Zabrze

miasto na prawach powiatu
ulica Wolności w centrum Zabrza
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Konurbacja	górnośląska
Data założenia	XIII wiek
Prawa miejskie	1 października 1922
Prezydent	Agnieszka Rupniewska[1]
Powierzchnia	80,42[2] km²
Populacja (30.06.2024) • liczba ludności • gęstość	153 067[3] 1903,3 os./km²
Strefa numeracyjna	32
Kod pocztowy	od 41-800 do 41-820
Tablice rejestracyjne	SZ
Położenie na mapie województwa śląskiego Zabrze
Położenie na mapie Polski Zabrze
50°18′09″N 18°46′41″E/50,302500 18,778056
TERC (TERYT)	2478011
SIMC	0945380
Urząd miejski ul. Powstańców Śląskich 5–7 41-800 Zabrze
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Zabrze (niem.: do 1915 Zabrze, w latach 1915–1945 Hindenburg, śl. Zobrze) – miasto w Polsce na prawach powiatu położone w województwie śląskim, na Wyżynie Śląskiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką. Leży na Górnym Śląsku w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Jest jednym z ośrodków centralnych konurbacji górnośląskiej.

Według danych GUS z 30 czerwca 2024 roku, miasto było zamieszkiwane przez 153 067 osób, co czyniło je wówczas 22. pod względem liczby ludności miastem w Polsce^[3].

Miasto Zabrze jest położone w południowo-zachodniej Polsce, w zachodniej części województwa śląskiego i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), na Wyżynie Katowickiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką, w dorzeczu Odry.

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 80,4 km²^[4].

Miasto sąsiaduje z miastami Bytom, Gliwice i Ruda Śląska oraz powiatami gliwickim i tarnogórskim.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.

17 września 2012 Rada Miejska zadecydowała o nowym podziale administracyjnym miasta. Zabrze zostało podzielone na 18 dzielnic, które stanowią jednostki pomocnicze miasta^[5]. 18 października 2021 powstały w Zabrzu 3 nowe dzielnice: Skłodowskiej-Curie, Poremba i Śródmieście^[6].

Według danych GUS z 31 grudnia 2014 miasto miało 177 188 mieszkańców^[7]. W 2018 miasto liczyło 173 784 mieszkańców^[8]. Od 1991 liczba ludności Zabrza nieprzerwanie się zmniejsza.

W 1991 w Zabrzu odnotowano największą liczbę ludności – 205 789 osób.

Piramida wieku mieszkańców Zabrza w 2014^[9].

Miasto znane jest również jako największe na Górnym Śląsku skupisko społeczności romskiej; w 2014 i 2018 roku zamieszkiwało je ok. 500 przedstawicieli tej narodowości. Cyganie w Zabrzu zasiedlają głównie kamienice przy ul. Buchenwaldczyków oraz ul. Henryka Sienkiewicza^[10][11][12].

Nazwa Zadbrze (Sadbre) oznacza osadę położoną za debrami, tj. dołami, gąszczem leśnym. Wyrazy debrz, gwarowe debr, debrze to „urwiste, zarosłe wzgórza, wśród, których płynie potok”^[13][14] pochodzą od prasłowiańskiego *dъbrъ. Zobacz: Debrza. Przez uproszczenie Zadbrze → Zabrze można błędnie skojarzyć Zabrze z Zaborzem, jego dzielnicą, ta nazwa potwierdza tylko silne zalesienie tego terenu. Podobne pochodzenie mają nazwy rzek: Brda (wcześniej Dba ← Drba) i Zbrzyca (←Dbrzyca) oraz nazwy miejscowe jak np. Zadebra, Debrzno^[15].

W łacińskiej księdze Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Sadbre. Kronika ta wymienia również wsie, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez późniejsze miasto i stanowią jego części bądź dzielnice jak Zaborze jako Sabors, Biskupice w formie Byscupitz, Grzybowice we fragmencie Grzibonem solvitur decima more polonico oraz Rokitnicę we fragmencie Rokytnicza in parte nostre dyocesis decima more polonico^[16][17].

W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod obecną, polską nazwą Zabrze, która używana była również w języku niemieckim jako: Zabrze (wieś), Klein Zabrze (kolonia), Zabrze Bergmännisch (zakłady górnicze)^[18]. Na wniosek rady gminy z 1914, pruskim dekretem królewskim z 21 lutego 1915, zmieniono nazwę miejscowości z Zabrze na Hindenburg, aby upamiętnić marszałka Paula von Hindenburga, który z sukcesami walczył z wojskami rosyjskimi od początku I wojny światowej^[19][20]. Od 12 kwietnia 1920, na wniosek Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, posługiwano się oficjalnie nazwą Zabrze (Hindenburg O.-S.)^[21][22][23]. Po rozwiązaniu komisji w dniu 10 lipca 1922 powrócono do używania nazwy Hindenburg O.-S., jako argumentację podając, iż decyzja komisji z 1920 nigdy nie została przekazana w sposób pisemny^[22]. Urzędową nazwę Zabrze przywrócono z dniem 1 grudnia 1945^[24], co potwierdzono na szczeblu rządowym zarządzeniem z 7 maja 1946 (z mocą od 19 maja 1946)^[25].

