność dzięki opanowaniu sytuacji w Czeczenii, choć na Północnym Kaukazie nadal dochodzi do incydentów zbrojnych. Wysokie ceny ropy naftowej, niski kurs rubla, rosnący popyt na rynku krajowym, konsumpcja i inwestycje państwowe umożliwiły szybki wzrost gospodarczy, poprawienie standardów życia w Rosji i częściową odbudowę wpływów na arenie międzynarodowej. Jednak w Azji Środkowej Rosja obecnie ustępuje pola Chinom. Według słów Dmitrija Trenina, jednego z najważniejszych politologów rosyjskich, wszystko jest tylko „na papierze”, bo za prawdziwą integrację regionu ktoś musiałby zapłacić, a sama Rosja płacić nie jest gotowa[81]. Liczne reformy, wdrożone w okresie prezydentury Putina, zwłaszcza te wzmacniające struktury państwowe Rosji, zostały oznaczone przez niektóre państwa zachodnie jako „niedemokratyczne”[82]. Rządy Putina doprowadziły do przywrócenia porządku, stabilności i rozwoju gospodarczego, co zapewniło mu ogromną popularność w Rosji[83].
W 2008 roku wybory prezydenckie w Rosji wygrał Dmitrij Miedwiediew, który dotychczas piastował urząd premiera. W 2012 roku wybory prezydenckie w Rosji wygrał ponownie Władimir Putin. Rosja dąży obecnie, razem z Kazachstanem, Białorusią i innymi krajami, do reintegracji gospodarczej i politycznej obszaru postradzieckiego, czego przykładem jest m.in. powołanie Euroazjatyckiej Unii Celnej. Wyraźnym trendem w obecnej polityce jest również zaciśnięcie współpracy z państwami BRICS. Głównymi celami grupy są: stworzenie nowego systemu walutowego, zwiększenie roli państw rozwijających się w światowych instytucjach finansowych i zreformowanie ONZ.
W nawiasach podano liczbę ludności w granicach Rosji z lat 1956–2014. Źródło: Pipes Richard, Rosja carów, Warszawa 2006. Oficjalne dane z radzieckich i rosyjskich spisów ludności
W latach 1993–2009 występowało w Rosji zjawisko depopulacji. Liczba jej mieszkańców spadła z 148,6 mln na początku 1993 do 141,9 mln na początku 2009 roku. Przyczynami były zbyt niska stopa urodzeń, względnie niska oczekiwana dalsza długość trwania życia (związana z niskim poziomem opieki zdrowotnej, brakiem zdrowego trybu życia i alkoholizmem ludności) oraz niedostateczna liczba imigrantów[90]. W 2010 po raz pierwszy od 16 lat zanotowano w Rosji przyrost ludności mimo nadal ujemnego przyrostu naturalnego[91], a w 2013 r. po raz pierwszy dodatni przyrost naturalny. Liczba mieszkańców wzrosła w 2014 do 143,7 mln, a na skutek przyłączenia Krymu i przyrostu naturalnego w 2015 r. do 146,3 mln[92].
Zgodnie ze spisem ludności przeprowadzonym w 2021[101] największą grupą etniczną Rosji są Rosjanie należący do Słowian wschodnich. Rosję zamieszkuje ich blisko 105,6 mln (71,73% całej populacji, 80,85% wszystkich osób, które zadeklarowały w spisie swoją narodowość). W Rosji słowo Rosjanie (ros. rossijanie) jest używane do określenia wszystkich obywateli Rosji bez względu na przynależność etniczną, natomiast dla Rosjan w sensie etnicznym w języku rosyjskim stosowany jest termin „Russkije”. Dawniej etnicznych Rosjan nazywano też Wielkorusinami (ros. wielikorusy), gdyż zamieszkiwali nie tyle większą, co starszą część państwa, w przeciwieństwie do Małorusinów (dziś Ukraińców)[23][102]. Grupami etnicznymi w ramach narodu rosyjskiego są: Kamienszczycy, Kierżacy, Kołymczanie, Kozacy, Pomorcy i wiele innych[103][104].
Zgodnie z konstytucją z 1993 roku Rosja jest państwem świeckim gwarantującym wolność sumienia i wyznania. W Rosji przy przeprowadzeniu spisów ludności od 1937 roku nie są zadawane pytania dotyczące stosunku do religii, dlatego oficjalnych statystyk brak. Znaczny wpływ na stopień religijności wywarł okres socjalizmu, który trwał 72 lata i w czasie którego religia była zwalczana. Ze względu na specyfikę religijności Rosji i znaczne zróżnicowanie wyznaniowe niemożliwe jest uzyskanie jednoznacznych danych[105]. Według badań Pew Research Center z 2010 r. 73,3% obywateli Rosji to chrześcijanie (71% prawosławni, 1,8% protestanci, 0,5% katolicy), 10% to muzułmanie. Wyznawcy innych religii stanowią mniej niż 1% populacji. Liczba ateistów, agnostyków wynosi 16,2%[106][107].
95% zarejestrowanych parafii prawosławnych przynależy do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[108]. Liczba praktykujących prawosławnych jest stosunkowo niska i wynosi 15–20%[34]. W 988 r. prawosławie przyjął książę kijowski Włodzimierz I Wielki. Data chrztu Rusi często jest uważana za początek samego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Kościół stanowił początkowo metropolię w składzie Patriarchatu Konstantynopola i to właśnie patriarcha ekumeniczny dokonywał konsekracji głowy ruskiego prawosławia. Metropolita początkowo rezydował w Kijowie. W 1299 r. metropolita kijowski Maksym przeniósł siedzibę metropolii do Włodzimierza[109], a w 1325 r. następca Maksyma, Piotr przeniósł stolicę Kościoła do Moskwy. W 1448 r. Kościół uzyskał staraniem metropolity Jonaszaniezależność od Patriarchatu Konstantynopola, a w 1589 r. metropolita Hiob stał się pierwszym patriarchą Moskwy i całej Rusi. Patriarchat moskiewski zajmuje piąte miejsce w dyptychu Kościołów prawosławnych, tuż po czterech patriarchatach starożytnych. Rosyjski Kościół Prawosławny pod koniec 2006 r. liczył: 157 diecezji, 29 268 parafii, 203 biskupów, 30 670 księży i diakonów, 829 monastyrów oraz 87 szkół teologicznych (w tym 5 akademii duchowych i 3 uniwersytety)[110].
Islam jest najszerzej rozpowszechniony na północnym Kaukazie, środkowym Powołżu i Uralu, Moskwie i Petersburgu[111]. Muzułmanie stanowią większość ludności w Inguszetii (98%), Czeczenii (96%), Dagestanie (94%), Kabardo-Bałkarii (70%), Karaczajo-Czerkiesji (63%), Baszkirii (54,5%) i Tatarstanie (54%), gdzie święta muzułmańskie obchodzone są na poziomie republikańskim. Dominującym nurtem w islamie rosyjskim jest sunnizm (90%), bogate tradycje ma także sufizm. Według Pew Research Center Rosja ma największą populację muzułmańską w Europie. W 2010 r. w Rosji miało żyć 16,4 mln muzułmanów (11,6% populacji rosyjskiej)[112]. Pew Research Center szacuje, że liczba wyznawców islamu wzrośnie w 2030 r. do 18,6 mln, czyli 14,4% populacji Rosji[112].
Buddyzm jest religią tradycyjną w pięciu regionach Rosji: Kałmucja (jedyny w Europie region buddyjski), Tuwa, Buriacja, Kraj Zabajkalski i obwód irkucki. Większość rosyjskich buddystów wyznaje jego tybetańską odmianę. W Mari El można spotkać wyznawców tradycyjnej religii Maryjczyków[113], jedynej nieprzerwanie funkcjonującej politeistycznej religii w Europie. Na Syberii oraz Dalekim Wschodzie pośród niektórych ludów tubylczych spotykane są praktyki i wierzenia szamanistyczne i animistyczne, należące do najstarszych wierzeń na świecie w ogóle.
Po wprowadzeniu ustaw antyekstremistycznych państwo rosyjskie prowadzi politykę skierowaną przeciwko grupom religijnym nawołującym do łamania prawa i stanowiącym zagrożenie dla porządku publicznego lub za takie uważane, w szczególności fundamentalistom islamskim, sektom religijnym i niektórym innym organizacjom religijnym jak np. Świadkom Jehowy. Ministerstwo Sprawiedliwości dysponuje prawem konfiskaty mienia takich wspólnot religijnych. Działaniom władz sprzeciwiają się obrońcy praw człowieka w Rosji[114]. 10 maja 2018 roku ze związku z ograniczaniem wolności religijnej głębokie zaniepokojenie wyraziła delegatura Unii Europejskiej, 9 innych krajów europejskich oraz delegatura Stanów Zjednoczonych przy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie[115][116].
W Rosji (stan na 1 października 2021) 1118 miejscowości posiada prawa miejskie (w tym 18 miast na anektowanym Krymie). 16 największych miast Rosji liczy ponad milion mieszkańców, przy czym Moskwa jako jedyne miasto liczy ponad 13 mln mieszkańców i jest największym miastem Rosji i zarazem całej Europy. 20 miast jest zamieszkiwanych przez 500 tys. do 1 mln ludzi, 42 miast od 250 tys. do 500 tys. osób (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie), 94 miasta od 100 tys. do 250 tys. mieszkańców (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie), 146 miast od 50 tys. do 100 tys. osób (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie) i 801 miast poniżej 50 tys. osób (w tym 13 miast na anektowanym Krymie).
Zgodnie z konstytucją, zaaprobowaną w referendum z 12 grudnia 1993 roku, Rosja jest republiką federalną o semiprezydenckim systemie rządów. Głową państwa jest prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 6-letnią kadencję[117] (do 2012 roku kadencja trwała 4 lata). Prezydent ma szerokie uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej (prawo wydawania dekretów z mocą ustawy) i władzy wykonawczej (jest m.in. gwarantem konstytucji, praw i swobód obywatelskich, naczelnym dowódcą sił zbrojnych oraz arbitrem w sprawach między władzą centralną i regionalną). Prezydenta może odwołać wyłącznie Zgromadzenie Federalne z Sądem Najwyższym na podstawie dopuszczenia się przez prezydenta zdrady państwa lub innego ciężkiego przestępstwa.
Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament – Zgromadzenie Federalne, składające się z izby wyższej: Rady Federacji oraz izby niższej: Dumy Państwowej. W skład Rady Federacji wchodzi 166 członków (po 2 przedstawicieli z każdego z 83 podmiotów federacji: po 1 reprezentancie delegowanym przez głowę regionu i przez lokalny parlament)[118]. Duma Państwowa składa się z 450 deputowanych którzy od 2012 są wybierani na 5-letnią kadencję[117] (do 2012 roku kadencja trwała 4 lata) w wyborach powszechnych (225 mandatów zostaje obsadzonych w okręgu federalnym na podstawie systemu proporcjonalnego z list partyjnych, 225 – w okręgach 1-mandatowych). Organem władzy wykonawczej jest rząd, na którego czele stoi przewodniczący (premier) powoływany przez prezydenta i zatwierdzany przez Dumę (przy braku zgody Dumy prezydent posiada prawo do jej rozwiązania; premiera zatwierdza wówczas nowo wybrana Duma)[119]. Członków rządu mianuje prezydent na wniosek premiera.
Subiekty Federacji Rosyjskiej mają własne konstytucje i organy władzy ustawodawczej (ordynacja wyborcza jest analogiczna do wyborów do Dumy) oraz wykonawczej (przewodniczący regionu powołuje rząd regionalny)[120]. Kandydaturę na przewodniczącego regionu zgłasza prezydent, a zatwierdza lokalny parlament. Jeżeli żaden z trzech kolejnych kandydatów prezydenta nie otrzyma zgody parlamentu, prezydent ma prawo do rozwiązania tego parlamentu. Kandydatów zatwierdza wówczas nowo wybrany parlament[121].
W Rosji działa także szereg innych organizacji reprezentujących niemal wszystkie idee i opcje społeczno-polityczne współczesnego świata (m.in. Akcja Autonomiczna, Asocjacja Ruchu Anarchistów, Front Narodowo-Patriotyczny „Pamięć”, Inna Rosja, Libertariańska Partia Rosji, Piracka Partia Rosji, Rewolucyjna Partia Robotnicza, Rosja Pracująca, Rosyjski Ruch Socjalistyczny, Rosyjski Socjaldemokratyczny Sojusz Młodzieży, Rosyjski Sojusz Obywatelski, Socjalistyczna Partia Pracujących, Sojusz Socjaldemokratów, Stowarzyszenie Rodziny Romanowów, Towarzystwo Inicjatywnych Obywateli Rosji, Unia Demokratyczna, Wielka Rosja, Wszechrosyjski Front Ludowy, Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia Bolszewików i Zielona Alternatywa).
Prawo
Wolność prasy w różnych regionach Rosji w 2006 r. Barwa zielona oznacza regiony „wolne”, pomarańczowa „wolne, ale zagrożone”, a czerwona oznacza regiony z „brakiem wolności prasy”, dla regionów oznaczonych szarą barwą brak danych
Poziom przestrzegania praw obywatelskich w Rosji jest trudny do ustalenia ze względu na duże różnice panujące pomiędzy poszczególnymi regionami kraju, jak i silnym upolitycznieniem tematu. Prawa i swobody obywatelskie gwarantuje w Rosji rozdział 2. konstytucji przyjętej w 1993 r. Rosja była członkiem Rady Europy, jednak po agresji na Ukrainę w 2022 roku została zawieszona w prawach członka[133], 15 marca 2022 rozpoczęła procedurę wystąpienia z tej organizacji, a w tym samym dniu została z niej wydalona[134]. Jest także sygnatariuszem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz członkiem innych międzynarodowych instytucji zobowiązujących państwo do przestrzegania praw i swobód obywatelskich. Są to m.in.: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Podporządkowanie prawodawstwa wewnętrznego wymienionym instytucjom umożliwia 15. artykuł rozdziału 1. konstytucji rosyjskiej. Pomimo istnienia odpowiednich instrumentów prawnych, Rosja ma duże problemy z przestrzeganiem praw człowieka, wolności słowa i praw obywatelskich[135][136][137][138]. W rankingu The Economist 2006 Rosja zajęła 102. miejsce na 167 ocenionych państw. W rankingu Press Freedom Index 2021 organizacji Reporterzy bez Granic, Rosja jest na 150. miejscu spośród 180 ocenionych państw[139].
System penitencjarny
Rosyjska Federalna Służba Wykonania Kar (FSIN) jest czwartą co do wielkości machiną penitencjarną na świecie (po USA, Chinach i Brazylii). Pod względem relatywnej liczby uwięzionych (404 na 100 tys. ludności) Rosja plasuje się na 16. pozycji w świecie. Po roku 2000 (tzn. w czasach rządów Putina) dla Rosji charakterystyczny jest prawie dwukrotny spadek liczby osób pozbawionych wolności (1 060 404 w 2000., 582 889 w 2018.), natomiast dla reszty Europy (poza Rosją) notowany był wzrost o 3,1%. W skali globalnej w latach 2015–2018 odnotowano wzrost o 3,7%, natomiast w Rosji spadek o 10%[140]. Według danych statystycznych (2019) w więzieniach przetrzymywanych jest 558 778 osób (w tym 44.336 kobiet); w tej liczbie w areszcie śledczym przetrzymywano 100 771 osób (w tym 8.851 kobiet)[141]. Pośród osób pozbawionych wolności odnotowano spadek liczby odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy (z 356 tys. w 2002. do 211 tys. w 2018.). Zjawiskiem pozytywnym jest to, że jeszcze znaczniej zmalała liczba odbywających karę pozbawienia wolności po raz drugi (z 204 tys. w 2002. do 84 tys. w 2018.), natomiast liczba odbywających karę pozbawienia po raz trzeci i więcej pozostaje stabilna (w 2002. 161 tys., w 2018. 166 tys.)[142]. Według danych z 2019. FSIN składa się z 702 kolonii korekcyjnych (432.579 uwięzionych) w tym w 122 kolonii-osiedli z 33 269 osób, oraz 7 kolonii dla skazanych na dożywocie (2017 osób). W 209 aresztach śledczych przetrzymywano 98 301 osób, w 8 więzieniach 1145 osób, w 23 koloniach wychowawczych dla niepełnoletnich – 1182 osób. Przy koloniach żeńskich jest 13 „domów dziecka”, w których przebywa 437 dzieci osadzonych matek. Istnieje 31 zakładów przemysłowych i rolniczych FSIN, 584 „ośrodki adaptacji pracowniczej” oraz 72 warsztaty produkcyjne. Przy zakładach korekcyjnych są 283 zakłady ogólnokształcące oraz ich 503 filie, 284 zakłady kształcenia zawodowego oraz ich 442 filie. 1554 obiekty (budynki, pomieszczenia), wykorzystywane są w celach religijnych, w tym: 1074 – prawosławnych, 406 – islamskich, 24 – buddyjskich, 11 – katolickich, 17 – judaistycznych, oraz 22 – innych nurtów religijnych. System penitencjarny w Rosji zatrudnia 295 967 osób[143].
W średniowieczu, w okresie rozbicia dzielnicowego Rusi, na obszarze między Bałtykiem a Uralem istniały państwa o republikańskim ustroju politycznym: Republika Nowogrodzka (1136–1478), Republika Pskowska (1348–1510) i Republika Wiacka (1452–1489), wcielone następnie do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
W latach 1549–1653 były zwoływane przez cara (w okresie bezcarewia przez Dumę) Sobory Ziemskie. Do ich kompetencji należały wybór cara oraz prawodawstwo, które mogło być dodatkowo sankcjonowane przez monarchę. Duma jako organ władzy prawodawczej wykształciła się na Rusi już w X wieku. Prawo do uczestniczenia w Dumie posiadali do 1711 roku wyłącznie bojarzy, diakowie i dworianie. W XVII wieku carowie zaczęli umacniać swoją pozycję kosztem Dumy i Soborów, wprowadzając stopniowo rządy absolutne (samodzierżawie). W 1711 roku Duma została zastąpiona przez Senat Rządzący, który istniał do obalenia monarchii. W 1810 roku powołano Radę Państwa – najwyższy organ ustawodawczy w Imperium Rosyjskim. W następstwie rewolucji w 1905 roku przywrócono Dumę Państwową jako izbę niższą Parlamentu Imperium Rosyjskiego. Rada Państwa zaczęła zaś stanowić izbę wyższą tegoż parlamentu. W latach 1906, 1907, 1907 i 1912 odbyły się w Rosji cztery wybory do Parlamentu Imperium Rosyjskiego. W 1785 roku powołano do życia samorządy miejskie, a w 1864 roku samorządy ziemskie.
W początkowym okresie radzieckim i dyktatury proletariatu wprowadzono demokrację rad, w której burżuazja i duchowieństwo straciły prawa wyborcze[144]. Ugrupowania niekomunistyczne stanowiły nielegalną opozycję. Rady Delegatów były wybierane na szczeblu lokalnym i centralnym. Jako Parlament, Zjazd Rad miał zgodnie z konstytucją władzę ustawodawczą i wykonawczą, wybierał ze swojego grona Komitet Wykonawczy (tak jak każda rada). W okresie stalinizmu demokracja rad i dyktatura proletariatu w praktyce zanikły, ustępując miejsca dyktaturze jednostki, tj. sekretarza generalnegoKomunistycznej Partii Związku Radzieckiego.
Do demokratycznych wyborów powrócono pod koniec istnienia ZSRR (w czasie tzw. pieriestrojki). 26 marca 1989 roku odbyły się pierwsze alternatywne wybory do Zjazdu Deputowanych Ludowych, w którym zawiązała się opozycyjna Międzyregionalna Grupa Deputowanych. Pod jej naciskiem 15 marca 1990 roku zniesiono konstytucyjną klauzulę o kierującej roli partii komunistycznej i proklamowano system wielopartyjny. 26 marca 1990 roku odbyły się demokratyczne wybory do parlamentu Rosyjskiej FSRR oraz rad lokalnych. Przewodniczącym Rady Najwyższej Rosji wybrano pozostającego w opozycji do ówczesnych władz Borysa Jelcyna, który w 1991 roku zwyciężył w pierwszych wyborach prezydenckich w historii Rosji.
