Helena bułgarska

Helena
Ilustracja
caryca Serbii
Dane biograficzne
Data urodzenia

ok. 1315

Data śmierci

1374

Mąż

Stefan Urosz IV Duszan

Helena (bułg. trb. Elena, Елена, serb. Јелена, Jelena; ur. ok. 1315, zm. 7 listopada 1374) – bułgarska księżniczka, siostra Iwana Aleksandra, caryca Serbii, żona Stefana Urosza IV Duszana, regentka Serbii w latach 1355–1356.

Życiorys

Była córką Sracimira i Keracy Petricy, potomkinią trzech prestiżowych średniowiecznych rodów rządzących Bałkanami. Matka Heleny była wnuczką cara Iwana Asena II i jego żony Ireny Komneny Dukainy. Helena miała trzech braci (Iwana Aleksandra, Jana Komnena Asena, Michała) i siostrę Teodorę. Prawnuczką Heleny była Anna Filantropenos[1].

W ramach sojuszu, porozumienia pokojowego cara bułgarskiego Iwana Aleksandra z carem Serbii Stefanem Uroszem IV Duszanem, podpisanego w 1332, Helena – najprawdopodobniej 26 kwietnia 1332 – została wydana na drugiego z nich[1]. Została wysłana na serbski dwór w towarzystwie siostry Teodory. Dawniej błędnie zakładano, że małżeństwo miało miejsce w Wielkanoc (19 kwietnia)[2], jednak w Kościele prawosławnym małżeństwa nie są w ten dzień zawierane. Potem małżonkowie zamieszkali na dworze królewskim w Skopje[3].

Car Stefan Urosz IV Duszan, caryca Helena i ich syn Urosz

Przez pierwsze pięć lat małżeństwa nie dała mężowi męskiego potomka, więc ten, pod naciskiem otoczenia, rozpoczął negocjacje z cesarzem niemieckim o rękę jednej z jego córek. W trakcie negocjacji, w 1337, Helena urodziła następcę tronu Urosza. Później urodziła dwie córki, z których jedna miała na imię Irina[4]. Według Johna V.A. Fine'a Irina była żoną Preljuba, serbskiego arystokraty, wojewody Tesalii[5]. Narodziny następcy tronu wpłynęły na prestiż Heleny na dworze serbskim oraz przychylność męża wobec jej krewnych. Chcąc jednak zapewnić tron synowi, Helena potrafiła odwrócić się od brata w imię interesów nowej ojczyzny. W 1347 Helena z mężem i synem odwiedzili Górę Athos. Hojnie obdarowali miejscowy klasztor. Helena była pierwszą kobietą, która pojawiła się na zakazanym kobietom terytorium góry[6].

Helena w 1350 zamieszkała w Republice Weneckiej. Prawdopodobnie była to forma podziękowania Wenecji za współdziałanie Serbii[6].

Po śmierci męża, w imieniu syna, była w latach 1355–1356 regentką Serbii. Po 1355 podporządkowała sobie wiele ziem i miast. Nie brała czynnego udziału w walce o serbski tron pomiędzy synem a carem Symeonem Siniszą. Odziedziczyła po mężu część ziem bułgarskich między dolnym Wardarem, a Mestą. Otrzymała także Półwysep Chalcydycki. Dwór zorganizowała w Seres[6].

W 1356 wstąpiła do monasteru, przyjmując imię zakonne Elżbieta (serb. Јелисавета – Jelisaveta)[7]. Nadal odgrywała ważną rolę w polityce, zarządzając regionem Seres do 1365[8]. Z tego okresu (przed 1360) pochodzą freski w cerkwi w wiosce Matejcach koło Kumanowa[9]. Na drzewie genealogicznym na freskach Helena, jej syn i prawdopodobnie siostra Heleny są przedstawieni (w przeciwieństwie do wszystkich innych drzew genealogicznych dynastii serbskiej) jako potomkowie rodu Asenowiczów-Komnenów, nie dynastii Nemaniczów[10].