• osady istniały tu przed najazdem Mongołów
• 1243
  • pierwsza wzmianka o Biskupicach, osadzie na terenie dzisiejszego Zabrza
  • 25 marca – wystawienie przez księżną kaliską Wiolę dokumentu, w którym zrzeka się na rzecz biskupa wrocławskiego prawa poboru daniny i innych opłat z ville [...] Biscupici dicitur cirka Bitom (tj. wsi zwanej Biskupice koło Bytomia

• 1260 – rozszerzenie przez księcia opolskiego Władysława przywilejów, nadanych biskupowi wrocławskiemu w 1243. Obejmowało m.in. prawo do poszukiwania na tym terenie rud srebra i ołowiu^[26]. Przyczyniło się to do zwiększenia osadnictwa w rejonie Biskupic

• 1295–1305
  • pierwsza wzmianka o Zabrzu (Sadbre sive Cunczindorf, gdzie Sadbre interpretowane jest jako miejsce za debrami – zarośniętymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem; sive to łacińskie „albo”, a Cunczindorf jest interpretowane jako „wieś Konradów”); w dokumencie Rejestr Ujazdu części Liber fundationis episcopatus Wratislawiensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), dokument wymienia wśród innych osad: Biskupice, Zaborze, Grzybowice^[13]
  • sołtys tworzy osadę, chłopi wolni od podatków, tereny przydzielone osadnikom – po 60 łanów

• 1548 - biskup wrocławski Baltazar von Promnitz wydał w Nysie przywilej górniczy dla terenów Biskupic, Zabrza, Rudy i Sośnicy, a prawo do wydobywania rud w Biskupicach i okolicy (w tym i w Zabrzu) otrzymali bracia Mikołaj i Jan Birawscy^[26].
• 1570 – właścicielem Zabrza został czeski szlachcic Szambor Dluhomil, który po zagarnięciu części ziemi chłopskiej założył alodium z drewnianym dworem
• 1639 – w okresie wojny trzydziestoletniej w Zabrzu i Sośnicy wojska Ernsta von Mansfelda grabią żywność
• 1642 – nowym właścicielem został Aleksander Bielski, który na miejscu drewnianego zbudował murowany piętrowy dwór, stajnie, owczarnię, słodownię i gorzelnię
• 1672 – Zabrze zamieszkiwało jedynie 34 gospodarzy^[13]
• 1675 – nabycie dóbr zabrzańskich przez kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego, barona Jerzego Welczka (Wilczka). Działalność Welczka i jego następców (wśród nich m.in. Bernhard III hrabia von Praschma) przyczyniła się do rozwoju gospodarczego tych terenów. W Zabrzu powstał browar, młyny wodne, tartaki
• 1731 – przy obecnej ul. Kondratowicza istniała kolonia nazywana Zabrzer Hammer (Kuźnica)
• 1743 – utworzenie w ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego Śląska powiatu bytomskiego. W jego skład weszły: Biskupice, Grzybowice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi w tym czasie koloniami i przysiółkami
• 1749 – właścicielami Zabrza zostaje ród Duninów
• 1769–1790 – właścicielem dóbr zabrzańskich jest Mathias von Welczek^[13] (Maciej Wilczek). W trakcie tzw. kolonizacji fryderycjańskiej założył on szereg nowych osad wokół Zabrza: Maciejów (od imienia założyciela), Dorota (od imienia jego żony) i Pawłów (od imienia syna)^[26]. W pobliżu zabrzańskiego dworu powstała następnie kolonia, nazywana początkowo Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa) bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. Jako ostatnią utworzono osadę Kończyce, nazwane tak od nazwy miejscowości Kończyce Wielkie na Śląsku Cieszyńskim, skąd pochodzili przodkowie tej gałęzi Wilczków^[26]. Następuje rozwój hutnictwa: w spisie 14 wielkich pieców z odlewniami żeliwa na Górnym Śląsku, sporządzonym w 1774 r., figuruje również Zabrze^[26].
• 1790 – odkrycie przez Salomona Isaaca z Brabancji na pograniczu dzielnic Zaborze i Pawłów łatwych w eksploatacji złóż węgla kamiennego o grubości 1 metra
• 1792–1822 – budowa Kanału Kłodnickiego. Jego przedłużenie, Kanał Sztolniowy, wybudowany w latach 1801–1812 w dolinie Bytomki, dotarł do Zabrza^[26].

