Pod względem historycznym województwo podkarpackie obejmuje południowo-wschodnie obszary przedrozbiorowej Małopolski (części ówczesnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego) oraz zachodnią część Rusi Czerwonej (głównie województwo ruskie, część bełskiego). Po rozbiorach ziemie obecnego województwa podkarpackiego znalazły się w granicach zaboru austriackiego stanowiąc środkową część ówczesnej Galicji. Natomiast po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku tereny dzisiejszego województwa przynależały do województw: lwowskiego (większość z Rzeszowem), krakowskiego (część zachodnia) i lubelskiego (skrawki północne).
Logo województwa podkarpackiego
„PODKARPACKIE. PRZESTRZEŃ OTWARTA” – znak promocyjny Województwa Podkarpackiego został ustanowiony przez Sejmik Województwa Podkarpackiego dnia 28 lutego 2011[5]
Geografia
Położenie administracyjne
Województwo jest położone w południowo-wschodniej Polsce i graniczy z[6]:
Według danych z 31 grudnia 2017 r. powierzchnia województwa wynosiła 17 845,76 km²[2].
Według danych z 31 grudnia 2012 r. w woj. podkarpackim lasy obejmowały powierzchnię 674,4 tys. ha, co stanowiło 37,8% jego powierzchni. 40,9 tys. ha lasów znajdowało się w obrębie parków narodowych[7].
Położenie matematycznogeograficzne
Tarnica 1346 m n.p.m. – najwyższy szczyt polskich Bieszczadów i najwyżej położony punkt województwa
W wymiarze północ–południe województwo rozciąga się na długości 202 km, to jest 1°49′05″. W wymiarze wschód–zachód rozpiętość województwa wynosi 172 km, co w mierze kątowej daje 2°24′21″.
Obszar województwa zamieszkuje 2 127 462 mieszkańców (dane z 30 czerwca 2019)[2] w 53 miastach, 2157 miejscowościach wiejskich tworzących 1530 sołectw, 160 gmin (stan na 1 stycznia 2011), 21 powiatów oraz 4 miasta na prawach powiatu.
Według ostatnich danych GUS-u średnia życia w województwie jest najwyższą w Polsce i wynosi odpowiednio: mężczyźni 73 lata (Polska 71), kobiety 81 lat (Polska 80). Na długowieczność mieszkańców regionu decydujący wpływ mają: czyste środowisko, zdrowy styl życia oraz niski poziom stresu[11].
Województwo podkarpackie jest jednym z pięciu polskich województw obok małopolskiego, mazowieckiego, pomorskiego i wielkopolskiego w którym systematycznie, stale wzrasta liczba ludności.
Piramida wieku mieszkańców W. podkarpackiego w 2014 roku[11].
W województwie podkarpackim są 54 miasta, w tym 4 miasta na prawach powiatu. Miasta zostały uszeregowane według liczby mieszkańców (faktycznego miejsca zamieszkania), na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego z 31 grudnia 2020[12]. Wskaźnik urbanizacji wynosi 41,4% jest on najniższy w Polsce (2017).
Organem administracji rządowej jest Wojewoda Podkarpacki, wyznaczany przez Prezesa Rady Ministrów. Siedzibą wojewody jest Rzeszów[14]. Podkarpacki Urząd Wojewódzki w Rzeszowie znajduje się przy ulicy Grunwaldzkiej 15. W ramach urzędu działają także 3 delegatury: w Krośnie, Przemyślu i Tarnobrzegu.
Delegatury urzędu wojewódzkiego obejmują swoim zasięgiem działania:
delegatura w Krośnie powiaty: bieszczadzki, brzozowski, jasielski, krośnieński, leski, sanocki i miasto Krosno;
delegatura w Przemyślu powiaty: jarosławski, lubaczowski, przemyski, przeworski i miasto Przemyśl;
delegatura w Tarnobrzegu powiaty: mielecki, niżański, stalowowolski, tarnobrzeski i miasto Tarnobrzeg[15].