W 1993 doszło do kryzysu konstytucyjnego, rozwiązania parlamentu i zniesienia radzieckiej konstytucji. Opór parlamentu przerodził się w pucz który został stłumiony przez wierne prezydentowi wojsko. Pierwsze poradzieckie wybory do Dumy odbyły się 12 grudnia 1993 roku wraz z wyborami do Rady Federacji i referendum konstytucyjnym. Kadencja pierwszej Dumy i Rady Federacji trwała 2 lata. Kolejne wybory do Dumy odbyły się w latach: 1995, 1999, 2003, 2007, 2011 i 2016. W latach 2000–2005 zmieniono ordynacje regulujące wybory do Rady Federacji i wybory przewodniczących regionów, podnosząc rolę prezydenta.
Większość sporów granicznych odziedziczonych po ZSRR zostało rozwiązanych drogą kompromisu. Do nierozwiązanych problemów należy spór japońsko-rosyjski o południową część Wysp Kurylskich o łącznej powierzchni 5175 km². Od zwrotu tych wysp Japonia uzależniła zawarcie traktatu pokojowego z ZSRR, którego nie podpisano do dzisiaj. Kolejnym sporem jest przynależność państwowa wsi Aigba i okolicznych terenów o powierzchni ok. 160 km² położonych na rosyjsko-abchaskiej granicy. Radziecki, a następnie rosyjski parlament do tej pory nie ratyfikował radziecko-amerykańskiej umowy z 1990 roku o przebiegu granicy z USA na Morzu Beringa[149].
Przyczyną napięcia pomiędzy Gruzją, państwami zachodnimi i Rosją jest uznanie niepodległości Abchazji i Osetii Południowej przez Federację Rosyjską oraz uznanie suwerenności Kosowa przez państwa zachodnie. Zarzewie nowego sporu stanowią roszczenia Rosji, Kanady, USA, Norwegii i Danii w roponośnej Arktyce. Od 2001 roku Rosja nalega na Komisję Granic Szelfu Kontynentalnego o poszerzenie granic strefy rosyjskiej na Oceanie Arktycznym na podstawie wyników badań geograficznych szelfu[149]. Kontrowersje wzbudzały zgłaszane przez Rosję propozycje uruchomienia korytarza międzynarodowego mającego łączyć Białoruś z obwodem królewieckim, który miał przebiegać przez terytorium Litwy. Spór ten został złagodzony częściowym zniesieniem obowiązku wizowego dla obywateli rosyjskich (tzw. przygraniczny ruch bezwizowy), umożliwiający swobodne przemieszczanie się Rosjan z obwodu królewieckiego na Białoruś i do Rosji. Źródłem sporu pomiędzy Estonią, Łotwą a Rosją jest dyskryminacja mniejszości rosyjskiej w republikach nadbałtyckich[150][151][152]. Rząd rosyjski zabiega o poprawę sytuacji Rosjan, którzy po 1991 roku zostali pozbawieni w znacznej mierze praw obywatelskich na Łotwie i w Estonii[153][154]. Od 2014 roku Rosja na wniosek prezydenta Syrii Baszara Asada prowadzi operację zbrojną przeciw Państwu Islamskiemu i ugrupowaniom opozycyjnym usiłującym zbrojnie obalić władze syryjskie. Zarówno siły rządowe, jak i zbrojna opozycja oskarżane są o dopuszczenie się zbrodni przeciwko ludzkości[155][156][157]. Operacja jest prowadzona z wykorzystaniem istniejącej od lat 80. XX wieku bazy marynarki rosyjskiej w syryjskim porcie Tartus oraz nowo powstałej bazy Sił Powietrzno-Kosmicznych Rosji na terenie syryjskiego portu lotniczego Latakia.
Konflikt na Ukrainie
Antyputinowska demonstracja w Moskwie, 15 marca 2014
Ukraińsko-rosyjski spór terytorialny oscylował początkowo (w latach 1991–2013) wokół braku wytyczonej granicy między dwoma państwami na morzach Azowskim i Czarnym. W 2014 roku wojska Federacji Rosyjskiej przeprowadziły operację specjalną na Krymie, która doprowadziła do poddania się przeważającej części wojska ukraińskiego na tym półwyspie, jego przejścia na stronę Rosji i w większości wcielenia do sił zbrojnych Rosji. Operacja specjalna umożliwiła względnie pokojowe oderwanie się Krymu od Ukrainy, co nastąpiło 11 marca 2014, kiedy to połączone zgromadzenie radnych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola przyjęło deklarację niepodległości Republiki Krymu. W deklaracji niepodległościowej powołano się wprost na przypadek Kosowa i wyrok z 22 lipca 2010, w którym Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał, że jednostronna deklaracja niepodległości Kosowa nie narusza prawa międzynarodowego[158][159]. 17 marca 2014 Rada Najwyższa ogłosiła niepodległość Krymu (w składzie którego tymczasowo połączyły się Autonomiczna Republika Krymu oraz miasto wydzielone Sewastopol), co było konsekwencją referendum, w którym za przyłączeniem Krymu z Sewastopolem do Rosji zagłosowało według oficjalnych danych krymskich 96,57% uczestników przy frekwencji 84%. Tego samego dnia niepodległość Krymu uznała Rosja[160]. 18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją a Krymem (razem z miastem wydzielonym Sewastopol) o włączeniu całego Krymu do Rosji[161][162]. Większość państw świata nadal uznaje Krym za republikę autonomiczną w składzie Ukrainy. Niewiążąca prawnie[163]Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 68/262 27 marca 2014 uznała przyłączenie Krymu za sprzeczne m.in. z Deklaracją Zasad Prawa Międzynarodowego z 24 października 1970[164] czy Aktem Końcowym KBWE z 1 sierpnia 1975[165].
Od marca 2014 roku władze Ukrainy oraz niektórzy politycy zachodni twierdzą, że Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej są zaangażowane po stronie separatystów prorosyjskich w ich konflikcie zbrojnym z Ukrainą. W dniach 28 i 29 sierpnia 2014 ministerstwa spraw zagranicznych: Litwy, Łotwy, Estonii i Polski wydały komunikaty, w których działania na Ukrainie nazwały „inwazją” rosyjskich sił zbrojnych, naruszeniem zasad prawa międzynarodowego oraz pogwałceniem suwerenności i integralności terytorialnej Ukrainy[166]. 13 lutego 2016, podczas 52. Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa minister spraw zagranicznych RP Witold Waszczykowski, w polemice z ambasadorem Rosji przy NATO Aleksandrem Gruszko oświadczył, że to co widzimy na Wschodzie, to nie jest kryzys ukraiński, ani też wojna domowa, to jest rosyjska agresja przeciwko Ukrainie[167].
Władze Rosji zaprzeczają obecności rosyjskich sił zbrojnych na terytorium Ukrainy[168], jednocześnie deklarując wsparcie polityczne, logistyczne i humanitarne dla separatystów[169][170] oraz umożliwiając udział w walkach około 3–4[171][172] (według danych prorosyjskich) lub 12 (według danych ukraińskich) tysięcy ochotników z Rosji, w tym wojskowych[173][174][175].
Za przyczynę konfliktu obalony ukraiński prezydent Wiktor Janukowycz, a także separatyści (w tym władze republik Donieckiej i Ługańskiej), władze Krymu Rosji uznali „nielegalny, zbrojny przewrót w Kijowie” w lutym 2014 roku „zorganizowany głównie przez USA”[potrzebny przypis], w wyniku którego – według propagandy rosyjskiej – miało dojść do wybuchu niezadowolenia mieszkańców na południu i wschodzie Ukrainy, „prześladowań ludności rosyjskiej”[176], a nawet usiłowanie „ludobójstwa”[177][178][179][180] przez nowe władze ukraińskie[181][182]. 24 lutego 2022, wkrótce po uznaniu niepodległości republik w Donbasie, Rosja rozpoczęła inwazję na Ukrainę[183].
Ze względu na olbrzymie terytorium, liczbę ludności oraz ogromne zasoby naturalne Rosja należy do największych gospodarek świata. W 2014 roku pod względem całości PKB liczonego według parytetu siły nabywczej Rosja zajęła 6. miejsce na świecie[12], a w cenach bezwzględnych dziesiąte. Pomimo zachodnich sankcji gospodarczych Rosja utrzymała w 2014 roku wzrost gospodarczy na poziomie 0,6%. Dług publiczny w 2014 roku był znikomy i wyniósł 13,4%. Dług zewnętrzny, również stosunkowo niski, wynosił 599 mld USD (16,7% PKB). W 2014 roku Rosja dysponowała szóstymi co do wielkości rezerwami walutowymi na świecie (385,5 mld USD). Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Rosji wyniosła w 2014 roku 353,4 mld USD. Wartość bezpośrednich inwestycji rosyjskich poza granicami kraju wyniosła 388,4 mld USD[34]. Od 2005 roku w przetargach o koncesje na wydobywanie nośników energii i metali strategicznych mogą uczestniczyć jedynie przedsiębiorstwa, w których udział kapitału rosyjskiego wynosi przynajmniej 51%.
Walutą kraju jest rubel rosyjski (symbol RUB), który znajduje się w obiegu niemal od początku historii Rosji. Wprowadzono go w XIII wieku w Republice Nowogrodzkiej jako odpowiednik grzywny srebra. Jako moneta pojawił się w 1654 r., a na stałe wszedł do obiegu od 1704 r., w wyniku reformy pieniężnej Piotra Wielkiego. Ostatnia reforma pieniężna miała miejsce w 1998 r. W 2006 roku kurs rubla został uwolniony i od tej pory jego wartość ustala rynek. Średni roczny kurs rubla wobec dolara: 61,1945 (2015), 27,1355 (2006), 9,7945 (1998). Roczny średni kurs rubla wobec złotówki: 1 RUB = 0,062172 PLN (2015)[184]. Obecnie w obiegu znajdują się banknoty o nominałach: 10, 50, 100, 500, 1000 i 5000 rubli, a także monety o nominałach: 1, 5, 10 i 50 kopiejek oraz 1, 2, 5 i 10 rubli.