• 1793

• • powstanie chłopskie
  • według spisu z tego roku Zabrze obejmowało: majątek ziemski, kościół, szkołę, 34 chłopów, 6 zagrodników, 2 młyny, 32 pracowników najemnych – łącznie 305 mieszkańców; Małe Zabrze: kolonię 12 zagród z 31 mieszkańcami; Zaborze: majątek ziemski, 15 chłopów, 7 zagrodników, 14 pracowników najemnych
• 1796 – uruchomienie pierwszej zabrzańskiej kopalni państwowej Królowa Luiza (początek budowy 1790). Na przełomie XIX i XX w. obszar pola górniczego kopalni wynosił 19 km², wydobywano 3 mln ton węgla rocznie, a zatrudniano ok. 8 tys. robotników
• 1797 – uruchomienie kopalni Amalia, zlikwidowanej na rzecz Concordii
• 1799 – rozpoczęto budowę Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej do odwadniania kopalń z całego regionu, a potem do spławu węgla. Jej ujście na powierzchnię połączono z Kanałem Sztolniowym.
• 1819–1830 – budowa Kronprinzstrasse (Drogi Następcy Tronu) łączącej Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku od Poremby do Maciejowa dała ona początek dzisiejszej ul. Wolności
• 1826 – kupno całego dominium zabrzańskiego przez byłego starostę bytomskiego, hrabiego Karola Łazarza Henckla von Donnersmarcka^[13]
• 1843 – uruchomienie kopalni Concordia
• 1845 (1 października) – otwarcie odcinka linii kolejowej z Opola do Świętochłowic przez Gliwice i Zabrze – przedłużenie trasy mającej początek we Wrocławiu. Ostatni odcinek, kończący się w Mysłowicach, oddano do użytku rok później. Równocześnie powstał dworzec kolejowy, wybudowany w polach Małego Zabrza, obecnie nieistniejący
• 1851 – ekspedycja poczty na trasie kolei górnośląskiej, ustanowienie urzędu listonosza, budowa huty Donnersmarcka
• 1852
  • uruchomienie fabryki kotłów Koetza
  • 17 stycznia – wydanie przez władze rejencji opolskiej pozwolenia na organizowanie w czwartki targów na terenie Starego Zabrza (stąd nazwa Donnerstagmarktplatz – Plac Targów Czwartkowych). W 1875 przeniesiono je w rejon placu Warszawskiego
• 1856 – otwarcie pierwszego szpitala
• 1857 – uruchomienie huty Redena
• 1859 – rozbudowa fabryki lin stalowych
• 1861 – Albert Borsig rozpoczął budowę wielkich pieców, stalowni i walcowni w Biskupicach
• 1862 – wydobycie węgla w kopalni Hedwigswunsch
• 1864 – budowa fabryki szkła
• 1868
  • uruchomienie walcowni i kuźni w zakładach Borsiga
  • budowa kopalni Ludwigsglück, późniejszej kopalni Ludwik
• 1869 – ukończono budowę Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Długość szlaku od Królewskiej Huty do Zabrza wyniosła 14 km.
• 1871 – spis mieszkańców; Zabrze liczy 18 250 mieszkańców: Stare Zabrze 6228, Małe Zabrze 4723, Dorota 851, a Zaborze 6448 mieszkańców
• 1872
  • przekształcenie huty Donnersmarcków w spółkę akcyjną
  • uruchomienie stalowni w zakładach Borsiga
  • wybudowanie i uroczyste poświęcenie Dużej Synagogi
• 1873 – 27 marca 1873 król Prus Wilhelm I podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze powiaty, co doprowadziło do utworzenie powiatu zabrskiego liczącego 2,21 mil kwadratowych (11 962 ha) i zamieszkanego przez 38 981 mieszkańców^[13]. W Zabrzu było 1117 domów
• 1874 – początek wydawania tygodnika Zabrzer Kreis Blatt (od stycznia)
• 1875 – próba uzyskania praw miejskich nie powiodła się
• 1880 – uruchomienie trzech pieców martenowskich o pojemności 18 t każdy
• 1884 – uruchomienie koksowni Jadwiga w Biskupicach
• 1895 (25 sierpnia) – przekazanie do użytku tramwaju parowego
• 1896 – powstanie Miejskiej Straży Pożarnej
• 1897 – uruchomienie elektrowni
• 1900
  • otwarcie Gimnazjum im. Królowej Luizy w Zaborzu
  • zamknięto podziemną sztolnie wodną (przestała być opłacalna)
• 1900–1906 – budowa drugiej państwowej kopalni Delbrück (od 1945 KWK Makoszowy)
• 1905 – połączenie gmin Stare Zabrze, Małe Zabrze i Dorota w jedną gminę Zabrze, liczącą 54 228 mieszkańców – największą wieś ówczesnej Europy^[27]
• 1915
  • 21 lutego – zmiana nazwy gminy Zabrze na Hindenburg. Nowa nazwa nawiązuje do nazwiska feldmarszałka Paula von Hindenburga, dowódcy w zwycięskiej bitwie pod Tannenbergiem^[28]. Od 1918 pełna nazwa to Hindenburg O.S. (Oberschlesien) – dla odróżnienia od wschodniopruskiej gminy Hindenburg (dawniej Groß Friedrichsgraben I)
  • w koksowni Jadwiga wybudowano nową baterię koksowniczą, wieżę węglową, sortownię koksu i benzolownię
• 1918
  • październik
    • reaktywowanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”^[29]
    • powstanie polskiej Straży Obywatelskiej
  • grudzień – powstanie Związku Wojackiego, a następnie Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska
• 1919
  • marzec
    • powstanie Towarzystwa Czytelni Ludowych, kierowanego przez ks. Stefana Szwajnocha
    • powstanie Towarzystwa Polek
  • marzec-kwiecień – pacyfikacja przez Grenzschutz polskich strajków (zabici i ranni)
  • kwiecień – powstanie Towarzystwa Oświaty na Górnym Śląsku im. św. Jacka, kierowanego przez Józefa Gołąbka
  • 16–26 sierpnia – walki I powstania śląskiego
  • październik – polska lista zdobywa w wyborach komunalnych 21 z 36 mandatów
• 1920
  • przybycie żołnierzy francuskich
  • maj – powstanie Towarzystwa Sportowego „Hart”
  • 23 maja-16 czerwca – polski strajk szkolny
  • 14 lipca – napad nacjonalistów niemieckich na artystów Opery Warszawskiej
  • 19–25 sierpnia – walki II powstania śląskiego
  • sierpień – powstaje chór męski „Moniuszko”
  • przekształcenie zakładów Borsiga w spółkę akcyjną Borsigwerk
  • listopad – powstanie Towarzystwa Śpiewu „Chopin”
• 1921
  • 20 marca – plebiscyt na Górnym Śląsku – w Zabrzu 21 233 głosów pada za Niemcami, a 14 837 za Polską^[30]
  • 2 maja – zdobycie przez polską Policję Górnego Śląska kopalni Zabrze
  • do 4 maja – opanowanie przez powstańców w III powstaniu śląskim prawie całego Zabrza, a następnie opuszczenie śródmieścia na prośbę wojsk francuskich
  • 26–30 maja – prowokowanie przez Niemców walk ulicznych
  • 5 lipca – zakończenie III powstania
• 1922
  • 1 października – nadanie praw miejskich
