Helena Sanguszkówna

Helena Sanguszkówna
Ilustracja
Helena Sanguszkówna (1875)
Herb
Pogoń Litewska
Rodzina

Sanguszkowie herbu Pogoń Litewska

Data i miejsce urodzenia

1836
Gumniska

Data i miejsce śmierci

22 kwietnia 1891
Kraków

Ojciec

Władysław Hieronim Sanguszko

Matka

Izabela Maria Lubomirska

Dzieci

dwoje nieślubnych dzieci:
córka i Jan Piotr Sapieha

Rodzeństwo

Jadwiga Klementyna Sapieżyna
Roman Damian Sanguszko
Paweł Roman Sanguszko
Eustachy Stanisław Sanguszko

Multimedia w Wikimedia Commons

Helena Sanguszkówna, niekiedy Helena Sanguszko[a] (ur. 1836 w Gumniskach[1], zm. 22 kwietnia[2][3] 1891 w Krakowie) – polska księżniczka, działaczka społeczna, filantropka, członkini założycielka Towarzystwa Tatrzańskiego.

Życiorys

Pochodzenie

Młoda Helena Sanguszkówna z matką Izabelą Marią z Lubomirskich Sanguszkową i siostrą Jadwigą Klementyną na obrazie Giuseppe Giacoma Battiga (po 1845)

Urodziła się w 1836[4]. Była przedstawicielką kowelskiej linii Sanguszków – magnackiego rodu książęcego wywodzącego się od księcia ratneńskiego Sanguszki, bratanka króla Władysława Jagiełły (gałąź Giedyminowiczów)[5][6]. Jej rodzicami byli Władysław Hieronim Sanguszko i jego cioteczna siostra Izabela Maria z Lubomirskich (matki małżonków: Klementyna z Czartoryskich Sanguszkowa i Teresa z Czartoryskich Lubomirska były siostrami)[7][8][5]. Miała trzech braci (Romana Damiana, Pawła Romana i Eustachego Stanisława) oraz starszą siostrę Jadwigę Klementynę[7][5][9].

Kandydaci do ręki Heleny Sanguszkówny
Władysław Czartoryski (1828–1894)
Hrabia Alajos Károlyi (1825–1889)
Ludwik Karol Orleański (1814–1896)
Lord Denbigh (1823–1892)

Wśród kandydatów do jej ręki i posagu był m.in. książę Władysław Czartoryski, ale małżeństwu sprzeciwił się Władysław Sanguszko, dbający o dobre stosunki z władzami rosyjskimi. W 1864 była zaręczona z hrabią Alajosem Károlyim(inne języki), austro-węgierskim dyplomatą[10]. Jesienią 1878 francuski „L’Univers(inne języki)”, a za nim warszawska „Gazeta Handlowa”, przekazały informację o narzeczeństwie i przyszłym ślubie wówczas 42-letniej Heleny Sanguszkówny ze starszym od niej o 22 lata wdowcem, księciem Nemours Ludwikiem Karolem, synem ostatniego króla Francji Ludwika Filipa I[11]. O jej rękę zabiegał także angielski lord Denbigh(inne języki) (konwertyta z anglikanizmu na katolicyzm)[12]. Nigdy nie wyszła za mąż[5][7][13].

Słynęła z trybu życia opisywanego jako swobodny, m.in. pozostawała w latach 70. XIX w. w długotrwałym związku z ówczesnym mężem swojej siostry Jadwigi Klementyny, księciem Adamem Stanisławem Sapiehą[5][7][14]. Miała z nim dwoje dzieci: córkę, którą oddano na wychowanie we Francji oraz syna, który wychowywał się w rodzinie Sapiehów (uznany przez Jadwigę Klementynę za własne dziecko). Z czasem syn dowiedział się o swoim pochodzeniu, a po śmierci matki wyjechał na stałe do Ameryki[5][7][15].

