Stan – zbiorowość społeczna w średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europie, wyróżniająca się charakterystyczną pozycją ekonomiczną, społeczną i prawną swoich członków (wyraźnie wyodrębnionymi prawami i obowiązkami). Społeczeństwa tego okresu są społeczeństwami stanowymi, tzn. ich struktura społeczna opiera się na stanach społecznych.

Każdy stan spełniał odmienne funkcje społeczne i gospodarcze, był także adresatem charakterystycznego dla siebie prawa. Stany ukształtowane były hierarchicznie na uprzywilejowane i nieuprzywilejowane, i cieszyły się różnym prestiżem.

Wyodrębnienie się stanów nastąpiło w pełnym średniowieczu (około XIII wieku). Najpierw nastąpiło na zachodzie kontynentu, a nieco później na wschodzie. Wynikło z ustabilizowania się swoistej sytuacji prawnej członków każdego stanu. Duchowieństwo jako pierwsze, za nim rycerstwo i mieszczaństwo uzyskały charakterystyczne przywileje; tym różniły się od nieposiadającego przywilejów chłopstwa.

Na początku XIII wieku duchowni otrzymali swobodę uchylania się od norm świeckiego prawa zwyczajowego i podlegania przepisom prawa kanonicznego. Zaczęło funkcjonować oddzielne sądownictwo, a monarchowie nadawali Kościołowi liczne przywileje immunitetowe.

Hierarchia kościelna (biskupi, opaci, prałaci) wywodziła się z wyższego rycerstwa, natomiast większość prezbiterów – z mieszczaństwa i chłopstwa.

Powstawało dłużej, niż duchowieństwo, i ostatecznie wykrystalizowało się pod koniec średniowiecza jako grupa adresatów licznych przywilejów immunitetowych, posiadających ziemię na tzw. prawie rycerskim.

Początki obydwu stanów wiążą się z zorganizowaniem osadnictwa, odpowiednio miejskiego i wiejskiego. Mieszczaństwo wyodrębniło się po nabyciu przez miasta samorządu, zaś chłopstwo po ujednoliceniu systemu czynszowego. Na terytoriach znajdujących się w orbicie wpływów osadnictwa niemieckiego procesy te zaszły podczas masowego nadawania aktów lokacyjnych.

Od momentu wykrystalizowania się podziałów społecznych (czyli ostatecznego zdefiniowania, co przyporządkowuje osobę do danego stanu) przynależność stanowa (poza duchowieństwem) była z reguły dziedziczna.

W ustroju monarchii stanowej stany korzystały z szerokiego samorządu; przez przedstawicieli w parlamentach uczestniczyły też w życiu politycznym kraju.

Wyliczenie poszczególnych stanów jest dość problematyczne, gdyż w różnych krajach podział ten był odmienny. Zróżnicowanie brało się stąd, że krajowe systemy stanowe wyrastały niezależnie na gruncie miejscowego systemu prawa. Generalnie wymienić można następujące stany, przy czym w żadnym społeczeństwie nie występowały one wszystkie:

• stany uprzywilejowane
  • feudałowie świeccy – w niektórych krajach podzieleni na 2 odrębne stany:
    • wielcy panowie feudalni (możnowładztwo) – grupa, która wyewoluowała później w arystokrację
    • rycerstwo, późniejsza szlachta
  • duchowieństwo
• stany nieuprzywilejowane
  • tzw. stan trzeci – zbiorcza nazwa na grupy nieuprzywilejowane, kiedy wszystkie te grupy podlegały tym samym prawom np. we Francji
  • mieszczaństwo
  • chłopi
  • żydzi (jako grupa wyznaniowa) – w niektórych krajach m.in. w Polsce traktowani jako odrębny stan.

Przynależność stanowa chłopów kształtowała się różnie: w niektórych krajach stanowili odrębny stan, w innych zaliczano ich wraz z mieszczaństwem do tzw. stanu trzeciego, niekiedy zaś jako grupa nieuczestnicząca w życiu politycznym nie byli zaliczani w obręb żadnego stanu.

W Polsce istniały następujące stany:

• król (w okresie republiki szlacheckiej król był prawnie osobnym stanem)
• rycerstwo/szlachta (formalnie oraz prawnie nie doszło do rozdziału na możnowładztwo i pozostałe rycerstwo, jednak wykształciła się grupa, stojąca wyżej niż pozostała szlachta – magnaci)
• duchowieństwo
• mieszczaństwo
• chłopstwo
• kozacy rejestrowi
• żydzi

• pierwszy stan – duchowieństwo (bez podziału majątkowego)
• drugi stan – rycerstwo/arystokracja (w przeciwieństwie do Polski biedni rycerze z czasem stracili przywileje i herby)
• tzw. stan trzeci – pozostała część populacji

• rycerstwo/szlachta
• duchowieństwo (po reformacji stan ten przestał istnieć)
• mieszczaństwo
• chłopi
• säädytön (osoby pracujące najemnie lub bez pracy; bez stałego miejsca zamieszkania lub jego pozbawione)

• bojarzy (arystokracja o genealogii sięgającej pradziejów)
• dworianie (odpowiednik rycerstwa, które nie mogło się legitymizować długą tradycją)
• miestniczestwo (uprzywilejowana grupa o charakterze „dziedzicznych urzędników”)
• lud (prawnie nie rozróżniano mieszczan od chłopów)
• chołopi (ludzie, którzy stracili prawa społeczne przez przestępstwo lub samosprzedaż)

Formalnie kraje nieeuropejskie nie posiadały stanów społecznych, jednak można wyróżnić elementy o strukturze podobnej (np. tureccy spahisi).

Sprzeczności występowały w obrębie większości stanów. Różne były interesy patrycjatu i pospólstwa, możnowładztwa i rycerstwa, niższego duchowieństwa i hierarchii kościelnej. Najważniejsze jednak pozostawały antagonizmy między stanami – wzajemne ograniczanie się feudałów i mieszczan, ucisk chłopów, wpływ duchowieństwa na pozostałe stany.

Likwidacja ustroju stanowego rozpoczęła się w końcu XVIII wieku. Pierwszym krajem, który zlikwidował formalny podział społeczeństwa na stany, była Francja (1791). W innych państwach zachodnioeuropejskich następowało to stopniowo w ciągu XIX wieku. W Polsce podział stanowy zniesiony został przez Konstytucję marcową (w 1921 roku).

Zobacz hasło stan w Wikisłowniku

• Michał Sczaniecki: Powszechna historia państwa i prawa. Warszawa: LexisNexis, 2003, s. 83–84. ISBN 83-7334-030-0.
• Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak: Historia ustroju i prawa polskiego. Warszawa: LexisNexis, 2009, s. 55–56. ISBN 978-83-7620-192-4.