• 1922–1939 – teren dzisiejszego miasta został przedzielony granicą. Kończyce, Pawłów i Makoszowy (oprócz terenu kopalni) znalazły się w granicach Polski, pozostałe gminy przypadły Republice Weimarskiej
• 1924 – budowa stadionu sportowego przy ul. Zamkowej w Biskupicach (obecnie Gwarek Zabrze)
• 1927
  • 1 stycznia – utworzenie powiatu miejskiego z większej części powiatu zabrskiego
• 1935 – przebudowa ob. placu Wolności
• 1938
  • 9/10 listopada – Noc kryształowa: spalenie Dużej Synagogi, zniszczenie wielu sklepów żydowskich, aresztowanie ok. 350 Żydów
  • II wojna światowa – hitlerowcy utworzyli w Zabrzu filię obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu oraz obozy dla jeńców wojennych
  • otwarcie Miejskiego Ogrodu Botanicznego
  • Zabrze liczy 131 225 mieszkańców^[31]
• 1945
  • 24 stycznia – wkroczenie Armii Czerwonej
  • podpalono dzielnicę Zandkę łącznie z kościołem Ducha Świętego.
  • w lutym rozpoczęły się wywózki do obozów pracy i w głąb ZSRR. Wywieziono 8700 osób.
  • 19 marca – przejęcie miasta przez administrację polską
  • 1 grudnia – przywrócenie urzędowej nazwy miasta Zabrze^[24]
• 1945–1947 – napływ i osiedlanie się w Zabrzu Polaków wysiedlonych z Kresów Wschodnich (m.in. z okolic Lwowa i Tarnopola oraz Wołynia), a także innych polskich osadników (m.in. z centralnej z Polski i Krakowskiego) oraz wysiedlenie większości zabrskich Niemców^[32]
• 1948 (14 grudnia) – powstanie Klubu Sportowego Górnik Zabrze
• 1950
  • 7 stycznia – powstanie pierwszego Państwowego Szpitala Klinicznego
  • wiosną nastąpiło powołanie do życia Filharmonii Górniczej Związku Zawodowego Górników
• 1951 (1 kwietnia) – włączenie w granice Zabrza miejscowości Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnica, Kończyce, Makoszowy i Pawłów
• 1954 – włączenie w granice miasta osiedla Helenka
• 1956 (2 grudnia) – ukazanie się pierwszego numeru gazety miejskiej Głos Zabrza
• 1959 – otwarcie Domu Muzyki i Tańca
• 1961 – wizyta w Zabrzu majora kosmonauty Jurija Gagarina, pierwszego człowieka w kosmosie
• 1967
  • (9 września) wizyta w Zabrzu prezydenta Republiki Francuskiej generała Charlesa de Gaulle’a (część oficjalnej wizyty w Polsce)^[33]
  • (wrzesień) po generalnej przebudowie otwarto budynek dworca kolejowego Zabrze^[34]
  • ukazał się pierwszy rocznik „Kronik Miasta Zabrza”
• 1970–1975 – budowa osiedla Marii Skłodowskiej-Curie
• 1971 (23 marca) – katastrofa w kopalni Mikulczyce-Rokitnica w Rokitnicy. Zawał na poziomie 780 metrów przysypał 19 górników. Jeden z nich, Alojzy Piontek, został uratowany po siedmiu dniach
• 1976 – otwarcie hali widowiskowo-sportowej przy ul. Matejki. Liczba mieszkańców Zabrza wynosi 204 163 osoby^[31]
• 1978 – 6 grudnia odbyła się uroczystości dekoracji miasta Orderem Sztandaru Pracy I klasy, przyznanego przez Radę Państwa w uznaniu zasług w walce o polskość śląskiej ziemi i w pracy dla socjalistycznej ojczyzny^[35]
• 1982 – gazeta „Głos Zabrza” zmienia nazwę na „Głos Zabrza i Rudy Śląskiej”
• 1985 – pierwsza w Polsce udana operacja przeszczepu serca, dokonana pod kierunkiem prof. Zbigniewa Religi
• 1986–1991 – budowa osiedla im. Mikołaja Kopernika
• 1996 – ustanowienie św. Kamila patronem miasta
• 1998
  • uruchomienie oczyszczalni ścieków Śródmieście
  • otwarcie Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej
• 2002
  • 19 października – otwarcie estakady drogowej nad parkiem im. Poległych Bohaterów
• 2005
  • 25 stycznia – otwarcie odcinka autostrady A4 biegnącej przez dzielnice Kończyce i Makoszowy, z węzłem Wspólna w Kończycach (na granicy z Rudą Śląską)
  • 10 marca – spłonięcie zabytkowego budynku młyna przy skrzyżowaniu ul. Wolności i Brysza
  • 1 lipca – połączenie Kopalni Węgla Kamiennego Makoszowy z KWK Sośnica w Gliwicach w zakład KWK Sośnica-Makoszowy
• 2006
  • uruchomienie pierwszej części zabrzańskiej podstrefy ekonomicznej wchodzącej w skład Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
• 2007
  • 16 czerwca – otwarcie zabytkowej Kopalni Guido dla ruchu turystycznego na poziomach 170 m i 320 m
• 2008
  • 4 listopada – rozpoczęcie budowy pierwszych zabrzańskich odcinków Drogowej Trasy Średnicowej
• 2010
  • 12 maja – uroczyste otwarcie nowej siedziby Filharmonii Zabrzańskiej
  • 29 październik – uroczysta iluminacja zabrzańskiego ratusza
  • kopalnia „Guido” jako unikatowy, XIX-wieczny zabytek techniki górniczej na skalę europejską, została wyróżniona jako „punkt kotwiczny” na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH)^[36]
• 2011
  • 10 czerwca – do użytku oddano dwa odcinki Drogowej Trasy Średnicowej (Z1 i Z2)
  • 14 września – rozpoczęcie prac modernizacyjnych, a zarazem budowy nowego stadionu im. Ernesta Pohla (Stadion Górnika Zabrze)
  • 30 września – oddanie do użytku odcinka Sośnica (Gliwice)-Maciejów (Zabrze) Autostrady A1
  • 22 grudnia – oddanie do użytku odcinka Maciejów (Zabrze)-Zabrze Północ (Zabrze) Autostrady A1
• 2013
  • 13 maja – oddanie do użytku nowej siedziby MOPR przy ul. 3 Maja 16
  • 17 maja – oddanie do użytku budynku Galerii Zabrze przy ul. Wolności 273
  • 13 grudnia – zakończenie renowacji dworca PKP w Zabrzu
• 2014
  • 26 lutego – rozpoczęcie wyburzania budynku Akademickiego centrum medycznego w Zabrzu
  • 5 lutego – oficjalne otwarcie krytej pływalni Aquarius przy Al. Wojciecha Korfantego 18
  • 27 maja – otwarcie Park Hotel Diament Zabrze przy ulicy 3-Maja 112a, obiektu spółki Hotele Diament S.A., pierwszego czterogwiazdkowego hotelu w mieście czasów nowożytnych
  • 8 lipca – oddanie do użytku nowej siedziby Powiatowego Urzędu Pracy przy Pl. Krakowskim 9
  • 8 sierpnia – oddanie do użytku ostatnich dwóch odcinków Drogowej Trasy Średnicowej (Z3 i Z4)
  • 14 sierpnia – zakończenie wyburzania budynku Akademickiego Centrum Medycznego w Zabrzu.
• 2016
  • 21 lutego – po modernizacji stadionu im. Ernesta Polha (budowa trzech nowoczesnych trybun), udostępniono kibicom widownię, która może pomieścić 24,5 tys. widzów.
• 2018
  • 14 września – uruchomiono po rewitalizacji Sztolnię Królowa Luiza – najdłuższy szlak wodny pod ziemią w Europie.