Życie towarzyskie i artystyczne

Helena Sanguszkówna w roli księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej na zdjęciu Walerego Rzewuskiego (1884)
Helena Sanguszkówna na portrecie Franza Xavera Winterhaltera (1857)

Starannie wykształcona w domu rodzinnym w Gumniskach, znała biegle język francuski, w którym pisała zarówno listy, jak i próby literackie i wspomnieniowe (była autorką dziennika)[4][9]. Ze względu na urodę, którą powszechnie się zachwycano, cieszyła się dużym powodzeniem towarzyskim[13][16]. Stanisław Tarnowski pisał o niej: „miała w postawie i twarzy coś z antyku; młoda bogini Diana mogła być taką jak ona”[7]. Ferdynand Hoesick pisał o niej:

Prawdziwem bóstwem, królującem na tych zebraniach była czarująco piękna księżniczka Helena Sanguszkówna, w której po kolei kochali się wszyscy panicze z arystokracyi, Ludwik Wodzicki w ich liczbie. »To powszechne uwielbienie dla uroczej księżniczki, było czemś więcej, jak cnotą, miało siłę przekonania, czasem zagorzałości; tak dalece, że niektórzy upatrywali wdzięk nadzwyczajny… właśnie w beznadziei. Rozmarzenie było ogólne, przybierało rozmiary epidemii«. Cokolwiekbądź, księżniczka Helena zaznaczyła się, jako niedoścignięty ideał piękności i kobiecości w życiu, przeznaczeniu i wspomnieniach ówczesnej młodzieży. Jej niewysłowiony wdzięk, jej wytworne wzięcie, jej niegłośny, lecz niemniej istotny i subtelny dowcip kobiecy, jej kobiecość, jej wreszcie powab fizyczny, zaliczający ją do najpiękniejszych kobiet swego czasu, wszystko to sprawiało, że wieczory u księstwa Sanguszków, nietylko odznaczały się prawdziwie »europejskim zakrojem«, ale rozpłomieniały serca wielu rówieśników Tarnowskiego.

Ferdynand Hoesick. Stanisław Tarnowski: rys życia i prac. T. 1. Kraków, 1906. s. 107

Nie odmawiano jej również talentu scenicznego: na scenie Teatru Miejskiego w Krakowie grała w żywych obrazach Ogniem i mieczem Gryzeldę Wiśniowiecką. Trzykrotnie zagrała w żywym obrazie Kazimierz Wielki i Aldona, w którym wystąpiła wspólnie z hrabiną Sołtykową. Sanguszkównę przyrównywano także do aktorki Heleny Modrzejewskiej, której była wieloletnią wielbicielką i z którą prowadziła korespondencję[4][17][18][19].

Uczestniczyła w licznych balach, m.in. balu karnawałowym w Krakowie u książąt Druckich-Lubeckich w 1879 roku, podczas którego w pierwszej parze tańczyła mazura z arcyksięciem Fryderykiem[20] i balu w krakowskich Sukiennicach we wrześniu 1880 roku z okazji wizyty cesarza Franciszka Józefa, w trakcie którego wspólnie z Augustem Gorayskim prowadziła mazura[21].

W 1885 Helena Sanguszkówna udała się do Paryża na uroczystości ślubne wicehrabiego Charles’a Marie François de La Rochefoucaulda (wnuka jej ciotki Jadwigi z Lubomirskich de Ligne) z księżniczką Charlottą de La Trémoïlle. W przyjęciu zorganizowanym w pałacu de La Trémoille(inne języki) wzięli również udział książę Walii (przyszły król Edward VII), książę Aumale i książę Nemours, z którym była kilka lat wcześniej zaręczona[22][11][23].

Latem 1887 roku podczas podróży po Galicji arcyksiążę Rudolf zatrzymał się w pałacu w Gumniskach – na tę okazję ustawiono bramę triumfalną przy alei prowadzącej do pałacu, a bramę wjazdową do parku w Gumniskach przystrojono w kwiaty, chorągwie, liczne herby i trofea myśliwskie. Na tarasie pałacowym chlebem i solą witała go księżniczka Sanguszkówna (wspólnie z matką oraz księżną Teresą Sapieżyną)[24].

