Helena Schrammówna

Data i miejsce urodzenia	24 lipca 1879 Olchowa
Data i miejsce śmierci	18 lutego 1942 Olchowa
Dziedzina sztuki	malarstwo
Multimedia w Wikimedia Commons

Helena Schrammówna (ur. 24 lipca 1879 w Olchowej, zm. 18 lutego 1942 tamże) – polska malarka, badaczka sztuki ludowej.

Urodziła się 24 lipca 1879^[a] w Olchowej w rodzinie profesora chemii Juliana^[2] i Józefy z Bargielów^[1] . Jej bratem był Wiktor Schramm^[1] . Wychowała się w Krakowie^[2]. Na początku XX w. studiowała nauki przyrodnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, po czym zaczęła pobierać lekcje malarstwa^[1]  u Jana Bukowskiego^[3]. W latach 1904–1906 studiowała u Wilhelma von Debschütza na Wyższej Szkole Sztuk Zdobniczych w Monachium, gdzie szkoliła się z technik malarskich, a także zdobyła doświadczenie w pracy z metalem, porcelaną i drewnem^[1] [2]. Krótko uczyła się na Węgrzech, po czym wyjechała do Paryża, gdzie poznała sztukę egipską i średniowieczną^[1] [4]. Pod wpływem Mychajły Bojczuka zaczęła także studiować malarstwo staroruskie i sztukę bizantyjską^[1] [5], do połowy lat 20. XX w. tworząc prace w duchu jego idei odrodzenia sztuki bizantyjskiej^[6].

Czas I wojny światowej spędziła na Pogórzu Karpackim^[7], zgłębiając lokalne tradycje i wierzenia ludowe^[1] . Sztukę ludową traktowała jako pełnoprawną gałąź sztuki, czasem nawet ważniejszą niż twórczość profesjonalna^[8]. Odeszła od malarstwa olejnego, skupiając się na temperze^[5] i malarstwie na szkle^[7], często tworząc prace niewielkich rozmiarów^[1] [7] o treści religijnej^[1] [5]. W 1921 namalowała obraz Lirnik i Księżniczka, którego inspiracją był dramat Sen srebrny Salomei Juliusza Słowackiego^[9]. Rok później zdobyła I i II nagrodę w konkursie zorganizowanym przez Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych za obrazy Matka Boska Zielna oraz Matka Boska Gromniczna^[1] . Tworzyła również projekty dekoracji, szczególnie kościelnych^[1] [5]. Nawiązała przyjaźń z Zofią Baudouin de Courtenay^[1] , z którą utworzyła polichromię niezachowanego do dziś kościoła w Starachowicach, sama malując tam Drogę Krzyżową^[1] [7].

W 1925 roku przeniosła się do Wilna^[10], gdzie poświęciła się badaniom nad sztuką ludową^[1] [11]. Do 1939 roku^[1]  zajmowała się sztuką ludową w Oddziale Sztuki Urzędu Wojewódzkiego^[10], piastując stanowisko sekretarki u kolejnych konserwatorów (m.in. u Stanisława Lorentza)^[7]. W swej roli m.in. konserwowała obrazy w Wilnie i w regionie^[7] (np. obraz Matki Boskiej Boruńskiej^[1] ), opracowywała spisy obiektów zabytkowych i badała sztukę ludową^[11], skupiając się przede wszystkim na tkactwie^[1]  i wileńskim samodziale lnianym^[11]. Należała do Prezydium Towarzystwa Popierania Sztuki Ludowej^[11] oraz do Rady Nadzorczej Bazaru Przemysłu Ludowego^[1] [11]. Owocem pracy naukowej były artykuły (np. Z zagadnień opieki nad sztuką ludową, „Ziemia”, 1929)^[1]  i publikacje książkowe, takie jak Sztuka ludowa i jej znaczenie dla kultury artystycznej (1939)^[11].

Była aktywna w lokalnym życiu kulturalnym i towarzyskim, przyjaźniąc się m.in. z rodziną Jana Borowskiego i należąc do powstałego w latach 30. klubu „Smorgonia”^[1] . W ramach klubu powstawały żartobliwe piosenki, fraszki i inne wierszowane formy autorstwa Teodora Bujnickiego, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Witolda Hulewicza i Tadeusza Łopalewskiego, które zostawały odgrywane przez aktorów^[12]. Schrammówna wraz z Krystyną Wróblewską i Wandą Raicherową tworzyły z kolei humorystyczną scenografię^[12]. Zachował się napisany przez klubowiczów czterowiersz, w którym scharakteryzowano Schrammównę:

Schrammówna kontynuowała tworzenie małych prac temperą^[1]  na gruncie kredowym^[11], malując przede wszystkim wiejskie sceny rodzajowe^[11]. Choć jej syntetyczne, stroniące od zbędnych dekoracji prace nawiązują stylem do sztuki ludowej, cechują się przemyślaną kompozycją brył i linii^[13]. Kilkanaście jej prac wystawiono w 1926 w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych^[1] . Poza twórczością malarską, Schrammówna zaprojektowała fryz na srebrzonej blasze nawiązujący do litanii loretańskiej dla kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej^[11] oraz przygotowała scenografię i kostiumy do wystawionej lokalnie sztuki Edmonda Rostanda^[11]. Należała do spółdzielni „Ład”, wraz z którą wystawiła prace na Powszechnej Wystawie Krajowej^[1] .

Podczas II wojny światowej spędziła wiele miesięcy w obozie na terenie Prus Wschodnich^[1] [11]. Zmarła 18 lutego 1942 w rodzinnej Olchowej, tam także została pochowana^[1] .

Wiele prac malarskich i notatek naukowych Schrammówny zaginęło podczas wojny^[1] .

• polichromia Droga Krzyżowa w kościele w Starachowicach, niezachowana
• polichromia i prace w kaplicy w Olchowie^[1] [11]
• Św. Wojciech – Anioły – feretron w kościele w Tarnawie Górnej^[1] 
• Matka Boska Zielna
• Matka Boska Gromniczna

Dzieła w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie:

• Pokłon Trzech Króli – ok. 1920, tempera na tekturze, 26 × 18 cm^[14]
• Krowa z cielęciem – 1920^[13], tempera na tekturze, na odwrocie szkic głowy, 35 × 44,5^[13]
• Spotkanie z wojownikami – lata 20., tempera i olej na tekturze, 41,5 × 55,5 cm^[15]
• Wnętrze chaty. Przy kołysce – 1922, tempera na tekturze, 26 × 35 cm^[13]
• Na targu – 1924, złocienie, tempera i olej na tekturze, 45 × 76 cm^[16]
• Miłosierdzie – ok. 1925, tempera na tekturze, 52,5 × 43 cm^[17]
• Trzech Budrysów – 1930, farba na szkle, 29,5 × 31,5 cm^[18]
• cykl Pan Tadeusz z lat 30. malowany na szkle:
  • Zosia i Hrabia – 18,2 × 38,2 cm^[19]
  • Zosia i dzieci wiejskie – 15 × 35,8 cm^[20]
• Serenada – lata 30., farba na szkle, 20,4 × 25,8 cm^[21]
• Madonna z Dzieciątkiem – ok. 1930, olej na desce dębowej, 22 × 17 cm^[22]
• Na pastwisku – ok. 1932, farba na szkle, 14,2 × 40,2 cm^[23]
• Dwie baby – tempera na tekturze, 35 × 44,5 cm^[24]
• Portret księdza G. – tempera na tekturze, 26 × 31,5 cm^[13]
• Kąpanie chłopca – tempera na tekturze, 42,5 × 37 cm^[13]
• projekty polichromii w kaplicy ss. bernardynek w Jarosławiu – szkice^[13]
• projekty polichromii kaplicy w Sanoku (?) – szkice^[13]

Dzieła w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu:

• Lirnik i Księżniczka – 1921, tempera na desce^[25]

Dzieła w zbiorach rodziny^[1] :

• Portret Juliana Schrammma
• Żniwiarki – obraz kuty w blasze
• Ułani węgierscy i dziewczyna podająca im mleko – olej
• Matka Boska Nieustającej Pomocy – olej
• Matka Boska Częstochowska – olej

• ekslibris Jerzego Remera, przed 1939^[26]
• ekslibris „Tygodnik Wileński”, przed 1939^[27]

Za katalogiem Biblioteki Narodowej^[28]:

• Uwagi o sztuce ludowej, 1926
• O wartości artystycznej samodziałów ludowych w Wileńszczyźnie, 1927
• O organizacji i ideologji Towarzystwa Popierania Przemysłu Ludowego w Wilnie, 1933
• Sztuka ludowa a praca oświatowa na wsi, 1934
• W sprawie ochrony sztuki ludowej, 1935
• Ochrona sztuki ludowej, 1939
• Sztuka ludowa i jej znaczenie dla kultury artystycznej, 1939

• Róża Biernacka: Helena Schrammówna. W: Internetowy Polski Słownik Biograficzny. 1994.
• Jan Borowski: Helena Schrammówna. W: Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie. T. 16. 1972.
• Urszula Makowska. Sen Srebrny Salomei w obrazie Heleny Schrammówny. „Київські полоністичні студії”. 27, 2016. 

• publikacje książkowe Schrammówny dostępne w bibliotece Polona