W Zabrzu znajduje się wiele zabytkowych obiektów (głównie z przełomu XIX i XX wieku), takich jak zabytkowe kamienice w centrum miasta, osiedla robotnicze, obiekty sakralne itp.

• Obiekty poprzemysłowe
  • wieża ciśnień przy ul. Zamoyskiego 2 z 1909, o wysokości 46 m, wzniesiona w stylu ekspresjonistycznym
  • wieża ciśnień huty Donnersmarcka przy ul. Hagera z 1871, z elementami neogotyku
  • wieża wyciągowa, budynek nadszybia, wagownia (obecnie portiernia) i maszynownia szybu Maciej z około 1910
  • zabudowa kopalni „Królowa Luiza” przy ul. Wolności 402 z drugiej połowy XIX w.
  • zabudowa kopalni „Guido” (oraz wyrobiska podziemne) przy ul. 3 Maja 91 z drugiej połowy XIX w. i początku XX w.
• Robotnicze osiedla mieszkaniowe
  • kolonia robotnicza Borsigwerke w dzielnicy Biskupice, wzniesiona w latach 1863–1871
  • kolonia patronacka Ballestrema, w dzielnicy Rokitnica, wzniesiona w latach 1905–1913
  • kolonia patronacka Huty Zabrze w dzielnicy Małe Zabrze, wzniesiona w latach 1903–1922
  • kolonia robotnicza na ul. Poległych Górników przy secesyjnej Kopalni Mikulczyce
  • osiedle dla robotników spółki „Preussag” w dzielnicy Zaborze, wzniesione w latach 1926–1927
• Obiekty użyteczności publicznej
  • Hotel Admiralspalast przy ul. Wolności 305 z lat 1924–1928, wzniesiony w stylu modernistycznym
  • budynek Muzeum Górnictwa Węglowego przy ul. 3 Maja 19, wzniesiony w latach 1874–1875
  • gmach Sądu Rejonowego (oraz więzienie) przy ul. 3 Maja 21, wzniesiony w drugiej połowie XIX wieku i rozbudowany w 1907, wyremontowany w 2008
  • zespół zabudowy Szpitala Klinicznego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego z drugiej połowy XIX wieku oraz lat 1900–1905 z charakterystyczną wieżą ciśnień z 1904
  • budynek Poczty Głównej przy pl. Dworcowym 1, wzniesiony w latach 1909–1911 w stylu neogotyckim^{[potrzebny przypis]}
  • Ratusz gminny w Mikulczycach przy ul. Tarnopolskiej 80, wzniesiony w 1902
• Budynki mieszkalne
  • Pałac w Mikulczycach z przełomu XVIII i XIX wieku
  • dwór w Rokitnicy z 2. połowy XIX wieku
  • secesyjna Kamienica pod Orłem przy ul. Dworcowej 9 wzniesiona w 1905 przez aptekarza dra Paul Skrzipietz
  • „Stalowy dom” przy ul. Cmentarnej, wzniesiony w 1927 w nowatorskiej technologii prefabrykatów stalowych
  • zespół zabudowy osiedla mieszkaniowego przy ul. Wolności 149, pl. Słowiańskim 1–5, ul. Stanisława Wyspiańskiego 1–9^[37]
  • secesyjna kamienica z 1903 przy ulicy 3 Maja 38. Niegdyś znajdował się tu sklep mięsny z wnętrzem na planie nieregularnego wielokąta, z oddzielonym zapleczem. Wnętrze ozdobiono ceramicznymi płytkami o wzorach floralnych i geometrycznych, na jednym z wzorów przedstawiono głowę byka wkomponowaną we fryz^[38]
• Obiekty sakralne

• • Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła przy ul. Wolności 196, wzniesiony w latach 1863–1866 w stylu neoromańskim
  • Kościół pw. św. Jana Chrzciciela przy ul. Bytomskiej 37, wzniesiony w latach 1853–1858 w stylu neogotyckim, znajduje się tam krypta z ciałami niektórych członków śląskiego rodu Bellestremów^[39]
  • Kościół pw. św. Anny przy ul. 3 Maja 18, wzniesiony w latach 1897–1900 w stylu neoromańskim
  • Kościół pw. św. Jadwigi przy ul. Wolności 504, drewniany z 1929
  • Kościół pw. św. Józefa przy ul. Roosevelta 104
  • Kaplica Najświętszej Marii Panny przy ul. Rolnika, wzniesiona w 1870, o cechach neogotyckich
• Cmentarze

• • Cmentarz żydowski z XIX wieku przy ul. Cmentarnej
  • Cmentarz ewangelicki przy ul. Lelewela
  • Cmentarz przy ul. Kondratowicza
• Inne obiekty
  • ruiny spichlerza z XVII w. przy ul. Trębackiej w dzielnicy Biskupice

Pod koniec lipca 2015 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zabrzu wynosiła ok. 6,3 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 10,7% do aktywnych zawodowo^[40].

• CH Platan
• M1 Zabrze
• Galeria Zabrze

Autostrady:

• autostrada A4 – węzeł Zabrze Południe
• autostrada A1 – węzeł Zabrze Zachód w Czekanowie i Zabrze Północ w Wieszowie

Drogi europejskie:

• trasa europejska E40

Drogi krajowe:

• droga krajowa nr 78
• droga krajowa nr 88
• droga krajowa nr 94

Drogi wojewódzkie:

• droga wojewódzka nr 921
• droga wojewódzka nr 902 – Drogowa Trasa Średnicowa

• dworzec kolejowy Zabrze na linii kolejowej E30
• Przystanek Kolejowy Zabrze Północne^[41]
• Przystanek Kolejowy Zabrze Maciejów

Komunikację miejską w Zabrzu organizuje Zarząd Transportu Metropolitalnego. Na terenie miasta działa lub przebiega 8 linii tramwajowych (1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 17) oraz 46 linii autobusowych, w tym 4 metropolitalne (M1, M14, M16, M24).

• publiczne
  • Szpital Miejski w Zabrzu Sp.z o.o.
  • Szpital Specjalistyczny w Zabrzu
  • Szpital Kliniczny nr 1 w Zabrzu im. Prof. Stanisława Szyszko Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
  • Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu
• niepubliczne
  • Szpital Specjalistyczny Sanvimed (Ortopedia i Okulistyka)

W Zabrzu znajdują się liczne placówki oświatowe:

• Przedszkola:
  • 38 publicznych
• Szkoły podstawowe:
  • 29 publicznych
• Licea ogólnokształcące:
  • 9 publicznych
• Szkoły niepubliczne:
  • Społeczna Szkoła Podstawowa i Gimnazjum „Nasza Szkoła” Zabrzańskiego Towarzystwa Szkolnego
  • Zespół Szkół Katolickich – szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum
• Szkoły policealne:
  • Policealne Studium Zawodowe Zabrzańskiego Centrum Kształcenia Ogólnego i Zawodowego
  • Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Ekonomiczno-Usługowych
  • Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Spożywczych
  • Policealna Szkoła eCollege
  • Szkoła Policealna Województwa Śląskiego w Zabrzu
• Szkoły zawodowe:
  • szkoły zawodowe – 6 publicznych
  • Medyczne Studium Zawodowe nr 1 im. prof. Antoniego Cieszyńskiego
  • Medyczne Studium Zawodowe nr 2
• Szkoły wyższe:
  • Śląski Uniwersytet Medyczny
    • Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu
  • Politechnika Śląska
    • Wydział Organizacji i Zarządzania
    • Wydział Inżynierii Biomedycznej
  • Akademia Śląska
    • Wydział Nauk Medycznych im. prof. Zbigniewa Religi w Zabrzu
• Inne placówki:
  • Liceum Plastyczne i Ogólnokształcąca Szkoła Sztuk Pięknych (jako Zespół Szkół nr 18)^[42]
  • Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Stanisława Moniuszki – szkoła publiczna^[43]
  • NCKU Wszechnica Zabrzańska (prowadzona przez Stowarzyszenie Misericordia w Zabrzu)

W mieście znajdują się również placówki oświatowe innego typu: szkoły sportowe, szkoły nauki języków obcych, centra kultury itp.

• Teatr Nowy im. Gustawa Morcinka (pl. Teatralny 1)
• Filharmonia Zabrzańska (Park Hutniczy 7)

• Dom Muzyki i Tańca (ul. Gen. de Gaulle’a 17)

• Multikino (13 sal, ul. Gdańska 18)
• Planet Cinema (7 sal, pl. Teatralny 12)
• Kino Roma (ul. Padlewskiego 4) – najstarsze czynne kino na Górnym Śląsku^[44]

• Miejski Ośrodek Kultury^[45]
  • Miejski Ośrodek Kultury Guido (ul. 3 Maja 91a)
  • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Biskupicach (ul. Kossaka 23)
  • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Grzybowicach (ul. Badestinusa 60)
  • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Kończycach (ul. Dorotki 3)
  • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Pawłowie (ul. Sikorskiego 114)
  • Ośrodek Działań Artystycznych (Park Hutniczy 11)
  • Kino Roma (ul. Padlewskiego 4)
• Młodzieżowy Dom Kultury nr 1 (ul. Tarnopolska 50, Mikulczyce)
• Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 (ul. 3 Maja 12)

