W XIV wieku na wysokim brzegu Narwi, gdzie obecnie znajduje się skansen, wybudowano gród o umocnieniach drewniano-ziemnych.
Pierwsze pisemne wzmianki o Nowogrodzie pochodzą z 27 grudnia 1355. Mówią one o nadaniu przez króla Kazimierza Wielkiego ziemi warszawskiej Siemowitowi III. Od Siemowita III w 1375 r. Nowogród otrzymał jego syn Janusz I Starszy. On to zbudował murowany zamek w miejsce spalonego wcześniej dwukrotnie drewnianego grodu kasztelańskiego.
W 1434 roku książę mazowiecki Bolesława IV nadał prawa miejskie. Uważa się to nadanie jako potwierdzenie praw uzyskanych wcześniej od księcia Janusza I. [2] W 1869 Nowogród utracił je w ramach represji po powstaniu styczniowym, a następnie zostały przywrócone wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości[3]. W XIV wieku miasto było siedzibą kasztelanii oraz stolicą ziemi (terra) w ramach nowego podziału administracyjno-terytorialnego [4]. Ziemia nowogrodzka jako oficjalna nazwa funkcjonowała jeszcze w XV wieku, aby z czasem zaniknąć na rzecz określenia: ziemia łomżyńska.
W XVI w. miasto stało się ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu, eksportowano zboże, produkty leśne oraz żelazo z okolicznych kuźnic. W XVII w. było siedzibą starosty i sądu bartnego[6]. W 1794 podczas Insurekcji kościuszkowskiej miasto było jednym punktów polskiej obrony na linii Narwi[7]. W czasie powstania listopadowego w mieście i okolicy doszło do bitwy, w trakcie której oddziały polskie zaatakowały garnizon rosyjski stacjonujący w mieście.
W czasie I wojny światowej na Narwi koło Nowogrodu utrzymywał się przez 3 miesiące front rosyjsko-niemiecki co spowodowało poważne zniszczenie miejscowości.
Schrony kompanii fortecznej "Nowogród" z 1939 roku
Schron L przy moście drogowym na NarwiOtoczenie schronu LKopuła pancerna schronu LOkna strzelnicze schronu Tablica informacyjna schronu LWysadzony w 1944 przez wycofujących się Niemców schron DWnętrze schronu DTablica informacyjna schronu DSchron CKopuła pancerna schronu Schron C jest obecnie mocno zarośnięty, co utrudnia jego zwiedzanie Największy z zachowanych polskich schronów bojowych w Nowogrodzie - schron BKopuła pancerna schronu ze śladami po uderzeniach pocisków Kopuły pancerne schronu BSchron GŚlad po próbie kradzieży kopuły pancernej przez złomiarzy Wnętrze schronu GSchron pozorny z kopułą przewoźną Wejście do schronu pozornego Ślad po kopule pancernej schronu, która została ukradziona przez złomiarzy Wnętrze dawnej kopuły pancernej schronu Okopy piechoty obok schronu ATablica informacyjna Pozostałości schronu ATablica informacyjna schronu A
Po wybuchu II wojny światowej miasto było miejscem zaciętych walk, toczonych w ramach kampanii wrześniowej. Do obrony wykorzystane były m.in. schrony bojowe, wybudowane latem 1939 w granicach miasta i na przyległych do niego terenach (odcinek Nowogród–Szablak).
Społeczność żydowska posiadała w mieście synagogę oraz szkołę. Prawdopodobnie cheder lub Talmud-Torę. Synagoga powstała pod koniec osiemnastego wieku. Był to drewniany budynek. We wrześniu 1939 została zniszczona. Szkoła znajdowała się przy Rynku. Po wojnie budynek wykorzystywano na cele oświatowe, obecnie pustostan[8][9].
W następstwie walk Nowogród doznał bardzo poważnych zniszczeń. W 1978 miejscowość odznaczono – za zasługi w wojnie obronnej z 1939 – Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy[10].
W Nowogrodzie znajduje się gimnazjum im. papieża Jana Pawła II oraz szkoła podstawowa, której patronem jest założyciel miejscowego skansenu kurpiowskiego – Adam Chętnik.
Demografia
Dawna restauracja Panorama w Nowogrodzie dziś pod nazwą Wiszące Ogrody nad NarwiąNowogród, widok z mostu na skansen kurpiowski
Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku wieś zamieszkiwało 1856 osób, 1294 było wyznania rzymskokatolickiego, 43 prawosławnego, 5 ewangelickiego a 514 mojżeszowego. Jednocześnie 1310 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 42 rosyjską, 502 żydowską, 1 litewską a 1 rusińską. Było tu 297 budynków mieszkalnych[12].
W 1937 mieszkało tutaj 260 rolników, 60 kupców, 15 stolarzy, 17 szewców, 6 młynarzy, ponadto funkcjonowały 34 sklepy.