Rosyjskimi towarami eksportowymi są: ropa naftowa, gaz ziemny, rudy żelaza i innych metali, drewno i wyroby drewniane, węgiel kamienny, produkty rolnicze, wyroby chemiczne, stal i żelazo, broń, maszyny. Główne kierunki eksportu w 2014 roku: Holandia 13,7%, Chiny 7,5%, Niemcy 7,5%, Włochy 7,2%, Turcja 5%. Główni partnerzy importowi: Chiny 17,8%, Niemcy 11,5%, Stany Zjednoczone 6,6%, Włochy 4,5%, Białoruś 4,1%. W 2014 roku wartość eksportu (520,3 mld USD) była ponad 1,6 raza większa od importu (323,9 mld USD)[34]. Według SIPRI Rosja jest największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnej[186]. Surowce mineralne i drewno oraz wyroby z tychże materiałów wykonane stanowiły w 2013 roku ok. 80% wartości eksportu, co powoduje dużą wrażliwość rosyjskiej gospodarki na wahania światowych cen surowców[34][187].
Rosja na tle największych gospodarek świata (mld USD)
Amerykańscy komandosi uzbrojeni w rosyjskie Kałasznikowy – najpopularniejszy karabin na świecie[189]
Rosja zajmuje trwałe, drugie miejsce (po USA) w eksporcie broni na świecie i jest największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnej. Główne kierunki eksportu broni w latach 2005–2009 to: Chiny (35%), Indie (24%) i Algieria (11%)[190]. W 2014 r. Rosja sprzedała za granicę broń o wartości 15,5 mld USD i zawarła nowe eksportowe kontrakty zbrojeniowe na blisko 14 mld USD. W sumie obecny portfel zamówień broni rosyjskiej wynosi ok. 40 mld USD[191]. Wiele eksportowanych przez ZSRR i Rosję konstrukcji, np. karabin AK-47, czołgi T-34, T-54/T-55, samoloty Ił-2, Jak-9, MiG-15 i MiG-21 oraz helikopter Mi-8 jest produkowanych masowo.
Rosyjski przemysł lotniczy ma tradycje sięgające 1910 r. Igor Sikorski zaprojektował w Rosji pierwsze samoloty wielosilnikowe oraz wiele łodzi latających na potrzeby Carskich Sił Powietrznych. Do najważniejszych koncernów lotniczych i biur konstruktorskich należą: Tupolew (1922), Irkut (1932), Iljuszyn (1933), Jakowlew (1934), Mikojan i Guriewicz (1939) oraz Suchoj (1939). W 2004 r. biura lotnicze zostały połączone w Zjednoczony Koncern Lotniczy. Rosyjski VSMPO-AVISMA to największy na świecie dostawca tytanu i wyrobów tytanowych. Do największych klientów należą Boeing i Airbus, których tytanowe części są produkowane w Rosji, następnie General Electric, Rolls-Royce, Snecma, Pratt & Whitney oraz rodzimy przemysł kosmiczny. W 2012 r. produkcja tytanu sięgnęła 47 tys. ton. Holding Russian Helicopters to największy na świecie producent w segmencie średnich i ciężkich śmigłowców (14% całkowitego światowego rynku śmigłowców, 35% światowej floty helikopterów bojowych, 74% floty światowej superciężkich śmigłowców o masie powyżej 20 ton, 56% światowej floty śmigłowców o masie od 8 do 15 ton).
Śmigłowiec szturmowy Ka-52 zaprojektowany w biurze konstrukcyjnym KamowaZwycięzca Rajdu Dakar z 2006 r. jadący samochodem marki KAMAZ
Czołowym rosyjskim przedsiębiorstwem produkującym samochody jest GAZ, założony w 1929 r. Innymi przedsiębiorstwami produkującymi obecnie samochody są Russo-Bałt (1909–1923, ponownie od 2003), ZiŁ (od 1916 r.), UAZ (od 1941 r.) i Łada (dawniej WAZ, od 1966 r.). W 2012 r. uruchomiono produkcję Jo-mobilu, pierwszego rosyjskiego samochodu hybrydowego, zasilanego prądem elektrycznym, gazem i benzyną. Głównym producentem samochodów elektrycznych jest firma Ruselprom, a 30% jej produkcji jest przeznaczana na eksport. Do głównych producentów autobusów należą: PAZ (założona w 1930 r.), LiAZ (od 1933 r.) oraz KAwZ (od 1958 r.). Założony w 1969 r. KAMAZ należy do największych rosyjskich producentów samochodów ciężarowych, a jego zakłady składają się z 9 fabryk[192]. W Rosji fabryki i montownie posiadają światowi producenci: GM, Ford, Volkswagen, Renault, PSA i Hyundai-Kia.
Rosja jest również znaczącym producentem frezarek, obrabiarek i laserów przemysłowych o dużej mocy. Firma „IPG Photonics” jest jednym z trzech największych producentów laserów przemysłowych na świecie, o kapitale ponad 1 mld USD, a w segmencie superlaserów jest monopolistą.
Elektronika i nanotechnologie
Rosyjska spółka Tranzas to światowy lider w produkcji systemów nawigacji morskich i profesjonalnych symulatorów dla flot handlowych. Opanowała 45% światowego rynku symulatorów morskich i 35% systemów elektroniczno-kartograficznych. Rosja produkuje także urządzenia do nawigacji morskiej, systemy zarządzania ruchem, rejestratory, dyktafony, czujniki i systemy zasilania energią słoneczną. Rząd rosyjski w ramach dywersyfikacji badań nad wschodzącymi technologiami wspiera Rosnanotech, korporację państwową nadzorującą i koordynującą badania w strefie nanotechnologii[193].
Rolnictwo
Rolnictwo w 2014 roku stanowiło 4,2% PKB. Główne wyroby rolnicze: ziarno słonecznika, jęczmień, owies, gryka, porzeczka, malina, agrest – 1. miejsce na świecie; żyto, marchew – 2. miejsce; suszony groch, pszenica, ziemniaki, dynia, kapusta, rzepa, ogórek, len i konopie – 3. miejsce; burak cukrowy, pszenżyto – 4. miejsce; cebula – 8. miejsce; pomidory, jabłka – 9. miejsce; soja – 10. miejsce. Rozwinięta hodowla drobiu – 4. miejsce na świecie, trzody – 7. miejsce, koni – 10. miejsce i bydła – 13. miejsce[194]. Połów i hodowla ryb – 8. miejsce na świecie. Produkcja piwa – 4. miejsce na świecie, surowca drzewnego – 4. miejsce, paneli drewnianych – 2. miejsce.
Lata 20. XXI w. charakteryzuje poważny problem szybkiego wyludniania się obszarów wiejskich i upadku gospodarki wiejskiej. Polityka państwa w zakresie łagodzenia negatywnych skutków tych procesów od lat traktuje rolnictwo jako główny filar rozwoju obszarów wiejskich i większość decyzji rządu ma na celu jego wsparcie. Sformułowana nowa państwowa strategia rozwoju obszarów wiejskich oraz zatwierdzony w 2019 r. ambitny program krajowy, zakładają różne możliwości rozwoju gospodarczego i dobrobytu ludności wiejskiej w zależności od dostępności zasobów naturalnych i ludzkich, stopnia peryferyjności i innych cech. Jedną ze strategii jest zachęcanie do inicjatyw opartych na społecznościach lokalnych i promocja budownictwa mieszkaniowego poprzez programy preferencyjnych kredytów hipotecznych na wsi. Na koniec autorzy przedstawiają krótki opis wpływu pandemii COVID-19 na rozwój obszarów wiejskich w Rosji i próbują przewidzieć jej dalsze konsekwencje[195].
Wpływu pandemii COVID-19 na rozwój obszarów wiejskich w Rosji cechuje masowy napływ mieszkańców dużych miast do podmiejskich chat, a nawet do odległych wiosek, gdzie o wiele łatwiej było przetrwać restrykcje covidowe. Prognozuje się wzrost kosztów nieruchomości poza miastami. Kilkukrotnie wzrosło zapotrzebowanie na usługi firm instalujących anteny zapewniające zrównoważony dostęp do Internetu w wiejskich domach[195].
Łączna długość dróg wodnych w Rosji wynosi 102 000 km. Na odcinku 48 000 km gwarantowana jest głębokość zanurzenia. 72 000 km dróg wodnych przebiega w europejskiej części Rosji (połączenia z morzami: Azowskim, Bałtyckim, Białym, Czarnym i Kaspijskim)[34].
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 31,346 mln turystów (5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 8,465 mld dolarów[196]. Najwięcej turystów przyjechało z Ukrainy, Kazachstanu, Polski, Finlandii i Chin[197]. W roku tym w Rosji znajdowało się 14 948 obiektów noclegowych, z czego 9243 to hotele[198]. W 2015 roku mieściło się tam 2758 muzeów, które odwiedziło łącznie 119 mln osób[199].
Po inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 większość krajów europejskich (w tym cała Unia Europejska) i niektóre inne kraje na świecie wprowadziło m.in. zakaz lotów samolotów należących do rosyjskich przewoźników w swojej przestrzeni powietrznej (w odwecie Rosja zakazała lotów zagranicznych przewoźników do Rosji)[200]. Ponadto wprowadzone zostały znaczące ograniczenia w możliwości przekraczania europejskich granic lądowych (z Norwegią, Finlandią, Estonią, Łotwą, Litwą i Polską[201]) przez obywateli Rosji. Ograniczenia te znacząco wpłynęły na ruch turystyczny: w podsumowaniu 2022 roku podkreśla się, że turystyka przyjazdowa do Rosji spadła o 99,5% w porównaniu z poprzednim rokiem; również wyjazdy Rosjan za granicę (w porównaniu z 2019 rokiem, przed pandemią COVID-19) spadły w 2022 roku o 95%. Zwiększył się za to udział turystyki wewnątrz Federacji Rosyjskiej[202].