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie mieszkańca woj. podkarpackiego w 3. kwartale 2011 r. wynosiło 3074,48 zł, co lokowało je na 15. miejscu względem wszystkich województw[24].
We wrześniu 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie obejmowała ok. 72,7 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 7,7% do aktywnych zawodowo[25].
W 2012 r. 7,0% mieszkańców w gospodarstwach domowych woj. podkarpackiego miało wydatki poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajdowało się poniżej minimum egzystencji)[26].
W 2010 r. produkcja sprzedana przemysłu w woj. podkarpackim wynosiła 30,8 mld zł, co stanowiło 3,1% produkcji przemysłu Polski. Sprzedaż produkcji budowlano-montażowej w podkarpackim wynosiła 5,6 mld zł, co stanowiło 3,5% tej sprzedaży Polski[27].
Podkarpackie gospodarstwa rolne są jednak bardzo rozdrobnione, co bardzo negatywnie wpływa na ich rentowność i rzadko kiedy jest jedynym źródłem utrzymania rodziny[28].
Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje największy w Polsce klaster przemysłu lotniczego – Dolina Lotnicza. Cechuje go duża koncentracja firm przemysłu lotniczego, ośrodków naukowo-badawczych oraz rozwinięte zaplecze edukacyjne i szkoleniowe. Centrum Doliny Lotniczej znajduje się w stolicy regionu Rzeszowie, a głównymi ośrodkami Doliny Lotniczej obok Rzeszowa są największe przemysłowe miasta województwa: Mielec, Krosno, Dębica, Stalowa Wola oraz Sędziszów Małopolski oraz miasta spoza regionu Bielsko-Biała i Świdnik. W większości z tych miast funkcjonują porty lotnicze Rzeszów: RZE, Świdnik LUZ oraz czynne cywilne lotniska sportowe: lotnisko Bielsko-Biała Aleksandrowice, Lotnisko Krosno, lotnisko Mielec, Lotnisko Stalowa Wola-Turbia.
Surowcami kopalnymi są siarka, ropa naftowa oraz gaz ziemny. Surowce mineralne są wydobywane głównie w górzystej, południowej części województwa: piaskowce, wapienie, gipsy (w tym gips alabastrowy), glinki ceramiczne, piaski (w tym piaski szklarskie) i żwiry, a także torf, wody mineralne i geotermalne[29]. Swoją siedzibę mają tutaj największe polskie koncerny naftowo – gazowe: PGNiG Technologie w Krośnie oraz jeden z trzech polskich oddziałów PGNiG w Sanoku. W okolicach Rzeszowa oraz Sanoka znajdują się największe w Polsce podziemne magazyny gazu ziemnego w Brzeźnicy, Husowie, Strachocinie oraz Swarzowie. Ze względu na duże złoża ropy naftowej zlokalizowano tutaj trzy rafinerie w Jaśle, Jedliczu oraz Gorlicach.
Uniwersytet Rzeszowski (z 12 wydziałami, w tym Wydziałem Medycznym będącym podwalinami do utworzenia Wyższej Szkoły Medycznej w Rzeszowie. W roku 2015 uruchomiono kierunek lekarski)
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie – (14 kierunków kształcenia) z jednostkami: Instytut Politechniczny, Instytut Kultury Fizycznej, Instytut Humanistyczny, Instytut Zdrowia i Gospodarki, Studium Języków Obcych i Nauk Społecznych, Studium Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, Studium Wychowania Fizycznego i Sportu.
Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy w Krośnie
Podkarpacka policja posiada 17 jednostek powiatowych i 4 miejskie. Komenda Wojewódzka Policji znajduje się w Rzeszowie[48].
Straż pożarna
Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Sanoku
Główną siedzibą straży pożarnej jest Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej w Rzeszowie. Na terenie województwa działa 17 komend powiatowych oraz 4 komendy miejskie PSP. Na obszarze stworzono 27 jednostek ratowniczo-gaśniczych, na bazie kilku z nich powstało kilka grup specjalistycznych: 2 – ratownictwo chemiczno-ekologiczne (Nowa Sarzyna, Rzeszów), 5 – ratownictwo wodno-nurkowe (Tarnobrzeg, Przemyśl, Sanok, Brzozów, Jasło), 2 – ratownictwo wysokościowe (Rzeszów, Krosno)[49].