• Miejska Biblioteka Publiczna im. Jerzego Fusieckiego
  • Wypożyczalnia Centralna (ul. Londzina 3)
  • Czytelnia Ogólna i Prasy (ul. Wyzwolenia 4)
  • 19 filii w dzielnicach
• Biblioteka Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, Oddział w Zabrzu-Rokitnicy (ul. Jordana 19) z Czytelnią w Zabrzu (pl. Traugutta 2)^[46]
• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Katowicach, Filia w Zabrzu (ul. 3 Maja 12)

• Muzeum Miejskie
  • Galeria Sztuki Café Silesia (ul. 3 Maja 6)
• Muzeum Górnictwa Węglowego (ul. 3 Maja 19)
  • Sztolnia „Królowa Luiza”
    • Strefa Carnall (ul. Wolności 410)
    • Kopalnia (ul. Mochnackiego12)
    • Port (ul. Miarki 8)
  • Kopalnia „Guido” (ul. 3 Maja 93)
• Muzeum Techniki Wojskowej (ul. Mochnackiego 12)

• Galeria Sztuki Café Silesia (ul. 3 Maja 6)
• Galeria Zmiękczalnia (ul. Wolności 410)

• Klub Muzyczny CK Wiatrak – Niezależne Centrum Kultury Alternatywnej (ul. Wolności 395)
• Klub Muzyczny OffSide (ul. Wolności 282)

• Zabrzański Chór Młodzieżowy „Resonans con tutti” im. N. G. Kroczka (ul. Tarnopolska 50, Mikulczyce)
• Chór Lutnia^[47]

• AnimalWorld (dziecięce zoo) (ul. Niedoby 11, Makoszowy)

• TVZ – Telewizja Zabrze

• „Głos Zabrza i Rudy Śląskiej” (ukazuje się od 1956)
• „Nasze Zabrze Samorządowe” (ukazuje się od 1994)
• „Nowiny Zabrzańskie” (ukazują się od 1995)
• „Dziennik Zachodni. Nasz Tygodnik Zabrze” (ukazuje się od 2000)
• „Gazeta Miejska Gliwice Zabrze” (ukazywała się w latach 1997–2020)^[48]

• Zabrze News – serwis powiązany z magazynem ŚLĄZAG (zabrzenews.pl)
• Głos Zabrza i Rudy Śląskiej (gloszabrza24.pl)
• Info Zabrze (infozabrze.slask.pl)
• Nowiny Zabrzańskie (nz24.pl)
• ZABRZE112.pl - serwis służb ratunkowych
• Zabrze Nasze Miasto (zabrze.naszemiasto.pl)
• W Zabrzu (wzabrzu.info)
• zabrze.com.pl – należy do sieci Silesia.info.pl
• 24zabrze.pl

Źródło^[49]:

• Park Hutniczy (dawniej: Hüttenpark) w Zabrzu, zał. 1885
• Park Miejski (też: Park Dubiela, dawniej: Park im. Poległych Bohaterów, Stadtpark, Skagerrakpark), zał. 1924
• Park im. Rotmistrza Witolda Pileckiego (dawniej: Park im. Gen. K. Świerczewskiego, Steinhoffpark)
• Park Leśny im. Powstańców Śląskich (dawniej: Guidowald)
• Park im. Tadeusza Kościuszki
• Park Rodzinny
• Park im. J. Kuronia
• Park im. Jana Pawła II na Osiedlu Mikołaja Kopernika, zał. 2006
• Park przy ul. Krakowskiej (dawniej: Park przy ul. Findera) w Rokitnicy
• Park im. A. Hlonda w Kończycach

• Park Floriana (też: Braci Górniczej, dawniej: Wincentego Pstrowskiego) na Dorocie
• Park Hutniczy (dawniej: Hüttenpark) w Biskupicach (na Osiedlu Borsiga)^[50][51]

• Miejski Ogród Botaniczny (ul. Piłsudskiego 10)

• Zabrzański Kompleks Rekreacji^[52]
  • Aquarius (dawniej: Miejski Zakład Kąpielowy, pl. Krakowski 10)
  • Aquarius Kopernik (al. Korfantego 18)
• Kąpielisko Leśne MOSiR (Maciejów)^[53]

• ReShape Fitness (ul. Narutowicza 1)^[54]
• Smart Gym Zabrze Arena (ul. Roosevelta 81)^[55]
• Just Gym Zabrze (pl. Teatralny 12)^[56]
• Xtreme Fitness Gyms Zabrze (al. Szczęście Ludwika 2b, Mikulczyce)^[57]
• Fabryka Formy (Galeria Zabrze, ul. Wolności 273)

• Staw Mikulczyce

Przez Zabrze przebiegają szlaki turystyczne:

Znakowane:

• – Szlak Husarii Polskiej
• – Szlak Obrońców Polskiej Granicy
• – Szlak Okrężny Wokół Gliwic
• – Szlak im. Zygmunta Kleszczyńskiego

Pozostałe:

• – Szlak Zabytków Techniki
• – Szlak architektury drewnianej województwa śląskiego

Zabrzańskie kluby sportowe:

• Górnik Zabrze
• Gwarek Zabrze – klub piłkarski, dwukrotny mistrz Polski juniorów starszych (2003 i 2006) oraz mistrz juniorów młodszych (2002), utworzony został 12 czerwca 1974, poza drużynami w ligach juniorskich klub posiada drużynę występującą w sezonie 2024/2025 w lidze okręgowej seniorów.
• Walka Zabrze
• Piast Pawłów
• Stal Zabrze
• Sparta Zabrze - klub piłkarski, posiadający drużyny w ligach juniorskich oraz drużynę występujący w lidze okręgowej seniorów.
• MKS Zabrze-Kończyce (Gazobudowa Zabrze) – klub piłkarski posiadający obecnie tylko zespoły młodzieżowe. Powstał w 1956 w Bytomiu pod nazwą „Lechia”. W 1958 klub przeniósł siedzibę do Zabrza i zmienił nazwę na Klub Sportowy „Gazobudowa”, a następnie został włączony do rozgrywek piłkarskiej C-klasy. Pierwsze mecze rozgrywane były na boisku „Linodrutu”, a następne na stadionie przy ul. Hagera w Zabrzu.
• UKS 14 Zabrze – uczniowski klub lekkoatletyczny z siedzibą w SP 14 w Zabrzu.
• KS Zabrze-Grzybowice (Społem Zabrze, do 1975 jako LZS Grzybowice^[58]) – klub piłkarski grający obecnie w A-klasie
• MKS Zaborze – Młodzieżowy Klub Sportowy grający obecnie w A-klasie
• UKS Quo Vadis Makoszowy – uczniowski klub piłkarski grający obecnie w B-klasie
• KKS Zabrze – II-ligowy klub piłki nożnej kobiet, obecnie grający pod nazwą Górnik Zabrze
• MKS Zabrze – koszykówka młodzieżowa
• Studio Tańca „Szok”
• Zespół Taneczny „Mak”
• Górnik Zabrze – zespół piłki ręcznej znajdujący się obecnie w PGNiG Superlidze
• UKS Spartakus Zabrze – uczniowski klub sportowy; siatkówka i koszykówka

Na terenie Zabrza działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna:
  • placówka w Zabrzu^[59]
• Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa
  • zbór w Zabrzu^[60]
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:
  • zbór w Zabrzu-Mikulczycach^[61]
• Kościół Chrześcijan Baptystów:
  • Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Zabrzu^[62]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski (diecezja katowicka)^[63]:
  • Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zabrzu^[63]:
    • Kościół Pokoju (ul. Lutra 2)^[64]
    • Kościół ewangelicko-augsburski w Zabrzu-Mikulczycach (drewniany, ul. Brygadzistów 14)^[65]
• Kościół rzymskokatolicki:
  • obszar miasta podzielony jest pomiędzy 19 parafii rzymskokatolickich należących do diecezji gliwickiej oraz 3 parafie archidiecezji katowickiej. W mieście znajdują się siedziby 2 dekanatów Zabrze oraz Zabrze-Mikulczyce, 3 parafie należą do dekanatu dekanatu Kochłowice, a jedna parafia należy do dekanatu Bytom-Miechowice.
• Kościół Wolnych Chrześcijan:
  • zbór w Zabrzu^[66]
• Świadkowie Jehowy:
  • 10 zborów (Zabrze-Biskupice, Zabrze-Guido, Zabrze-Helenka, Zabrze-Mikulczyce, Zabrze-Południe, Zabrze-Północ, Zabrze-Rokietnica, Zabrze-Śródmieście, Zabrze-Wschód, Zabrze-Zachód) gromadzących się w trzech Salach Królestwa (ul. Jana Pyki 3A, ul. Rymera Józefa 38, ul. Żniwiarzy 2B)^[67].

Zabrze jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Zabrzu 25 radnych^[68]. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym obecnie jest Agnieszka Rupniewska.

Ugrupowanie	2002−2006[69]	2006−2010[70]	2010–2014[71]	2014–2018[72]	2018–2023[73]
Sojusz Lewicy Demokratycznej	9 (SLD-UP)	4 (LiD)	3	1 (SLD Lewica Razem)	–
Samoobrona	1	–	–	–	–
Platforma Obywatelska	6	8	7	7	9 (KO)
Skuteczni dla Zabrza	1	3	–	–	–
Rodziny Zabrzańskie	8	–	–	–	–
Prawo i Sprawiedliwość	–	6	3	5	5
Razem dla Zabrza	–	4	–	–	–
KWW Małgorzaty Mańki-Szulik	–	–	12	12	7
Lepsze Zabrze	–	–	–	–	3
Kukiz’15	–	–	–	–	1

Miasto jest członkiem: Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów i Związku Miast Polskich.

Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 Zabrze zostało sklasyfikowane jako osiemnaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej^[74][75].

Lista miast partnerskich i zaprzyjaźnionych z Zabrzem^[76]:

– Sangerhausen, Niemcy (1983) – Seclin, Francja (1987) – Lund, Szwecja (1990) – Trnawa, Słowacja (15 grudnia 1995)

– Równe, Ukraina (25 stycznia 2001) – Zahla, Liban (8 października 2007) – Rotherham, Wielka Brytania (2007) – Essen, Niemcy (2015) Rovereto, Włochy (2020)

Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 miasto zerwało nawiązaną w 1998 współpracę z rosyjskim Królewcem^[77].

Bytom, Gierałtowice, Gliwice, Ruda Śląska, Zbrosławice

Zobacz multimedia związane z tematem: Zabrze

Zobacz kolekcję cytatów o Zabrzu w Wikicytatach

• Wieża ciśnień w Zabrzu
• Fundacja Rozwoju Kardiochirurgii im. prof. Zbigniewa Religi

• Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865  (niem.).
• Praca zbiorowa „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 637–638, hasło „Zabrze”.
• Piotr Hnatyszyn, „Kroniki Miasta Zabrza”, Zabrze 2012 ISBN 978-83-62023-09-7.

• Urząd Miejski w Zabrzu
• Zabrze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 208 .