Brała udział w jednym z poniedziałkowych spotkań Deotymy, w trakcie których uczestnicy wypowiadali słowa, które stawały się podstawą poetyckich improwizacji wieszczki. Słowo „serce” wyszeptane przez księżniczkę Sanguszkównę, wraz z podanym wcześniej „dzwonem”, zainspirowało poetkę do wypowiedzenia wiersza o sercu i dzwonie, spisanego później przez polską pamiętnikarkę Paulinę z Lauczów Wilkońską[25].

Odbywała podróże po Europie, mieszkała na stałe w Krakowie[4].

Działalność humanitarna

Portret Heleny Sanguszkówny Walerego Rzewuskiego (ok. 1870)

Helena Sanguszkówna była protektorką i członkiem Lwowskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt[26], a także jednym z członków założycieli Towarzystwa Tatrzańskiego[27]. Obok starosty tarnowskiego księcia Ludwika Łodzi Ponińskiego została matką chrzestną sztandaru ochotniczej straży pożarnej w Tarnowie w 1883 podczas ceremonii z okazji dwusetnej rocznicy odsieczy wiedeńskiej[28].

Była członkiem zwyczajnym Krakowskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt, w którym działała, odbywając narady z sekretarzem, uczestnicząc w posiedzeniach wydziału i nadając własnoręcznie nagrody (złote dukaty) osobom, które zasłużyły się na rzecz ochrony zwierząt. Wspierała Towarzystwo finansowo, prosząc jednak sekretarza, aby nie publikować wzmianki o jej pomocy. Sprzeciwiła się obowiązującemu w Krakowie zakazowi podróżowania w dorożkach i fiakrach razem z psami i wyrażała chęć zamontowania sztucznych gniazd dla ptaków w parku w Gumniskach. Planowała założenie schroniska i szpitala dla zwierząt w Krakowie, zmarła jednak, nim plan mógł zostać wprowadzony w życie[26].

Księżniczka Sanguszkówna angażowała się w działalność społeczną. Założyła dwa zakłady dla sierot – jeden w Krakowie, a drugi w Tarnowie[26].

W kwietniu 1879 roku wzięła udział w balu dobroczynnym w pałacu ministerstwa węgierskiego w Wiedniu, który wspólnie z arcyksięciem Ludwikiem Wiktorem rozpoczęła polonezem[29].

W 1884 wsparła Komitet Niesienia Pomocy Dotkniętym Powodzią w Zachodnich Powiatach Galicyi sumą 100 złotych reńskich[30].

W 1887 roku z jej inicjatywy powstało Stowarzyszenie pań dla ochrony krajowego przemysłu zawiązane wraz z innymi mieszkankami Krakowa (m.in. Pelagią Branicką, Cecylią Lubomirską, hrabiną Janową Tarnowską, Stanisławową Potocką i prezydentową Szlachtowską). Będąc jego przewodniczącą, wspierała krakowski przemysł, zachęcając rodaczki do zakupu lokalnych wyrobów[3][31][32]. Wsparcie dla rodzimej gospodarki zamanifestowała m.in. podczas balu studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1887. Wywołała wielkie zainteresowanie, pojawiając się na nim w stroju uszytym w Polsce, a nie za granicą. Kreacja „bez paryzkich zbytków” spotkała się z powszechnym uznaniem, a obecność księżniczki przyczyniła się do jeszcze większego powodzenia balu[33]. W 1888 wspólnie z paniami ze stowarzyszenia podjęła się sfinansowania kosztów przesyłki wyrobów użytkowych galicyjskich pracownic na glasgowską wystawę robót kobiecych[34].

Śmierć i pogrzeb

Jeden z ostatnich portretów Heleny Sanguszkówny (ok. 1879–1885)

W kwietniu 1891 Helena Sanguszkówna była już od dłuższego czasu chora. Jej stan zdrowia uległ jednak tak znacznej poprawie, że czuwający przy niej brat książę Eustachy Sanguszko, powrócił pełen nadziei do Lwowa. 21 kwietnia stan księżniczki znacznie się pogorszył, posłano więc po księdza, by opatrzył ją świętymi sakramentami. Wysłano bezzwłocznie telegram do jej brata, który powrócił nocnym pociągiem do Krakowa. Zastał ją przy życiu, jednak godzinę później, o ósmej rano 22 kwietnia, Helena Sanguszkówna zmarła[2][35].