Sankcje gospodarcze
Po uzyskaniu niezawisłości w 1991 roku Rosja kilkukrotnie została poddana sankcjom gospodarczym nakładanym przez państwa zachodnie. W 2014 roku w wyniku zaangażowania zbrojnego i politycznego Rosji w konflikt na Ukrainie, USA, Unia Europejska i inne kraje wprowadziły różnego stopnia sankcje gospodarcze. Amerykańska agencja ratingowa Standard and Poor obniżyła rating kredytowy Rosji na BBB-[203]. Część zagranicznych inwestorów wycofała w pierwszym kwartale 2014 roku z Rosji około 70 mld USD, więcej niż w całym roku 2013[203]. Podobne sankcje były nakładane na Rosję również w trakcie wojny w Osetii Południowej i Abchazji w 2008 roku i w wyniku osądzenia kierownictwa przedsiębiorstwa Jukos z malwersacji finansowych, pomimo że w 2011 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że ani postępowanie karne, ani rozprawa sądowa w związku z aresztowaniem byłego szefa Jukosu Michaiła Chodorkowskiego nie nosiły znamion procesu politycznego. Największe sankcje gospodarcze nałożono jednak na Rosję od 2022 roku, w wyniku pełnoskalowej inwazji na Ukrainę, rozpoczętej 24 lutego 2022. Sankcje te nakładane były w 2022 r. w dziewięciu pakietach (od lutego do grudnia)[204] i obowiązują także w roku 2023[205].
W 2006 r. w Rosji działało ok. 3500 kanałów telewizyjnych i stacji radiowych[206]. W tym samym roku było zarejestrowanych 58 000 czasopism, 14 000 mediów elektronicznych oraz 5500 spółek transmisyjnych. W 2007 r. mniej niż 10% z ogółu mediów było własnością państwa[207], a udział koncernów zagranicznych w mediach rosyjskich stanowił ponad 50%[208]. Do najczęściej oglądanych stacji telewizyjnych należą: państwowy Pierwyj kanał, TV Centr oraz Zwiezda. Wszechrosyjski Państwowy Koncern Telewizyjny i Radiowy zarządza kanałami: Rossija 1, Rossija 2 (sport), Rossija 24 (wiadomości) i Rossija K (kultura). Kolejną grupę kanałów tworzą telewizje należące do holdingu Gazprom-Media (NTV i TNT). Do prywatnych stacji telewizyjnych należą m.in. Piatyj kanał, CTC, Domasznij, TV-3, REN-TV, 2×2, RBC TV i Muz-TV. Oprócz różnych programów tematycznych są emitowane także obcojęzyczne serwisy informacyjne Russia Today (angielskojęzyczna) oraz Rusija Al-Jaum (arabskojęzyczna). Do największych rozgłośni radiowych należą: Radio Rossija, Radio Majak, Russkoje Radio i Głos Rosji. Do gazet o największych nakładach należą: „Komsomolskaja Prawda”, „Kommiersant”, „Moskowskij Komsomolec”, „Izwiestija”, „Rossijskaja gazieta”, „Niezawisimaja gazieta”, „Trud”, „Wiedomosti”, „Wriemia Nowostiej”, „Prawda” oraz angielskojęzyczne „The Moscow Times” i „Moskowskije nowosti”. Najpopularniejszym tygodnikiem są „Argumienty i fakty”.
Media rosyjskie reprezentują obecnie niemal wszystkie opcje polityczne świata. Znaczna część mediów przedstawia informacje zgodnie z właściwym sobie przesłaniem ideowym lub propagandowym[209]. W Rosji funkcjonuje zarówno szereg mediów prywatnych, zagranicznych, jak i miejscowych mediów krytycznych wobec instytucji państwowych (np. kanał TV Dożd, radio Echo Moskwy, „Nowaja Gazieta”) oraz mediów państwowych, stanowiących oficjalną tubę rządową. Wiele organizacji politycznych dysponuje własnym zapleczem medialnym. Zawód dziennikarza należy do niebezpiecznych w Rosji. W latach 1992–2014 odnotowano zabójstwa 56 dziennikarzy (7. miejsce na świecie, ostatnie zabójstwo odnotowano 9 lipca 2013 roku)[210], w które zazwyczaj były zaangażowane grupy mafijne, ekstremiści religijni lub polityczni, biznesmeni i urzędnicy na różnych szczeblach[211][212].
Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej zostały utworzone na bazie Armii Radzieckiej po rozwiązaniu ZSRR. 7 V 1992 r. na mocy ustawy prezydenta Borysa Jelcyna utworzone zostało rosyjskie Ministerstwo Obrony, któremu podlegają wszystkie rodzaje wojsk. Federacja Rosyjska należy do mocarstw nuklearnych. Wydatki na zbrojenia w 2014 r. wyniosły ok. 70 mld USD, czyli 3,7% ówczesnego PKB Rosji[213].
W 2010 r. wojsko rosyjskie liczyło 1,027 mln żołnierzy oraz 754 tys. rezerwistów[216]. Liczba ludności zdolna do służby wojskowej w 2007 r. wynosiła 50,2 mln osób[34]. Arsenał rosyjski w 2014 r. liczył w przybliżeniu: 2038 głowic nuklearnych, 367 aktywnych nośników głowic, 130 taktycznych systemów rakietowych, 3,6 tys. samolotów, śmigłowców i dronów (1,2 tys. w rezerwie), 2,4 tys. samobieżnych zestawów przeciwlotniczych, 57 okrętów podwodnych (12 w rezerwie) i 191 nawodnych jednostek, w tym 1 krążownik lotniczy, 4 krążowniki, 15 niszczycieli, 4 fregaty, 78 korwet (11 różnych okrętów w rezerwie), 2,2 tys. czołgów (10 tys. w rezerwie), 3 tys. bojowych wozów piechoty (13,5 tys. w rezerwie), 3,7 tys. transporterów opancerzonych (9,6 tys. w rezerwie), 5,1 tys. dział i moździerzy (10,6 tys. w rezerwie), 1,4 tys. wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych (2,4 tys. w rezerwie).
Pocisk strategiczny R36-M2 „Wojewoda”
Silniki NPO Energomasz RD-264 będące bazą wyjściową dla silników pocisku RS-28 „Sarmat”
Językiem urzędowym Rosji jest język rosyjski – język z rodziny języków słowiańskich o największej liczbie użytkowników. Posługuje się nim jako pierwszym językiem około 145 mln ludzi, ogółem (według różnych źródeł) 250–300 mln. Oprócz samej Rosji język rosyjski jest także językiem urzędowym na Białorusi, w Kazachstanie, Kirgistanie, w Naddniestrzu, Gagauzji, Abchazji i Osetii Południowej. Jest jednym z sześciu języków oficjalnych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Posługuje się pismem zwanym grażdanką, odmianą cyrylicy powstałą na skutek jej uproszczenia. Język literacki rozwinął się bezpośrednio z języka staroruskiego i uległ kodyfikacji w XVIII wieku.
Poza językami oficjalnymi, na obszarach zwartego zamieszkiwania mniejszości narodowych, języki tych mniejszości mogą być wprowadzane jako języki z urzędowym statusem w dowolnym regionie Rosji[219].
Oświata
Rosja należy do krajów o najmniejszym odsetku analfabetów na świecie (0,6%)[34]. W Rosji działają obecnie 1304 uczelnie (685 szkoły państwowe i 619 szkoły prywatne) i 48 państwowych uniwersytetów. W latach 2003–2004 liczba uczniów szkół wyższych wyniosła 5 947 500 (5 228 700 uczniów szkół państwowych i 718 800 uczniów szkół prywatnych)[220]. W rezultacie silnego nacisku państwa na promowanie nauk ścisłych oraz technologii w edukacji, matematyka, fizyka, chemia, medycyna, lotnictwo oraz astronautyka są w Rosji najlepiej rozwiniętymi dziedzinami nauki[221]. Konstytucja Rosji gwarantuje obywatelom bezpłatny dostęp do edukacji.
Kultura
Rosja w mniemaniu części własnych ideologów i filozofów nie jest ani częścią Zachodu, ani częścią Azji, ale jej mieszanką, tworząc wyjątkową cywilizację, odrębną kulturę – według Samuela Huntingtona jest to cywilizacja prawosławna. Według innych stanowi część kultury europejskiej[222].
Rosyjska literatura, powstała na przełomie X–XI w. w związku z rozwojem piśmiennictwa i kultury feudalnej Rusi. Jej fundamentem stała się ustna twórczość ludowa – tzw. byliny, skazy, pieśni, legendy i inne przejawy folkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI–XIV w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej. W monastyrach i cerkwiach, m.in. w Ławrze Peczerskiej (1051), Troicko-Siergijewskiej (1337/1345) i Monasterze Cyrylo-Biełozierskim (1397), zaczęły się gromadzić literatury i sztuki, a one same po stuleciach przekształciły się w pomniki architektury. W XIII w., w wyniku rozbicia dzielnicowego Rusi kultura ruska zaczęła się rozwijać odmiennie w różnych dzielnicach kraju. Do najważniejszych zabytków literackich okresu staroruskiego należą m.in.: Ewangeliarz Ostromira (1056–1057), Ruska Prawda (XI w.), Powieść minionych lat autorstwa Nestora (1113), Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186), Żywot Aleksandra Newskiego (XIII w.) oraz Zadońszczyzna autorstwa Sofoniusza (XIV w.).