Według stanu na dzień 1 stycznia 2005 roku w województwie jest 94 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 10733,10 ha, czyli 0,6% powierzchni województwa.
W Miejscu Piastowym położony jest dom macierzysty Zgromadzeń Świętego Michała Archanioła (michalitów i michalitek), zaś w Starej Wsi koło Brzozowa dom generalny służebniczek starowiejskich.
Produkty tradycyjne
Na liście produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi znajduje się 248 produktów z województwa podkarpackiego (5 stycznia 2022), najwięcej w Polsce[51]:
Najbardziej utytułowanym klubem piłkarskim w województwie jest Stal Mielec, dwukrotny mistrz Polski w sezonach 1972/73 i 1975/76, wicemistrz 1974/75, finalista Pucharu Polski 1975/76 oraz jeden z dwóch polskich ćwierćfinalistów Pucharu UEFA w historii (edycja 1975/76)[52]. W czasach świetności klubu, które przypadły na lata 70. XX wieku, grało w nim wielu reprezentantów Polski i innych czołowych piłkarzy. Na początku lat 90. główny sponsor klubu, PZL Mielec, popadł w poważne tarapaty finansowe, a wraz z nim klub. W sezonie 2014/2015 drużyna seniorów gra w II lidze[53], jednak trofea zdobywają młodzi piłkarze (Mistrzostwo Polski U-17 w 2007, wicemistrzostwo U-19 w 2007).
Stal Mielec nie jest jedynym klubem województwa, który osiągał sukcesy. W rozgrywkach najwyższej ligi w Polsce brały udział również Stal Rzeszów, Stal Stalowa Wola, Siarka Tarnobrzeg, oraz Igloopol Dębica. Od 2022 roku Stal Rzeszów oraz CWKS Resovia Rzeszów uczestniczą w rozgrywkach I ligi (zaplecze Ekstraklasy). Stal Rzeszów w 1975 roku zdobyła Puchar Polski. W sezornie 1980 /1981 do 1/2 Pucharu Polski awansowała CWKS Resovia Rzeszów[54].
Od sezonu 2020/2021 w Ekstraklasie ponownie gra Stal Mielec, od 2022 roku w II lidze gra Siarka Tarnobrzeg, natomiast Stal Stalowa Wola gra w III lidze.
W 2020 roku do zawodowej I ligi (zaplecze Ekstraklasy) awansowała drużyna piłkarska CWKS Resovia Rzeszów. Był to pierwszy awans na drugi szczebel rozgrywkowy dla klubu z Rzeszowa od 26 lat. Resovia awansowała w derbach piłkarskich pokonując w karnych lokalnego rywala Stal Rzeszów. CWKS Resovia rozgrywa swoje mecze na Stadionie Miejskim w Rzeszowie. W 2022 roku do zawodowej Resovii w I lidze dołączyła również drużyna piłkarska Stali Rzeszów.
Szczególnie zasłużonym klubem jest Resovia, który święcił największe triumfy w latach 70. i 80. Resovia jest siedmiokrotnym Mistrzem Polski, trzykrotnym zdobywcą Pucharu Polski oraz Klubowym Wicemistrzem Świata z 1974 roku. Obecnie drużyna powraca do świetności – w 2004 roku, po dwunastoletniej przerwie, wywalczyła awans do Polskiej Ligi Siatkówki, a w latach 2009, 2010 i 2011 stawała na podium Mistrzostw Polski. 22.04.2012 po 37-latach Asseco Resovia zdobyła tytuł Mistrza Polski. W 2013 zespół z Rzeszowa powtórzył ten sukces. Zespół zajął też 2. miejsce w Pucharze CEV w sezonie 2011/2012.
Również siatkarze Stali Mielec odnosili sukcesy – mężczyźni w 1976 roku zdobyli Puchar Polski, kobiety zaś w 2000 roku wicemistrzostwo Polski i ćwierćfinał Pucharu Konfederacji CEV w 2003 roku.