24 kwietnia między 8 a 11 rano odbyło się bez przerwy sześć mszy – odprawiane po kolei przez kardynała Albina Dunajewskiego, ojca Konrada ze zgromadzenia księży reformatów, ks. Pawlickiego ze zgromadzenia ojców zmartwychwstańców, ojca Antoniego ze zgromadzenia ojców karmelitów, księdza Józefa Jona, proboszcza parafii św. Marka i ks. Janickiego ze zgromadzenia ojców reformatów. Nazajutrz wyprowadzono z pałacu zwłoki księżniczki do kościoła ojców reformatów, w czym uczestniczyli wikariusz kościoła ks. kanonik Wojciechowski wraz z duchowieństwem i rodziną zmarłej; sąsiednie ulice były zapełnione licznymi żałobnikami. Trumnę do kościoła wnieśli włościanie, po czym żałobne nabożeństwo poprowadził kardynał Dunajewski[26].

Kaplica książąt Sanguszków na Starym Cmentarzu w Tarnowie – miejsce ostatniego spoczynku Heleny Sanguszkówny

Następnie orszak żałobny prowadzony przez księdza Józefa Franczaka (proboszcza należących do klucza tarnowskiego Wierzchosławic) wyruszył z kościoła na dworzec kolejowy. Na przedzie orszaku, niosąc wieńce, szli przybyli na pogrzeb włościanie z Wierzchosławic i Zalasowej. Dalej postępowali oficjaliści dóbr Sanguszków. Za trumną szli książę Roman Sanguszko, który prowadził hrabinę Katarzynę Potocką, książę Eustachy Sanguszko z księżną Elżbietą Sapieżyną z Potulickich, książę Leon Paweł Sapieha z żoną Teresą Elżbietą z Sanguszków i książę Paweł Sapieha. Dalej szli pozostali krewni i przyjaciele rodziny. W orszaku byli również posłowie: Józef Męciński, August Gorayski z żoną Marią z Borowskich, hrabia Stanisław Mycielski, hrabia Adam Skrzyński, hrabia Stefan Zamoyski, hrabia Stanisław Stadnicki i hrabia Karol Scipio del Campo. Ze Lwowa przybyli hrabia Wilhelm Siemieński-Lewicki z żoną Zofią z Lewickich, delegacja Wydziału Krajowego, wiceprezydent tegoż Antoni Chamiec, członek Wydziału Krajowego Franciszek Hoszard i radca Eskielski. Z Tarnowa przybył tamtejszy burmistrz Witold Rogoyski z członkami rady. W orszaku szli także sąsiedzi Stanisław Kotarski, Jan Kochanowski, Adam Jordan i hrabina Zofia Wallis. Szli także Paweł Popiel, Józef Majer, prezydent Krakowa Feliks Szlachtowski, prezydent sądu Jasiński, Jan Matejko, państwo Kossakowie, Władysław Łuszczkiewicz, prezes Towarzystwa Weteranów z 1831 Konopka i również liczni profesorowie, radcy miejscy, obywatele Krakowa i kupcy krakowscy. Postępował też wydział krakowski Towarzystwa Ochrony Zwierząt z prezesem i reprezentowane przez sekretarza Bronisława Gustawicza Lwowskie Towarzystwo Ochrony Zwierząt[26].

Pochód pogrzebowy przeszedł ulicami Sławkowską i Basztową, później wzdłuż plantacji ku ulicy Lubicz, aż ulicą Pawią dotarł do magazynów dworca kolejowego, gdzie w wagonie okrytym kirem złożono przy śpiewach żałobnych trumnę. Wieczorem wagon żałobny wyjechał do Tarnowa[26].

