Helena Grześkiewicz

Data i miejsce urodzenia	1 maja 1909 Suchedniów
Data i miejsce śmierci	24 czerwca 1977 Łomianki
Dziedzina sztuki	malarstwo, ceramika, konserwacja
Odznaczenia

Helena Grześkiewicz z domu Dowkontt (ur. 1 maja 1909 w Suchedniowie^[1], zm. 24 czerwca 1977 w Łomiankach) – polska artystka plastyk, malarka i ceramiczka. Autorka licznych realizacji z zakresu malarstwa ściennego i ceramiki monumentalnej, tworząca w duecie artystycznym z mężem Lechem Grześkiewiczem, w późniejszym okresie dodatkowo z synem Piotrem Grześkiewiczem.

Helena Dowkontt przyszła na świat w zamożnej rodzinie o litewskich korzeniach^[1]. W latach 1935–1937 studiowała w prywatnej szkole artystycznej Académie Julian w Paryżu^[a][2]. Swoje obrazy wystawiała już jako nastolatka, w 1936 na wystawie w Societe Nationale des Beaux-Arts, w Salonie Artystów Francuskich corocznie w okresie 1936–1938 oraz w 1938 podczas XV Salon des Tuileries^[3]. Studia kontynuowała w Rzymie, uczęszczając w latach 1937–1938 na zajęcia w Scuola del Arti Ornamentali (gdzie uzyskała dyplom w 1938), Academia de Belle Arti (dyplom w 1939) oraz w Miejskiej Szkole Konserwacji^[2][4]. Podczas pobytu w Rzymie poznała Lecha Grześkiewicza, swojego przyszłego męża, który również studiował na rzymskiej Akademii Sztuk Pięknych^[1]. Pod jego wpływem zafascynowała się ceramiką. Zaczęli pracować razem, zajmując się malarstwem ściennym i ceramiką, także monumentalną.

W 1939 Helena i Lech przyjechali do Polski na wakacje i nie zdążyli już wrócić do Rzymu^[4]. Podczas wojny mieszkali w Warszawie, w kamienicy należącej do rodziny Heleny^[5]. W 1943 zwyciężyli w tajnym konkursie na freski do warszawskiego kościoła św. Jakuba^[6], jednak prace w samym budynku przerwał już na samym początku wybuch powstania warszawskiego^[5]. Para została wypędzona z mieszkania i wywieziona do Pruszkowa, jednak udało im się uniknąć pobytu w tamtejszym obozie przejściowym^[5]. Resztę wojny spędzili poza Warszawą^[5]. 28 października 1944 w Częstochowie wzięli ślub^[7].

W 1945 Grześkiewiczom urodził się syn Piotr^[8], a jednocześnie rozpoczął się najintensywniejszy okres ich działalności zawodowej. Po ślubie skontaktowali się z nowymi polskimi władzami przebywającymi w Lublinie^[7], skąd zostali skierowani do Warszawy do prac nad nową Siedzibą Rządu Tymczasowego^[9]. Następnie zajmowali się renowacją Belwederu^[9] oraz pałacu w Natolinie^[8]. W 1947 odwiedzili Włochy, by Lech mógł dokończyć przerwane studia w Rzymie^[8].

Po powrocie do Polski nawiązali współpracę z Biurem Nadzoru Estetyki Produkcji (przekształconym później w Instytut Wzornictwa Przemysłowego). W latach 1947–1948 zostali skierowani do Włocławskich Zakładów Fajansu, by prowadzić kursy malowania na ceramice dla pracownic fabrycznej malarni^[10]. Romualda Hankowska wskazuje, że faktycznie Grześkiewiczowie pierwszy raz przebywali w fabryce w 1949, później kilkukrotnie odwiedzali ją w latach późniejszych^[11]. Początkowo uczyli fabryczne malarki komponowania dekoracji, poszerzali ich znajomość wzorów ludowych, stanowiących punkt wyjścia dla dekoracji produkcji fabrycznej^[11]. Artyści projektowali także dla fabryki wzory ceramiki do produkcji^[12]. W późniejszych okresie realizowali tam autorską ceramikę^[13]. W 1951 namalowali we włocławskim kościele św. Jana freski, przedstawiające jedenaście scen z życia Chrystusa^[14].

Na początku lat 50. z ramienia IWP Grześkiewiczowie współpracowali również z twórcami ludowymi w ramach tzw. kolektywów projektanckich^[15]. Byli pierwszymi opiekunami zespołu malarek z Zalipia, a w 1950 zainicjowali powstanie zespołu z wycinankarkami z Kurpi^[15].