Od sezonu 2014/2015 w kobiecej Orlen Lidze występuje zespół KS DevelopRes Rzeszów, który w latach 2017, 2019 zajął 3 miejsce, a w latach 2020–2021 zdobył vicemistrzostwo Polski.
Żużel
Żużlowcy Stali Rzeszów w trakcie pojedynku w sezonie 2009
Stal Rzeszów od lat reprezentuje województwo w najważniejszych rozgrywkach, klub ten wielokrotnie zdobywał medale wszystkich kolorów w Mistrzostwach Polski. W drugiej lidze startuje zespół Wilki Krosno (od 2023 w ekstralidze).
W sezonach 1995/96 oraz 2012/2013 w rozgrywkach Polskiej Ligi Koszykówki Kobiet występował zespół AZS Rzeszów.
W sezonie 1975 największym osiągnięciem w koszykówce było zdobycie przez Resovię tytuł mistrza Polski. W 1994 i 1995 Polonia Przemyśl zdobyła srebrny i brązowy medal Mistrzostw Polski.
Piłka ręczna
W ZPRP zrzeszonych jest 15 klubów z województwa podkarpackiego, z czego zdecydowaną większość stanowią kluby uczniowskie i szkolne[55]. Stal Mielec zdobyła tytuł Wicemistrza Polski w 1975 roku i Puchar Polski w 1971 roku[52]. Od sezonu 2010/2011 gra w PGNiG Superlidze Mężczyzn, zakończyła tenże sezon na czwartym miejscu. Czuwaj Przemyśl od sezonu 2010/2011 startuje w rozgrywkach I ligi. Juvenia Rzeszów i Orzeł Przeworsk występują na parkietach II ligi[56]. W żeńskiej 1 lidze występują dwa jarosławskie zespoły – TS MKS SAN Jarosław i SPR JKS Jarosław.
Tenis stołowy
Forbet-OWG Tarnobrzeg jest najlepszym zespołem Ekstraklasy Kobiet; 30-krotny Drużynowy Mistrz Polski (sezony 1990/91 do 2004/05 oraz od 2006/0 7 do 2020/2021) oraz Wicemistrz Polski w sezonach 1989/90 i 2005/2006; 2. miejsce w Pucharze Europy Mistrzów klubowych: 1998/99; 2. miejsce w Pucharze ETTU Nancy Evans CUP: w latach 2008–2010 i 2013; 1. miejsce w sezonie 2014/2015; 2 miejsce w European Champions League ETTU w sezonach 2015/16 i 2016/17; 1 miejsce w sezonach 2018/19 i 2019/20.
W męskiej ekstraklasie zespół reprezentują z powodzeniem 2 kluby: AZS Rzeszów – 3 krotny brązowy medalista (jako AZS Rzeszów w sezonach 2008/09 i 2011/12 i w sezonie 2017/18 jako Fibrain AZS Politechnika Rzeszów), PKS Kolping FRAC Jarosław – 2 krotny Mistrz Polski w sezonach 2017/18 oraz 2019/20 oraz 5-krotny brązowy medalista w sezonach 2012 – 16 (jako Kolping Jarosław) i w sezonie 2018/19 jako PKS Kolping FRAC Jarosław.
Szachy
Podkarpacki Związek Szachowy zrzesza 35 klubów szachowych. Rocznie na terenie województwa łącznie z rozgrywkami ligowymi odbywa się kilkadziesiąt turniejów. Najlepiej notowane kluby z regionu to grające w sezonie 2016 w II lidze: MKSz Gryf Dębica, GKSz Hetman Pilzno, RzKSz Rzeszów oraz LKS „Parnas” Stara Wieś. Kalendarz turniejów szachowych z regionu na stronie www.chessarbiter.com – podkarpacie.
↑(§ 8. Statut PUW w Rzeszowie) Zarządzenie Nr 134/09 Wojewody Podkarpackiego z dnia 18 maja 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Podkarpackiego z 2009 r., Nr 41, poz. 1183).
.svg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Emergency_department.jpg)
.jpg)