27 kwietnia ciało księżniczki Heleny Sanguszkówny złożono w kaplicy książąt Sanguszków na Starym Cmentarzu w Tarnowie[26][36]. Nazajutrz uroczyste nabożeństwo żałobne odprawił biskup tarnowski Ignacy Łobos[26].

Spuścizna

Helena Sanguszkówna jako dama w ciemnej sukni na obrazie Dziewica Orleańska Jana Matejki (fragment, 1886)

Helena Sanguszkówna była autorką rękopiśmiennego dziennika z lat 1848–1849, który przechowywany jest jako depozyt książąt Sanguszków w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej (Dziennik Heleny Sanguszko z lat 1848–1849. Journal d’Helene Sanguszko, Paris 1848, sygnatura: Przyb. 96/56)[37].

Jest bohaterką powieści Kosze i koszyki autorstwa Światowida (pseudonim zbiorowy Stanisława Koźmiana, Anny z Mycielskich Lisickiej, Stanisława Tarnowskiego i Ludwika Wodzickiego), wzorowanej na francuskiej powieści La Croix de Berny[7][38].

Książkę z 1890 pt. Wścieklizna u psów zadedykowali autorzy – Józef Limbach i Bronisław Gustawicz – Helenie Sanguszkównie jako „wielkiéj miłośniczce świata zwierzęcego i gorliwemu członkowi Krakowskiego Stowarzyszenia ochrony zwierząt”[39].

Księżniczce Sanguszkównie swoje utwory zadedykowali działający w Krakowie czeski kompozytor Jan Nepomucen Lemoch (Fantaisie sur un air polonois pour le piano: op. 8)[40][41] i krakowski kompozytor Józef Lubowski (Polka de concert: pour piano: œuvre 5)[42][43].

Pozowała do licznych obrazów, m.in. Dziewicy Orleańskiej Jana Matejki (jako dama w ciemnej sukni na dole obrazu)[44].

Ikonografia

Portret Heleny Sanguszkówny pędzla Antoine’a Bourlarda (1868)

Obrazy

Fotografie

  • Odbitka fotografii Heleny Sanguszkówny wykonanej ok. 1870 przez Walerego Rzewuskiego na papierze albuminowym o wymiarach 10,3x6,5 cm, przechowywana w zbiorach Biblioteki Narodowej (sygnatura: F.13880)[50]
  • Odbitka fotografii Heleny Sanguszkówny wykonanej ok. 1875 przez Walerego Rzewuskiego na papierze albuminowym o wymiarach 10,5×6 cm, przechowywana w zbiorach Biblioteki Narodowej (sygnatura: F.113824)[51].
  • Odbitka fotografii Heleny Sanguszkówny wykonanej ok. 1879-1885, o wymiarach 14,4×9,8 cm, przechowywana w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie (numer inwentarzowy: MNK XX-f-21394)[52].
  • Odbitka fotografii Heleny Sanguszkówny w roli księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej w żywych obrazach z Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza wykonanej w 1884 przez Walerego Rzewuskiego z negatywu szklanego kolodionowego na papierze albuminowym o wymiarach 19,1×9,4 cm (z ramką 20,9×10 cm), przechowywana w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (numer inwentarzowy: DI 99290 MNW)[53].

Pozostałe

  • Marmurowy płaskorzeźbiony portret Heleny Sanguszkówny nieznanego autorstwa, wykonany na terenie Austro-Węgier w 2. połowie XIX w., o wymiarach 38,5×33 cm, znajdujący się w zbiorach Muzeum Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie (numer inwentarzowy: MT-A-M/168)[54].
  • Reprodukcja portretu Heleny Sanguszkówny pędzla Franza Xavera Winterhaltera zamieszczona w numerze 15 czasopisma „Tygodnik Ilustrowany” z roku 1910[46].