W XV-wiecznej literaturze pojawia się temat zjednoczenia całości ziem ruskich pod berłem carów moskiewskich, podjęty m.in. w Opowieści o książętach włodzimierskich Pachomiusza Logofeta oraz w Teorii trzech RzymówFiloteusza z Pskowa. Szczególne miejsce w literaturze tego okresu zajmuje Podróż za trzy morza (1466–1472) Atanazego Nikitina, pierwsze w całości świeckie dzieło literatury rosyjskiej. Najważniejszymi zabytkami literatury XVI-wiecznej są nierzadko monumentalne, wielotomowe dzieła, m.in. Sudiebnik z 1550 r., Domostroj,Wielkie Czytane Mineje, Stoglaw, Latopis Carski Iwana Groźnego oraz LatopisPatriarchalny Nikona, które stały się oficjalnymi kronikami i zbiorami praw ówczesnej Rosji[223]. Literatura ruska i ruski język literacki rozwijały się również w Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie ostatecznie zanikły w XVII w., ustępując literaturze polskiej i polskiemu językowi literackiemu. W XVII w. do najznaczniejszych pisarzy należeli Awwakum Pietrow, autor pierwszego dzieła autobiograficznego w języku rosyjskim, pt. Żywot protopopa Awwakuma (1672–1673) oraz Symeon Połocki, twórca rosyjskiego wiersza sylabicznego. Z XVII w. pochodzi także Synopsis Kijowski (1674) Innocentego Gizela, uważany za pierwszy rosyjski podręcznik historii.
W okresie radzieckim w znaczny sposób odstąpiono od tradycyjnych form kultury, usiłując zastąpić je nowymi, komunistycznymi treściami. Począwszy od lat 80. widoczny jest powrót do starych tradycji ruskich przy czym jednocześnie nie próbuje się odrzucać dziedzictwa kulturowego okresu radzieckiego. Po zniesieniu cenzury (1985–1990) zaczęły być wydawane teksty do tej pory nieopublikowane w Rosji, m.in. utwory Aleksandra Sołżenicyna czy Wieniedikta Jerofiejewa. Do obecnie tworzących pisarzy należą m.in. Władimir Sorokin, Wiktor Pielewin, Siergiej Łukjanienko i Wiktor Jerofiejew.
Podstawy sztuki rosyjskiej stanowią sztuka staroruska i bizantyjska. W X wieku rozpoczęto budowę pierwszych świątyń opartych na wzorcach bizantyjskich, ale noszących oryginalne cechy ruskie. Zaczęła się rozbudowa miast z kremlem (w sumie na terenie Rosji wybudowano ponad 70 kremli). Obok drewnianych budowli z silnymi wpływami budownictwa ludowego (np. pogost na Kiży z XVI wieku) wznoszono okazałe budowle kamienne. Do najznaczniejszych należą: kreml nowogrodzki z monasterem juriewskim (1030) i Soborem św. Sofii (1045–1052), Sobór św. Sofii w Kijowie (1037) i Ławra Peczerska (1051). W XII wieku ukształtowało się kilka odrębnych szkół architektury i malarstwa, z czego na czołowej pozycji uplasowała się szkoła nowogrodzka. W okresie tym powstały bogato zdobione freskami cerkwie nowogrodzkie, np. Zwiastowania (1179) i Spasa na Nieriedice (1198). Inne szkoły – pskowska i włodzimiersko-suzdalska – zapoczątkowały wznoszenie budowli z białego kamienia, harmonijnie wpisanych w krajobraz, np. cerkiew św. św. Borysa i Gleba w Kidekszy (1152), sobór Zaśnięcia Matki Bożej (1158–1189), Złota Brama (1158–1164) i sobór św. Dymitra (1194–1197) we Włodzimierzu, zamek Andrzeja Bogolubskiego w Bogolubowie (1158–1165), cerkiew Opieki Matki Bożej na Nerli (1165), kreml suzdalski z soborem Narodzenia Matki Bożej (1222–1225).
Od lat 70. XV do XVII wieku na sztukę Rosji oddziałowały ideały renesansu włoskiego. Obok architektów rosyjskich działali także budowniczy włoscy (Pietro Solari, Marco Ruffo). Wykształcił się styl łączący elementy renesansu, sztuki staroruskiej i nowych oryginalnych form. Za przykłady mogą posłużyć: Sobór Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (1475–1479) Sobór Zwiastowania (1484–1489), rozbudowa kremla moskiewskiego z lat 1485–1495, Cerkiew Wniebowstąpienia w Kołomieńskiem (1535) i Cerkiew Wasyla Błogosławionego na Placu Czerwonym (1555–1560). Rozbudowano także kreml kazański. Pod wpływem działalności Rublowa ukształtowała się w XVI wieku szkoła stroganowska – najwybitniejsza szkoła w ikonografii ruskiej. W drugiej połowie XVI wieku na skutek inspiracji renesansem uformował się frjazyński styl malarski.
Podczas kiedy na Zachodzie kino było przede wszystkim formą rekreacji i wypoczynku dla klasy pracującej, kinematografia rosyjska aż do wybuchu rewolucji w 1917 roku była rozrywką elity i była dostosowana do jej wymagań intelektualnych[229]. Pierwszy rosyjski film z 1896 roku uwiecznia koronację cara Mikołaja II i podobnie jak szereg kolejnych produkcji miał charakter dokumentalny. Do najważniejszych filmów fabularnych z okresu Rosji carskiej należą m.in. Stieńka Razin (1908), Obrona Sewastopola (1911) i Odejście wielkiego starca (1912).
W przeciągu lat 80. i 90. pomimo zniesienia cenzury, kino rosyjskie przeżywało kryzys spowodowany drastycznymi cięciami w dotacjach państwowych i wdrażaniem zasad rynkowych w produkcji filmowej. Na początku XXI wieku, wraz z polepszeniem się sytuacji gospodarczej kraju, kino rosyjskie doznało odrodzenia. Poziom produkcji filmowej w Rosji w bardzo krótkim czasie osiągnął wyższy pułap od produkcji brytyjskiej lub niemieckiej[232]. Dochody z kinematografii wyniosły w 2007 roku 565 mln USD, o 37% więcej niż w roku poprzednim[233]. Do najbardziej znanych filmów nakręconych po roku 1991 należą m.in. Spaleni słońcem (1994) i Dwunastu (2007) Nikity Michałkowa, Brat (1997) i Brat 2 (2000) Aleksieja Bałabanowa, Rosyjska arka (2002) Aleksandra Sokurowa oraz 9 kompania (2005) Fiodora Bondarczuka.
Kuchnia rosyjska ze względu na bogactwo etniczne i kulturowe kraju jest niezwykle różnorodna. Powstawała często w surowych warunkach klimatycznych, a jej podstawy stanowią: ryby, drób, dziczyzna, grzyby, owoce leśne i miód. Ze względu na urodzaj żyta, pszenicy, jęczmienia i prosa na południu kraju, powstało w Rosji wiele rodzajów pieczywa, kwasu chlebowego, piwa i wódki. Głównymi składnikami zup i sosów o różnych smakach są warzywa sezonowe lub magazynowane oraz ryby i mięso. Za tradycyjne dania rosyjskie uważa się m.in. przepiórkę z pierogami, pielmieni, naleśniki, czarny kawior (podawany jako zakąska), wędzone, suszone lub surowe ryby (np. bieługa, jesiotr, tołpyga), paschę, barszcz, botwinę i wiele innych[229].
Kazań Ariena, Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 2018
Rosjanie od dawna odnosili wielkie sukcesy sportowe, dzięki sporej liczbie utalentowanych sportowców zdobywających medale na najważniejszych zawodach międzynarodowych.
Radzieccy olimpijczycy zdobyli największą liczbę medali na sześciu letnich olimpiadach (1956, 1960, 1972, 1976, 1980, 1988)[234]. Począwszy od Igrzysk Olimpijskich w 1952 r. aż do Igrzysk w Pekinie w 2008 roku sportowcy z ZSRR/Rosji zawsze byli w pierwszej trójce państw z największą liczbą zdobytych złotych medali (nie licząc zbojkotowanych przez nich Igrzysk w 1984 roku)[234].
↑S.G.S.G.WheatcroftS.G.S.G., R.W.R.W.DaviesR.W.R.W., J.M.J.M.CooperJ.M.J.M., Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941, „The Economic History Review”, 1986, Vol. 39, No. 2, s. 264-294.
↑Paul R.P.R.GregoryPaul R.P.R., The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge University Press, 2004, s. 218–220, ISBN 0-521-53367-8.
↑ abRut A. Agiejewa: Strany i narody: proischożdienije nazwanij. Moskwa: Nauka, 1990, s. 141–153. ISBN 5-02-002609-3.
↑A.W.A.W.SołowjowA.W.A.W., Византийское имя России, „Византийский временник”, № 12, 1957, s. 134–155.
↑Б.М.Б.М.КлоссБ.М.Б.М., О происхождении названия «Россия», Studia historica. Series minor, Moskwa: Рукописные памятники Древней Руси, 2012, s. 26, ISBN 978-5-9551-0527-7(ros.).
↑Nowaja rossijskaja enciklopedija. Aleksandr D. Niekipelow (red.). T. 1 (Rossija). Moskwa: Enciklopedija, 2004, s. 200. ISBN 5-94802-003-7.
↑Ottův slovník naučný. T. 22. V Praze: Jan Otto, 1904, s. 129. (cz.).
↑D.A. Maczinskij: Niektoryje problemy etnogeografii wostocznojewropejskich stiepiej wo II w. do n.e.– I w. n.e. // Archeologiczeskij sbornik Gosudarstwiennogo Ermitażje. T. 16. 1974, s. 122–133. (ros.).
↑Lidia V. Zablotskaya, Mikhail A. Zablotsky and Marina M. Zablotskaya, Origin of the hybrids of North American and European bison in the Caucasus Mountains. (Text presented in Russian at 2nd Conference of Bison Specialist Group, SSC/IUCN in Sochi, on 26–30 September 1988, and translated into English in 1990, but never published.).
↑W 517 r. n.e. bizantyjscy kronikarze odnotowali, że Słowianie przekroczyli Dunaj od strony Niziny Czarnomorskiej. Jest to pierwszy niepodważalny dowód obecności słowiańskiej w Europie i pozwala wnioskować, że dorzecze Dniepru było zasiedlone już w V w. Porównaj z: Zdeněk Váňa, Świat dawnych Słowian, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.