Caryca Helena, Urosz I i Symeon Sinisza

Do 1360 Helena była wymieniana w państwowych dokumentach jako władczyni na równo z synem. Po grudniu 1355 wybito monety z jej wizerunkiem[11]. Uczestniczyła w posiedzeniach zgromadzenia sejmowego w Skopje wiosną 1357[12]. W latach 1360–1361 była wymieniana w dokumentach jako całkowicie niezależna władczyni Seres. Nie później niż w listopadzie 1360 Helena zaczęła prowadzić niezależną politykę w regionie Siarki. Secesja była naturalnym etapem procesu rozpadu Serbii. Do 1365 Helena wprowadziła w Siar m.in. bizantyjską instytucję „sędziów powszechnych”. W latach 1360–1361 księstwo Heleny miało w pełni ugruntowaną strukturę państwową. Było dobrze zorganizowanym państwem feudalnym, które przed 1365 zostało zauważone na arenie międzynarodowej[13]. Wiosną lub latem 1364 do Siar przybyła bizantyjska delegacja pod przewodnictwem patriarchy Kaliksta. Misja była nieoficjalna, a celem było zakończenie wrogości między Bizancjum i jego księstwem oraz wspólnej walki przeciwko przybyszom osmańskim w Tracji. Bizantyjczycy szukali pomocy nie u serbskiego władcy, ale u Heleny. Powitanie, którego zgotowała patriarsze, świadczyło o tym, że pomysł zakończenia schizmy z Kościołem bizantyjskim był jej bliski. Choć w pewnym momencie wycofała się z życia politycznego, nadal odgrywała ważną rolę. Nadzorowała odbudowę i renowację kilku wspólnot monastycznych[6].

Ostatnie informacje o panowaniu Heleny w Siar pochodzą z sierpnia 1365. Między 1360/1361 a sierpniem 1365 wydała serię z monet ze współrządcą syna, Vukašinem Mrnjavčevićem. Według badaczy to znak, że władca ten zyskał pozycję dzięki wsparciu Heleny, a może zawdzięczał tytuł łasce dawnej carycy. Helena pozostała w Siar najpóźniej do lata 1367. W sierpniu tego roku była wzmiankowana w dokumentach wydanych w Dubrowniku. Prawdopodobnie w tym czasie przebywała na dworze syna lub w dobrach zięcia[14].

Została pochowana obok męża, na terenie monasteru Świętych Archaniołów w pobliżu Prizrenu[2].

Przypisy

  1. ↑ a b Wacław Felczak, Historia Jugosławii, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985, ISBN 83-04-01638-9, OCLC 15360934 [dostęp 2022-03-06].
  2. ↑ a b Mudra Jelena Dušanova [online], NOVOSTI [dostęp 2022-03-12] (serb.).
  3. ↑ Ђорђе Стризовић, Прошлост која живи, Доситеј, 2004, ISBN 978-86-7644-021-4 [dostęp 2022-03-06] (serb.).
  4. ↑ SERBIA [online], fmg.ac [dostęp 2022-03-06].
  5. ↑ John V.A. Fine, John Van Antwerp Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, University of Michigan Press, 1994, ISBN 978-0-472-08260-5 [dostęp 2022-03-06] (ang.).
  6. ↑ a b c d Miodrag Al Purković, Jelena: žena cara Dušana, 1975.
  7. ↑ M. Пурковић, Кад се покалудерила царица Јелена, „ПКЈИФ”, 12 (2–3), 1932.
  8. ↑ Sima M. Ćirković, The Serbs, Malden, MA: Blackwell Pub, 2004, ISBN 0-631-20471-7, OCLC 53232011 [dostęp 2022-03-06].
  9. ↑ Я. JI. Окуньев, Грађа за историји српске уметности 2. Црква Св. Богородица-Матеич, „ГСНД” (7–8), 1930.
  10. ↑ И. Божилов, Родословието на цар Иван-Александър., „ИПр.” (3–4), 1981, s. 153.
  11. ↑ С. Димитријевић, Нова серија нових врста српског средњовековног новца, „Старинар” (15–16), 1964, s. 135.
  12. ↑ Mudrost Dušanove žene Jelene [online], NOVOSTI [dostęp 2022-03-12] (serb.).
  13. ↑ Г. Острогорски, Серска област после Душанове смрти, Београд 1965.
  14. ↑ К. Јиречек, Српски цар Урош, краљ Вукашин и Дубровчани, [w:] Г. Острогорски (red.), Зборник Константина Јиречека I, Београд 1959, s. 341–385.