Przodkowie

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8. Hieronim Janusz Sanguszko
 
 
 
 
 
 
 
4. Eustachy Sanguszko
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9. Cecylia Urszula Potocka
 
 
 
 
 
 
 
2. Władysław Hieronim Sanguszko
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
10. Józef Klemens Czartoryski
 
 
 
 
 
 
 
5. Klementyna Czartoryska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11. Dorota Barbara Jabłonowska
 
 
 
 
 
 
 
Helena Sanguszkówna
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
12. Józef Lubomirski
 
 
 
 
 
 
 
6. Henryk Lubomirski
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
13. Ludwika Sosnowska
 
 
 
 
 
 
 
3. Izabela Maria Lubomirska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
14. Józef Klemens Czartoryski (=10)
 
 
 
 
 
 
 
7. Teresa Czartoryska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
15. Dorota Barbara Jabłonowska (=11)
 
 
 
 
 
 

Na podstawie: Adam Boniecki, Herbarz polski, t. XV (s. 56), t. III (s. 319).; Eustachy Erazm Sanguszko [online], www.ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2020-06-04] [zarchiwizowane z adresu 2019-04-15] (pol.).; Z. Zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997, s. 66, 152, 153, 370–373.

Uwagi

  1. ↑ Helena Sanguszkówna podpisywała się po polsku jako Sanguszkówna[I]. Za jej życia w źródłach polskich występuje najczęściej jako Helena Sanguszkówna[II] (językoznawcy, tacy jak Walicki i Skobel, uznawali wówczas, tj. w ostatniej ćwierci XIX wieku, męskie formy nazwisk w stosunku do kobiet za niepoprawne[III]). W źródłach francuskich jako Hélène Sanguszko[IV]. W niektórych pracach przynajmniej od lat 70. XX w. bywa opisywana jako Helena Sanguszko[V]. Czasem nazywana Piękną Heleną[VI].
    I. Józef Szczublewski. ''Modrzejewska. Życie w odsłonach''. Warszawa 2009.
    II. Echa krakowskie, „Gazeta Kielecka”, R. 10, nr 17, 26 lutego 1879, s. 2.
    III. A. Walicki. Błędy nasze w mowie i piśmie. Kraków: 1879, s. 63–74.
    IV. Józef Lubowski, Polka de concert: pour piano: œuvre 5, Wiedeń 1852.
    V. Listy Józefa Brandta ilustrowane przez Juliusza Kossaka z podróży po Galicji w 1871 r., „Ze Skarbca Kultury” 21 (1975), nr 26, s. 14, przyp. 30.
    VI. A. Czajkowska, B. Romocka-Tyfel. Zmiana imienia i nazwiska. Warszawa: 2017, s. 27–29., J. Marszalska. Biblioteka i archiwum Sanguszków: zarys dziejów. Tarnowskie Tow. Kulturalne. 2000, s. 72, 196.    .