↑Gocha R. Tsetskhladze: The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology. p. 48: F. Steiner, 1998. ISBN 3-515-07302-7. Brak numerów stron w książce
↑Golden, „conversion” 141–145, 161; Brook passim; Graetz 139; Rossman 82; Pinkus, Benjamin, The Jews of the Soviet Union: The History of a National Minority, Cambridge University Press, 1988, s. 2. While anti-Jewish persecutions are known to have occurred in Byzantium, scholars differ on their specific extent, nature and consistency. E.g., Angold, Michael, Church and Society in Byzantium Under the Comneni, 1081–1261, Cambridge University Press, 1995, s. 508; Gil, Moshe, A History of Palestine, 634–1099, Cambridge University Press, 1992, s. 9; Haldon, John F., Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture, Cambridge University Press, 1990, 345, ISBN 0-521-31917-X. See also Scharf 97–99; Whittow, Mark, The Making of Byzantium, 600–1025, University of California Press, 1996, s. 44; Bowman, Stephen B., Ankori, Zvi The Jews of Byzantium 1204–1453 Bloch Pub Co (December 2001); Starr, Joshua, The Jews in the Byzantine Empire 641–1204 Burt Franklin (1970); R. Jenkins „Byzantium”; Ostrogorski 161; Cohen 112; Norwich 89; Geanakoplos 268; The Oxford History of Byzantium 13.; Browning 54; Cameron 272–274.
↑E.g., Brook; Dunlop; Golden, Khazar Studiespassim; Christian 282–300.
↑V. Spečiūnas. Lietuvos valdovai (XIII–XVIII a.): enciklopedinis žinynas. Wilno, 2004. s. 15–78.
↑Encyclopedia Lituanica. Boston, 1970–1978, Vol.5, s. 395.
↑Historians disagree on exact dating: Maciej Stryjkowski provided 1320/21, Aleksandr Ivanovich Rogov argues for 1322, C.S. Rowell for 1323, Feliks Shabul’do for 1324, Romas Batūra for 1325.
↑Rowell, S.C., Lithuania Ascending: A Pagan Empire Within East-Central Europe, s. 1295–1345, Cambridge Studies in Medieval Life and Thought: Fourth Series, Cambridge University Press, 1994, s. 97, ISBN 978-0-521-45011-9.
↑РуссиаР.МинистерствоРуссиаР., Журнал Министерства народнаго просвѣщенія, Министерство народнаго просвѣщенія., 1847 [dostęp 2016-01-25](ros.).1 stycznia Brak numerów stron w książce
↑Liczba uwzględnia mieszkańców Polski, Finlandii, Litwy, Łotwy, Estonii, Besarabii i innych obszarów utraconych przez Rosję w wyniku I wojny światowej. Porównaj z: Andrzej Witkowicz, Wokół terroru białego i czerwonego 1917–1923 (Warszawa: Biblioteka Le Monde diplomatique, Książka i Prasa, 2008, s. 149).
↑Ogólna liczba terroru stalinowskiego (lata 1924–1953) wynosi 11–13 mln zabitych i zmarłych w tym 1 mln ofiar niebędących obywatelami ZSRR. 7–9 mln zgonów było spowodowanych głodem i epidemiami. Porównaj z: Andrzej Witkowicz: Wokół terroru białego i czerwonego 1917–1923. (Warszawa: Biblioteka Le Monde diplomatique, Książka i Prasa, 2008, s. 445).
↑World War II [online], Encyclopædia Britannica [dostęp 2008-03-09] [zarchiwizowane z adresu 2007-12-16].
↑ abVadim Erlikman: Poteri narodonaseleniia v XX veke: spravochnik. 2004. Note: Estimates for Soviet World War II casualties vary between sources. ISBN 5-93165-107-1. Brak numerów stron w książce
↑Liczbę tę jako najmniejszą możliwą podaje Andrzej Witkowicz w: Wokół terroru białego i czerwonego 1917–1923. (Warszawa: Biblioteka Le Monde diplomatique, Książka i Prasa, 2008, s. 476).
↑AntonA.TroianovskiAntonA., ValerieV.HopkinsValerieV., Putin, in a fiery speech to Russians, says he will recognize the separatists in Ukraine., „The New York Times”, 21 lutego 2022, ISSN0362-4331 [dostęp 2022-02-21], Cytat: Immediately after the speech, state television showed Mr. Putin at the Kremlin signing decrees recognizing the so-called Donetsk and Luhansk People’s Republics, which were created after Russia fomented a separatist war in eastern Ukraine in 2014.(ang.). Brak numerów stron w czasopiśmie
↑Wyniki spisu ludności Rosji w 2021 r. Struktura narodowościowa (dane w formacie XLS). Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. rosstat.gov.ru/. [dostęp 2023-01-01]. Łącznie dane wymieniają 145 narodowości oraz wchodzących w skład 145 większych narodowości 49 mniejszych grup, pozycję „Inne narodowości” oraz grupę osób, które nie podały swojej narodowości.
↑Określenie „Małorusini” występuje także w polskiej literaturze, m.in. patrz: Jerzy Hawryluk, „Pisali jak chcieli” – spisy ludności w II Rzeczypospolitej, Ukraińskie Pismo Podlasia „Nad Buhom i Narwoju”, nr 2 (60), 2002 r., dostępne w Internecie, dostęp 2008-03-03, 18:12; Grzegorz Rąkowski, Polska egzotyczna – przewodnik, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 1994, s. 352–356, dostępne w Internecie, dostęp 2008-03-03, 18:12; Aleksander Wysocki, Zarys problemu świadomości narodowej rdzennych mieszkańców województwa poleskiego w świetle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 27, 2005, dostęp 2008-03-03, 18:12.
↑Конституция РСФСР (1918) – Викитека [online], ru.wikisource.org [dostęp 2016-01-21], Cytat: 65. Не избирают и не могут быть избранными, хотя бы они входили в одну из вышеперечисленных категорий: а) лица, живущие на нетрудовой доход, как-то проценты с капитала, доходы с предприятий, поступления с имущества и т. п.; в) частные торговцы, торговые и коммерческие посредники; г) монахи и духовные служители церквей и религиозных культов(ros.).
↑Алма-Атинская Декларация – Викитека [online], ru.wikisource.org [dostęp 2016-01-20], Cytat: С образованием Содружества Независимых Государств Союз Советских Социалистических Республик прекращает свое существование. Государства – участники Содружества гарантируют в соответствии со своими конституционными процедурами выполнение международных обязательств, вытекающих из договоров и соглашений бывшего Союза ССР(ros.).
↑MarkM.WebberMarkM., The International Politics of Russia and the Successor States, Manchester University Press, 1996, ISBN 978-0-7190-3961-4 [dostęp 2016-01-21], Cytat: The member states of the CIS, by contrast adopted the opposite position, pledging in the Commonwealth’s founding agreements to fulfil all the USSR’s international commitments. This step conferred upon the CIS members the position o successor states. The apparent egalitarianism of this common status was, however, belied by Russia’s emergence as primus inter pares.(ang.).1 stycznia Brak numerów stron w książce
↑PriitP.JärvePriitP., EUDO CITIZENSHIP OBSERVATORY, VadimV.Poleshchuk, European University Institute, Robert Schuman Center for Advanced Studies, 2013 [dostęp 2016-01-03] [zarchiwizowane z adresu 2011-09-11]. Brak numerów stron w książce
↑Art. 25 Karty Narodów Zjednoczonych stanowi, iż: Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych zgadzają się przyjmować i wykonywać decyzje Rady Bezpieczeństwa zgodnie z niniejszą Kartą.
↑28 sierpnia 2014 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Litwy wydało komunikat, w którym działania rosyjskich sił zbrojnych na terytorium Ukrainy uznało za „poważne naruszenie fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego i porozumień zawartych na międzynarodowych spotkaniach”. Zdaniem litewskiego MSZ „takie działania otwarcie gwałcą suwerenność i nienaruszalność terytorialną Ukrainy i zagrażają bezpieczeństwu całego regionu.”Statement on Russia’s military invasion of Ukraine [online] [dostęp 2014-08-30](ang.). 28 sierpnia 2014 MSZ Łotwy wydało oświadczenie potępiające „inwazję terytorium Ukrainy przez siły zbrojne Federacji Rosyjskiej”Statement by the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Latvia [online] [dostęp 2014-08-30] [zarchiwizowane z adresu 2014-08-29](ang.). 28 sierpnia 2014 estoński minister spraw zagranicznych Urmas Paet stwierdził, że Rosja jest bezpośrednio zaangażowana w konflikt we wschodniej Ukrainie i powinna przyznać się do tego faktu. Estonia potępiła rosyjską inwazję jako naruszającą suwerenność i integralność terytorialną Ukrainy Foreign Minister Urmas Paet: Russia should admit it is a party to the conflict in eastern Ukraine [online] [dostęp 2014-08-31](ang.). 29 sierpnia 2014 polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych oficjalnie ogłosiło, że traktuje ofensywne działania rosyjskich sił zbrojnych w południowych regionach obwodu donieckiego, w szczególności w okolicach miasta Nowoazowsk, jako agresję Rosji na Ukrainę w rozumieniu prawa międzynarodowego Oświadczenie MSZ o eskalacji sytuacji na Ukrainie wschodniej [online] [dostęp 2014-08-29].
↑«У него там что-то с шубой»: 15 главных цитат из пресс-конференции Путина [online], РБК [dostęp 2016-02-18], Cytat: Владимир Путин: Мы никогда не говорили, что там нет людей, которые занимаются там решением определенных вопросов в военной сфере, но это не значит, что там присутствуют регулярные российские войска, почувствуйте разницу.
↑Administrator, Сколько добровольцев из России воюет на Украине [online], news-usa.ru [dostęp 2016-02-18], Cytat: Александр Захарченко заявил, что среди ополченцев ДНР находятся около 3–4 тыс. российских добровольцев.
↑СКР заявил о геноциде русских на Украине – BBC Русская служба [online], BBC Русская служба [dostęp 2016-02-18], Cytat: Следственный комитет России возбудил уголовное дело о геноциде русскоязычного населения на юго-востоке Украины, сообщил представитель ведомства Владимир Маркин.(ros.).