Piramida wieku mieszkańców Nowogrodu w 2014 roku[11]:
Obiekty zabytkowe
Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi PannyWarta honorowa rekonstruktorów WP II RP przed cmentarzem wojennym z 1920 roku - Pomnik Młodym Bohaterom z 1920Pomnik ku czci poległych w walce z niemieckim faszyzmem w NowogrodzieMłyn wodny - Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie
Zamek – za panowania króla PolskiKazimierza Wielkiego na wzgórzu Ziemowita powstał murowany zamek, jeden z najstarszych w tym regionie. Wykopaliska archeologiczne wykazały, że zamek wznosił się przed dworkiem stojącym obecnie na terenie skansenu, a od miasta oddzielała go fosa. Na wale wcześniej istniejącego w tym miejscu grodu odsłonięto w 1969 roku ślady budynku zakończonego poligonalną apsydą i podwaliny pod dużą szafę ołtarza, które są przypuszczalnie pozostałościami wzmiankowanego w źródłach drewnianego kościoła św. Barbary, istniejącego od XIV do XVII wieku.
Skansen im. Adama Chętnika – jest ciekawym obiektem w Nowogrodzie, prezentującym budownictwo kurpiowskie (najczęściej XIX-wieczne). Skansen ten został założony w 1927 przez etnografa i działacza społecznego – Adama Chętnika. Wprawdzie podczas ostatniej wojny wiele zbiorów zostało zniszczonych bądź zagrabionych, jednak Adam Chętnik podjął starania na rzecz odbudowy skansenu i powiększenia ilości znajdujących się w nim eksponatów. Obecnie skansen kurpiowski, mający charakter parku etnograficznego, prezentuje walory architektoniczne ok. 3000 obiektów, pochodzących z okolicznych terenów[13].
Kościół murowany pw. Narodzenia NMP – zabytkowy, pochodzi pierwotnie z XV w. Na przestrzeni lat był wielokrotnie przebudowywany po pożarach i zniszczeniach wojennych. Po zakończeniu ostatniej wojny, odbudowano go w latach 1946–1956 dzięki staraniom proboszczów: ks. Stanisława Prószyńskiego oraz Stanisława Miklaszewicza. W latach 1980–1982 wykonano polichromie wnętrza kościoła, ufundowano dzwony i odbudowano wieże.
Plebania – murowana, znajduje się obok kościoła; zbudowana została w 1882 dzięki staraniom ówczesnego proboszcza ks. W. Sienkiewicza. Budynek plebanii również znajduje się w rejestrze obiektów zabytkowych. Kilkaset metrów od kościoła znajduje się parafialny cmentarz grzebalny (o pow. 2,8 ha) z bramą i 4 nagrobki o znaczeniu historycznym z 1850.
Cmentarz wojenny żołnierzy polskich – z 1920; położony jest on w północno-zachodniej części Nowogrodu, w lasku przy ul. Sikorskiego. Teren cmentarza wojennego wyznaczony przez wkopane betonowe słupy.
Pomnik Młodym Bohaterom z 1920 r. znajduje się przy ul. Miastkowskiej. Ma formę kopca otoczonego betonowym ogrodzeniem. Na kopcu betonowy pomnik z tablicą zwieńczony krzyżem i figurą orła białego. Na tablicy upamiętniającej widnieją nazwiska 42 żołnierzy. W mogile pochowano także 34 nieznanych żołnierzy polskich[14]. Pomnik powstał w 1923 roku aby upamiętnić bohaterską obronę Nowogrodu i Miastkowa żołnierzy 205 ochotniczego pułku piechoty poległych w walce z radzieckim korpusem kawalerii Gaja[15].
Grodzisko stożkowate typu motte zwane „Górki”, położone na granicy Nowogrodu i wsi Jankowo-Młodzianowo. Od XIII do XIV wieku wznosiła się na nim drewniana wieża rycerska, którą otaczała palisada. Grodzisko broniło przeprawy na rzece Narwi. Badania na nim w 1967 roku prowadził archeolog Tadeusz Żurowski.
Grodzisko „Kępa” leżące u ujścia rzeki Pisy do Narwi. Trójkątny cypel wyniesiony nad poziom wody około 3–4 m jest odcięty od lądu półokrągłym rowem w odległości 40 m i otoczony wałem w odległości 90 m. Grodzisko funkcjonowało od IX do XIII wieku, gdy osadnictwo z tego miejsca przeniesiona na miejsce dzisiejszego Nowogrodu.
↑A.K. Kunert, Z. Walkowski, Kronika kampanii wrześniowej 1939, Wydawnictwo Edipresse Polska, Warszawa 2005, s. 47, ISBN 83-60160-99-6.
↑ abNowogród w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 52.
↑Adam CzesławA.C.DobrońskiAdam CzesławA.C., Miasta województwa podlaskiego, Białystok 2014, s. 237-239, ISBN 978-83-64505-00-3.
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
-06.jpg)