Przypisy

  1. ↑ Piękna i nieszczęśliwa – księżniczka Helena Sanguszkówna. [online], Nasz Tarnow, 10 października 2020 [dostęp 2020-10-14] (pol.).
  2. ↑ a b Kronika: Helena księżniczka Sanguszkówna, „Gazeta Lwowska”, R. 81, nr 91, Lwów, 23 kwietnia 1891, s. 3.
  3. ↑ a b Kronika miejscowa i zamiejscowa: Śp. księżniczka Helena Sanguszkówna, „Gazeta Narodowa”, R. 30, nr 97, Lwów, 23 kwietnia 1891, s. 2.
  4. ↑ a b c d E. Danowska, Sanguszkówna Helena, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 389.
  5. ↑ a b c d e f Z. Zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997, s. 373.
  6. ↑ J. Tęgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Wrocław 1999, s. 64, 65, 312.
  7. ↑ a b c d e f g Stefan Kieniewicz, Hieronim Władysław Sanguszko, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIV, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1993, s. 514–517, ISBN 978-83-04-00148-0 [zarchiwizowane z adresu 2020-06-03].
  8. ↑ A. Boniecki, Herbarz polski, t. XV (s. 56), t. III (s. 319).
  9. ↑ a b J. Marszalska, A. Sypek, Sanguszkowie, [w:] Tarnów. Wielki przewodnik, t. 17: Gumniska, Tarnów 2008, s. 192.
  10. ↑ Zbigniew Sudolski, W błękitnym kręgu: opowieść o Elizie z Branickich Krasińskiej i jej środowisku, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, 2004, s. 502.
  11. ↑ a b Telegramy Gazety Handlowej. „Gazeta Handlowa. Dziennik poświęcony handlowi, polityce i ekonomii”. 1878 (R. 15, nr 247), s. 1, 21 października (2 listopada) 1878. Rudolf Okręt. OCLC 1150447240. (pol.). 
  12. ↑ Matylda z Windisch-Graetzów Sapieżyna, My i nasze Siedliska, Wydawnictwo Literackie, 2003.
  13. ↑ a b J. Marszalska, Biblioteka i archiwum Sanguszków. Zarys dziejów, Tarnów 2000, s. 72.
  14. ↑ Magdalena Jastrzębska, Dama w jedwabnej sukni. Opowieść o księżniczce Helenie Sanguszkównie, Łomianki 2012, ISBN 978-83-756-5447-9.
  15. ↑ J. Marszalska, A. Sypek, Sanguszkowie, [w:] Tarnów. Wielki przewodnik, t. 17: Gumniska, Tarnów 2008, s. 192, 193.
  16. ↑ Ferdynand Hoesick, Stanisław Tarnowski: rys życia i prac, t. 1, Gebethner i Wolff, 1906, s. 107.
  17. ↑ F. Ziejka, Jak Henryk Sienkiewicz podbijał Kraków, „Rocznik Biblioteki Kraków” 2017, 68-69.
  18. ↑ Korespondencja Heleny Modrzejewskiej i Karola Chłapowskiego., Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965, s. 130.
  19. ↑ Maria Estreicherówna, Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848–1863, Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 110.
  20. ↑ Echa krakowskie, „Gazeta Kielecka”, R. 10, nr 17, 26 lutego 1879, s. 2.
  21. ↑ Korrespondencya zagraniczna, „Bluszcz: pismo tygodniowe illustrowane dla kobiet”, R. 15, t. 16, nr 39, Warszawa: Michał Glücksberg, 29 września 1880, s. 307–308.
  22. ↑ Kronika miejscowa i zagraniczna, „Czas”, R. 38, nr 244, 25 października 1885, s. 3.
  23. ↑ La Trémoïlle, „Almanach de Gotha. Annuaire Généalogique, Diplomatique et Statistique” 134 (1897), s. 391.
  24. ↑ Podróż arcyksięcia Rudolfa po Galicyi, „Gazeta Warszawska”, R. 114, nr 178, 10 lipca 1887, s. 3.
  25. ↑ Paulina z Lauczów Wilkońska, Z Moich Wspomnień. O życiu towarzyskiem w Warszawie, „Tygodnik Wielkopolski”, R. 1, nr 11, 11 marca 1871, s. 138.
  26. ↑ a b c d e f g h Bronisław Gustawicz, Księżniczka Helena Sanguszkówna. Wspomnienie pośmiertne, „Opiekun zwierząt domowych i pożytecznych”, 5–6, 1891, s. 65–70.
  27. ↑ Poczet Członków b) Założycieli, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, 5, 1880, XXIX.