W latach 1953–1956 Grześkiewiczowie brali udział w pracach przy odbudowie trzech starych miast – w Warszawie, Lublinie i Poznaniu. W Warszawie działali w zespole z Bohdanem Urbanowiczem^[16]. Zajmowali się kamienicami Żeglarską i Cyrulika^[b] na Rynku Starego Miasta (strona Zakrzewskiego), które udekorowali w technice sgraffita i fresku^[17][18]. Za udział w pracach nad renowacją warszawskiej starówki otrzymali w 1953 Nagrodę Państwową II stopnia^[19]. Podczas prac renowacyjnych Rynku w Lublinie zajmowali się opracowaniem kompozycji i restauracją fasad kamienic rynku^[20]. W szczególności pracowali nad kamienicą Pod Lwem (nr 9), dla której wykonali ceramiczny fryz z girlandami oraz freski^[21], a także kamienicą Chociszewskich (nr 6), którą ozdobili w technice sgraffita^[22]. Za prace nad starym miastem w Lublinie zostali oboje odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski^[23]. W 1954 zostali zaangażowani do prac nad Starym Rynkiem w Poznaniu, gdzie zajmowali się dekoracją fasady kamienicy nr 73^[24].

Na początku lat 60. Grześkiewiczowie zakupili działkę w Łomiankach, na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej^[25]. Wybudowali tam dom (budowę ukończono w 1964), zaprojektowany również pod kątem pełnienia funkcji pracowni ceramicznej^[26]. Z zewnątrz budynek pokrywa sgraffito przedstawiające Pegaza, taras wyłożony jest posadzką ceramiczną, za którą w 1962 małżeństwo otrzymało złoty medal na wystawie AIC w Pradze^[27].

Działalność artystyczną Helena Dowkontt rozpoczęła od malarstwa. Wystawiała swoje obrazy w Paryżu, w latach 1936–1938^[28]. W Polsce prezentowała publicznie swoje oleje i akwarele na wystawach zbiorowych w 1946 i 1954^[28]. Malowała głównie obrazy akwarelowe i olejne^[29]. Po wojnie często były to pejzaże powstające podczas podróży i przedstawiające oglądane miejsca^[30]. Malarstwo stanowiło odskocznię od codziennej pracy nad ceramiką^[29].

Grześkiewiczowie tworzyli też ceramikę artystyczną o mniejszej skali, z fajansu lub porcelitu^[31]. Były to misy, patery, ikebany, rzeźby i obrazy ceramiczne, ramy do luster, wazy, przy czym niektóre z tych obiektów były przeznaczone do otwartych przestrzeni^[31]. W misach artyści stosowali przestrzenną ornamentykę, która rozbijając światło, powodowała dekoracyjny efekt światłocienia, pełniący funkcję analogiczną do dekoracji malarskiej^[32]. Tę technikę wykorzystywali również przy niektórych kompozycjach ściennych^[32]. Nie stronili także od efektów kolorystycznych. Analizując misy i patery, Irena Huml wskazywała na nawiązania do włoskich majolik oraz ceramiki starohiszpańskiej – do tych pierwszych poprzez centryczną lub osiową budowę bogatego ornamentu, pokrywającego całą powierzchnię naczynia, wykorzystanie czystych barw i falistej faktury, zaś do drugiej poprzez wykorzystanie motywu byka, polewę o metalicznym połysku, oraz różowo-brązowe, podkreślone złotem barwy^[33].

• 1937 – nagroda na wystawie Sociéte des Artistes Français
• 1943 – I nagroda w konkursie na malarstwo ścienne w kościele św. Jakuba w Warszawie (razem z L. Grześkiewiczem)
• 1953 – Nagroda Państwowa II stopnia
• 1954 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• 1955 – srebrny medal na V Międzynarodowym Festiwalu Młodzieży i Studentów
• 1957 – II nagroda na Ogólnopolskiej Wystawie Architektury Wnętrz
• 1962 – złoty medal na III Międzynarodowej Wystawie Ceramiki w Pradze
• 1966 – medal Targa d’Oro na VIII Concorso Internasionale della Ceramica w Gualdo Tadino
• 1968 – II nagroda w konkursie na Pomnik Zwycięstwa i Wolności (razem z L. Grześkiewiczem i P. Grześkiewiczem)
• 1969 – medal Targa d’Oro na XI Concorso Internasionale della Ceramica Gualdo Tadino
• 1970 – złoty medal na III Festiwalu Sztuk Pięknych (razem z L. Grześkiewiczem i P. Grześkiewiczem)

• 1947 – Wystawa Malarstwa, Kopenhaga
• 1958 – Wystawa Ceramiki i Malarstwa, Kordegarda, Warszawa
• 1959 – Wystawa Ceramiki, Viareggio
• 1960 – Wystawa Ceramiki, Zachęta, Warszawa
• 1960 – Wystawa Malarstwa i Ceramiki, Opole

• 1950 – I Ogólnopolska Wystawa Plastyki, Muzeum Narodowe
• 1952 – I Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz, Zachęta
• 1953 – IV Okręgowa Wystawa ZPAP, Zachęta
• 1954 – I Ogólnopolska Wystawa Ceramiki i Szkła Artystycznego, Wrocław
• 1957 – II Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz, Zachęta
• 1958 – Triennale Sztuki, Mediolan
• 1959 – Wystawa Ceramiki Polskiej, Waszyngton

• Wystawa ceramiki Lecha i Heleny Grześkiewiczów.
• Marta Rydzyńska: Pracownia Grześkiewiczów zarys monografii. Pracownia Grześkiewiczów. [dostęp 2019-03-24].