↑BirgitB.BeumersBirgitB., Pop Culture Russia!: Media, Arts, and Lifestyle, ABC-CLIO, 2005, s. 233, 1, ISBN 1-85109-459-8, Cytat: (...) This trend would be trumped, however, by the most popular pop band in Russian history, the duo t.A.T.u, playing in a Euro- pop-rock style (...).(ang.).
Nikołaj Karamzin: Historya państwa rossyiskiego M. Karamzina. Wyd. 1. T. 1-13. Warszawa: u Zawadzkiego i Węckiego, 1824–1830. Brak numerów stron w książce
Andrzej de Lazari: Dusza polska i rosyjska: (od Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna): materiały do „katalogu” wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan. Wyd. 1. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2004. ISBN 83-918046-3-1. Brak numerów stron w książce
Piotr Eberhardt: Geografia ludności Rosji. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13720-7. Brak numerów stron w książce
Grzegorz Ziętala: Geografia gospodarcza Rosji. Wyd. 1. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2006. Na książce wyłącznie ISBN 8373382282. Brak numerów stron w książce
Marian Jakóbiec (red.): Historia literatury rosyjskiej: praca zbiorowa. Wyd. 2 zmienione. T. 1–2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976. Brak numerów stron w książce
↑Państwo in statu nascendi; Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, która jest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej – EULEX.
Harry Wilson Wilson bermain untuk Hull City pada 2018Informasi pribadiNama lengkap Harry Wilson[1]Tanggal lahir 22 Maret 1997 (umur 27)[2]Tempat lahir Wrexham, WalesTinggi 1,73 m (5 ft 8 in)[3]Posisi bermain Penyerang SayapInformasi klubKlub saat ini FulhamNomor 8Karier junior2005–2015 LiverpoolKarier senior*Tahun Tim Tampil (Gol)2015–2020 Liverpool 0 (0)2015 → Crewe Alexandra (pinjam) 7 (0)2018 → Hull City (pinjam) 13 (7)2018–2019 → De...
Artikel ini bukan mengenai Russneft. Rosneft OAOKantor pusat Rosneft di Sofiyskaya Embankment, MoskowJenisPublik (OAO)Kode emitenMICEX-RTS:ROSNBursa Efek London:ROSNIndustriMinyak dan gasDidirikan1993; 31 tahun lalu (1993)KantorpusatMoskow, RusiaTokohkunciIgor Sechin(CEO)Gerhard Schröder(Chairman)ProdukMinyak bumiGas alamPetrokimiaPendapatan US$91,72 milliar(Q4 2014)Laba bersih US$1,30 milliar(Q4 2014)PemilikPemerintah Rusia (75,16%)BP (19,75%)Karyawan106.000 (2014)[1]...
Richard IIPotret di Biara Westminster, Pertengahan Tahun 1390Raja InggrisBerkuasa22 Juni 1377 – 29 September 1399 (22 tahun, 99 hari)Penobatan16 Juli 1377PendahuluEdward IIIPenerusHenry IVWaliJohn dari Gaunt, Adipati Pertama Lancaster (de facto)Informasi pribadiPemakamanBiara Westminster, LondonWangsaWangsa PlantagenetAyahEdward, Pangeran HitamIbuJoan dari KentPasanganAnne dari Bohemiamenikah tahun 1382; menjanda Desember 1394Isabella dari Valoismenikah tahun 1396; menjanda tahun ...
Miss World 1977Mary Stävin, Miss World 1977Tanggal17 November 1977TempatRoyal Albert Hall, London, Britania Raya[1]Pembawa acaraAndy Williams, Sacha Distel, Ray MoorePengisi acaraAndy WilliamsPenyiaranBBCPeserta62DebutKepulauan Cayman, Isle of Man, Papua Nugini, SamoaTidak tampilAfrica South, India, Indonesia, Italia, Jamaika, Liberia, Malaysia, Mauritius, Filipina, Singapura, Swaziland, Kepulauan Virgin, YugoslaviaTampil kembaliBolivia, Nikaragua, Panama, Sri Lan...
UK record chart This article relies excessively on references to primary sources. Please improve this article by adding secondary or tertiary sources. Find sources: UK Dance Singles and Albums Charts – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (March 2020) (Learn how and when to remove this template message) The UK Dance Singles Chart and the UK Dance Albums Chart are music charts compiled in the United Kingdom by the Official Charts Company from sal...
烏克蘭總理Прем'єр-міністр України烏克蘭國徽現任杰尼斯·什米加尔自2020年3月4日任命者烏克蘭總統任期總統任命首任維托爾德·福金设立1991年11月后继职位無网站www.kmu.gov.ua/control/en/（英文） 乌克兰 乌克兰政府与政治系列条目 宪法 政府 总统 弗拉基米尔·泽连斯基 總統辦公室 国家安全与国防事务委员会 总统代表（英语：Representatives of the President of Ukraine） 总...
State Forest in Klamath County, Oregon, United States Sun Pass State ForestSun Creek in the Sun Pass State Forest, May 2009TypePublic, stateLocationKlamath County, Oregon, United StatesCoordinates42°44′15″N 121°52′24″W / 42.7374°N 121.8733°W / 42.7374; -121.8733Area21,317 acres (8,627 ha)Operated byOregon Department of Forestry Sun Pass State Forest is one of six state forests managed by the Oregon Department of Forestry. The forest is located 40 ...
Genre of novel See also: Historical novel, Historical romance, Historical fantasy, Historical fiction, and Romance novel Not to be confused with Romance novel. Thomas Hardy, Two on a Tower Romance, is a a fictitious narrative in prose or verse; the interest of which turns upon marvellous and uncommon incidents. This genre contrasted with the main tradition of the novel, which realistically depict life.[1] These works frequently, but not exclusively, take the form of the historical nov...
American actor (1913–1978) This article is about the American actor Byron Barr who assumed the name Gig Young. For the American actor born in Iowa, see Byron Barr. Gig YoungYoung in 1953BornByron Elsworth Barr(1913-11-04)November 4, 1913St. Cloud, Minnesota, U.S.DiedOctober 19, 1978(1978-10-19) (aged 64)New York City, U.S.Cause of deathGunshot wound (murder–suicide)OccupationActorYears active1940–1978Spouses Sheila Stapler (m. 1940; div...
Airport in South Carolina, United States For the World War II use of the airport, see Columbia Army Air Base. Columbia Metropolitan AirportIATA: CAEICAO: KCAEFAA LID: CAESummaryAirport typePublicOwner/OperatorRichland-Lexington Airport DistrictServesColumbia, South Carolina, U.S.LocationWest Columbia, South Carolina, U.S.Hub forUPS AirlinesElevation AMSL236 ft / 72 mCoordinates33°56′20″N 081°07′10″W / 33.93889°N 81.11944°W / 33.93889; -81.119...
В Википедии есть статьи о других людях с такой фамилией, см. Чернов; Чернов, Евгений. Евгений Чернов Общая информация Полное имя Евгений Александрович Чернов Родился 23 октября 1992(1992-10-23)[1] (31 год)Томск, Россия Гражданство Россия Рост 180[2] см Позиция защитник Инфо�...
جواز سفر تونغيمعلومات عامةنوع المستند جواز سفرالبلد تونغاالغرض التعريف (هوية شخصية)صادر عن تونغامتطلبات الاستحقاق الجنسية التونغيةالانتهاء 10 سنواتتعديل - تعديل مصدري - تعديل ويكي بيانات جواز السفر التونغي هو وثيقة السفر الدولية التي يتم إصدارها لمواطني تونغا. متطلبا�...
NGC 6771 الكوكبة الطاووس رمز الفهرس NGC 6771 (الفهرس العام الجديد)PGC 63049 (فهرس المجرات الرئيسية)[1]ESO 141-50 (فهرس المرصد الأوروبي الجنوبي)2MASX J19183951-6032456 (Two Micron All-Sky Survey, Extended source catalogue)6dFGS gJ191839.5-603246 (6dF Galaxy Survey)ESO-LV 141-0500 (The surface photometry catalogue of the ESO-Uppsala galaxies)SGC 191414-6038.2 (كتالوج جنوب غالا...
Argentine footballer (born 1981) In this Spanish name, the first or paternal surname is Saviola and the second or maternal family name is Fernández. Javier Saviola Saviola during his presentation as a Benfica player, 2009Personal informationFull name Javier Pedro Saviola FernándezDate of birth (1981-12-11) 11 December 1981 (age 42)Place of birth Buenos Aires, ArgentinaHeight 1.68 m (5 ft 6 in)Position(s) ForwardTeam informationCurrent team Barcelona U19 (assistan...
Head of state of Japan Japanese Emperor and Tennō redirect here. For the butterfly, see Sasakia charonda. For other uses, see Tenno (disambiguation). For a list, see List of emperors of Japan. Emperor of Japan天皇ImperialStandard of the emperor of JapanIncumbentNaruhitosince 1 May 2019 DetailsStyleHis Imperial Majesty[b][1]Heir presumptiveFumihitoFirst monarchJimmu (mythical) Tenmu (First monarch using title Emperor)FormationFebruary 11, 660 BC; 2684 years ago (mythica...
電子決済サービス「Google Pay」とは異なります。 Google Play URL play.google.com 言語 多言語タイプ アプリケーション配布・動画配信・音楽配信・電子書籍配信など運営者 Google LLC設立者 Google LLC開始 2008年10月23日 (15年前) (2008-10-23)（Android Marketとして）2012年3月6日 (12年前) (2012-03-06)（Google Playとして） 「Google Playで手に入れよう」バッジ Google Play（グーグル プレイ�...
.svg)
_-_Time_Zones_(2018).svg)
_(6128999872).jpg)
.png)
.jpg)
.svg){kind=small}
.png){kind=small}
.svg){kind=small}
_(2004).png){kind=small}
.svg){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
_(2005).png){kind=small}
_small.png){kind=small}
.png){kind=small}
_09.jpg)
_Trubnaya_Square.JPG)
.svg)
.jpg)
.jpg)