  28. ↑ A. P[iszowa], Kilka słów o straży ochotniczej pożarnej w Tarnowie, „Pogoń. Tygodnik polityczny i ekonomiczno-społeczny”, Józef Pisz, 1896, s. 5, OCLC 742140425 [dostęp 2020-06-16] (pol.).
  29. ↑ Kronika telegraficzna, „Kurjer Warszawski”, R. 59, nr 97, 2 maja 1879, s. 4.
  30. ↑ Kronika, „Nowa Reforma”, R. [3], nr 145, Kraków: Adam Asnyk, 26 czerwca 1884, s. 3.
  31. ↑ Towarzystwo ochrony krajowego przemysłu, „Kurjer Krakowski”, R. 1, nr 1, Kraków, 3 stycznia 1887, s. 3.
  32. ↑ Zygmunt Cieszkowski, Stowarzyszenie pań dla ochrony krajowego przemysłu, Kraków 1887.
  33. ↑ Raptularz tygodniowy, „Biesiada Literacka: pismo literacko-polityczne illustrowane”, T. 23 (nr 9), Warszawa, 4 marca 1887, s. 135.
  34. ↑ Kapitularz tygodniowy: Na wystawę w Glasgowie, „Biesiada Literacka: pismo literacko-polityczne ilustrowane”, Warszawa, 24 lutego 1888, s. 123.
  35. ↑ Księżniczka Helena Sanguszkówna, „Czas: Dziennik Poświęcony Polityce Krajowej i Zagranicznej oraz Wiadomościom Literackim, Rolniczym i Przemysłowym”, R. 40, nr 92, Kraków, 23 kwietnia 1891, s. 3.
  36. ↑ Olga Zyguła: Jesienny spacer po Starym Cmentarzu. Grobowce i kwatery, obok których nie sposób przejść obojętnie. tarnow.in, 30 października 2015. [dostęp 2020-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-03)].
  37. ↑ E. Baumann, Stan zachowania rękopisów podarowanych Bibliotece Jagiellońskiej przez książąt Sanguszków, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 66, 2016, s. 28.
  38. ↑ Karol Estreicher, Bibliografia Polska XIX stulecia, wyd. 2, t. 19, Kraków 2015, s. 109.
  39. ↑ Józef Limbach, Bronisław Gustawicz, Wścieklizna u psów, Kraków 1890, s. 3.
  40. ↑ Fantaisie sur un air polonois pour le piano: op. 8, worldcat.org, 1854 [dostęp 2020-06-06].
  41. ↑ Michał Lewicki, Wydawnictwa nutowe krakowskiej oficyny Juliusza Wildta, „Młoda Muzykologia”, 2013, s. 111.
  42. ↑ Józef Lubowski (1824–1855) [online], www.chronologia.pl [dostęp 2020-06-07].
  43. ↑ Józef Lubowski, Polka de concert: pour piano: œuvre 5, worldcat.org, Wiedeń 1852 [dostęp 2020-06-08].
  44. ↑ a b Marian Gorzkowski, Jan Matejko: epoka lat dalszych, do końca życia artysty, z dziennika prowadzonego w ciągu lat siedemnastu, Kraków 1898, s. 338.
  45. ↑ J. Marszalska, A. Sypek, Sanguszkowie, [w:] Tarnów. Wielki przewodnik, t. 17: Gumniska, Tarnów 2008, s. 192: w formie Batiga; Portret Izabeli Sanguszkowej (1808-1890) z córkami: Jadwigą i Heleną, kultura.malopolska.pl.
  46. ↑ a b „Tygodnik Ilustrowany” 1910, nr 15, s. 291: zamienione podpisy przy obu obrazach umieszczonych na tej stronie; Franz Xaver Winterhalter: Works 1856-1860, nr 604, franzxaverwinterhalter.wordpress.com: błąd w nazwisku Sanguszkowa.
  47. ↑ Portret Heleny Sanguszko /1836–1891/, kultura.malopolska.pl.
  48. ↑ Clothing is probably the first, or one of the first artefacts produced by culture. It is also an artefact most sensitive to civilisational changes [online], Polish Fashion Stories [dostęp 2020-06-06] (ang.).
  49. ↑ Joanna d’Arc (Dziewica Orleańska) – Malarstwo – Muzeum – Pałac w Rogalinie. Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu [online], rogalin.mnp.art.pl [dostęp 2020-06-09].
  50. ↑ Portret Sanguszkówny [online], polona.pl [dostęp 2020-06-07].
  51. ↑ Wacław Rzewuski, Portret Heleny Sanguszko, polona.pl.
  52. ↑ Helena Sanguszko, portret, kultura.malopolska.pl: podwojony numer inwentarzowy.
  53. ↑ Helena Sanguszkówna w roli księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej w żywych obrazach z „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza, cyfrowe.mnw.art.pl.
  54. ↑ Portret Heleny Sanguszkównej (1836-1891), kultura.malopolska.pl.