Eguesibarrera

Eguesibarrera (†)
eguesibarrera — euskera
Eguesibarrera, Hegoaldeko goi nafarreraren barruan
Sailkapena
EuskalkiaNafarrera
Zati-euskalkiaHegoaldeko goi nafarrera
AzpieuskalkiaSortaldeko nafarrera
Kokapena
EskualdeaAranguren, Eguesibar, Elortzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar, Longida, Untzitibar, Urraulbeiti eta Urraulgoiti,
 Nafarroa Garaia
Egoera
Estatusdesagertua

Eguesibarrera hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Aranguren, Eguesibar, Elortzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar, Longida, Untzitibar, Urraulbeiti eta Urraulgoiti ibarretako berezko euskara. Sortaldeko azpieuskalkia barruan dago.

2007ko udazkenean, ez zegoen eguesibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago ibar honetako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

Historia

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Egues (Burlata eta Uharte barne), Elortz (Tebas barne), Aranguren, Ibargoiti, Untziti, Itzagaondoa, Longida eta Lizoain ibarrak, Agoitz, Tebas, Urrotz eta Uharte hiribilduak eta Urraulgoiti ibarreko Aristu, Adoain, Arangozki, Artanga, Aietxu, Elkoatz, Jakoisti, Lareki, Ongotz eta Sastoia herriak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Eguesibarrera azpieuskalkian.[1] Azpieuskalki horretakoak ziren, intentsitate handieneko eremuan, Eguesibarreko Egulbati, Elia, Amokain eta Sagaseta (udalerriko biztanleriaren % 7 osatzen zuten), Lizoainibarreko Beortegi, Laboa eta Leiun (udalerriko biztanleriaren % 15) eta Aristu, Urraulgoitiko herri bakarra, intentsitate handieneko eremuan kokatua (ozta-ozta iristen zela ibar horren % 2ra). Bestalde, Urraulgoitin honetan, Aizkurgi, Arieltz, Eparotz, Ezkanitz, Gindano, Imirizaldu, Irurozki, Larraun, Ozkoidi, Santa Fe, Zabaltza, Zerrenkanobeiti eta Zerrenkanogoiti herriak, ibarreko biztanleriaren % 59 ordezkatzen zutenak, eremu ez euskaldunean zeuden. Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 3 200 eguesibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.[2]

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, oso Eguesibarrera hiztun gutxi geratzen ziren. Azpieuskalki horretako leku bakartzat honako hauek aipatzen dira, hirurak Eguesibarrekoak: Egulbati, Sagaseta eta Elkano.

1925-1935 garaian, Aingeru Irigaraik ikerketa zehatzak egin zituen Nafarroa Garaiko hizkuntzaren mugaldean. Garai hartan euskal hiztunak aurkitu zituen herrialdeko herririk hegoaldekoenak adierazten dituzten bere datuekin, Eguesibarrerari zegokion toki bakarra Urraulgoitiko Aristu etxaldea zen, 1930ean 27 biztanle zituena, eta 1940an 17 besterik ez. Gainerakoak ez ziren euskaldunak.[3]

1930eko hamarkadan, Pirinioaurreko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.

Ondorioz, 1970ean jada ez zen horrelako Eguesibarrerazko euskaldunik geratzen.[2]

Kokapena

Eguesibarrerako banaketa
 Gaur egun, ez dago eguesibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira, honako udalerri hauek barne:

Ezaugarriak

Ahoskera

  • Bokalismoari dagokionez, oa > ua taldeak ixtera jotzen du batzuetan (da nesakua, ez mutikua)
  • Bokalerdiaren kontsonantizazioa dugu u > b kasuan (gau > gaba)
  • Monoptongaketak sailean, ai diptongoa > i bihurtu da (jinkuenpaxa)
  • Goiko bokalek eragin asimilazioaz mintzatuko gara orain, -a bokala nagusitzen da aitzineko -u eta -i ren ondoren (kulpa, erbia)
  • -on bukaera gordetzen da gaztelaniatik datozen -ón bukaturiko erdal maileguetan (kañon, millon)

Morfologia

  • Mugagabe, mugatuari dagokionez, jakina da euskaraz, azken honetan mugatzaileak gero eta gehiago ezartzen direla. Aditzondoak, adjektiboa eta bigarren mailako predikatuak mugagabe edo partitiboarekin adierazten dira mendebal eta erdialdeko hainbat kasutan (i gaixto aiz, gaxto zara)
  • Kasu ergatiboari dagokionez, jakina ere bada, euskararen dialektoen artean euskalkiak bi multzotan bereizten dituen isoglosa garrantzitsua badagoela; hau da, alde batetik absolutibo pluralaren eta ergatibo pluralaren arteko ezberdintasuna egiten duten euskalkiek, (-ek) morfema atxikiz ergatibo pluralerako, eta (-ak) absolutibo pluralerako
  • Kasu soziatiboan -aki dugu maiz askotan (filaeki, inzensarioaeki)
  • Kasu prolatiboan zenbaitetan -tik dugu: ez da markarik agertzen (ni kanpero bainindego)
  • Ablatibo bizigabean -taik morfema ohikoa dugu (hortaik hasi da)
  • Distributiboan -ra morfema banatzailea agertzen da, -na/-ra-ren balio berberarekin

Hiztegia

Herri gehienek eguesibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz, nagusiki Urraulen:

Hiztunak

Hizkera hori ziurrenik desagertua dago 1970etik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:

Hiztunak aldaeraren arabera Hiztunak guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
  Eguesibarrera
  Eguesibarrera

Konparaketa

Hemen agertzen dira bildutako aditz-formak:

Euskara batua Eguesibarrera Zizurko hizkera Artzibarrera
Hegoartzibartar Arriasgoitikoa Hegoesteribartar
naiz
zara
da
gara
zarete
dira 		naiz
zara
da
gara
zarate
dere 		naiz
zare
?
?
?
? 		naiz
zara
da
gara
zate
dire 		neiz
zara
da
gera
zate
dire 		neiz
zera
de
gera
zete
dire
nintzen
ziren
zen
ginen
zineten
ziren 		nitza
zina
ze
gina
zinate
zere 		?
?
?
?
?
? 		nintze
zine
zen
gine
zinete
zire 		nintze
zine
ze
ginde
zinete
ziren 		nintze
zine
ze
gintze
zinete
ziren

Bibliografia

  • "Hegoaldeko Goi-Nafarrera Elortzibarko Aldaera Hiztegia - Nafarroako Euskalkiak" (Aitor Arana, 2009)

Erreferentziak

  1. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  2. ↑ a b Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
  3. ↑ Irigarai. Contribución a la Dialectología de la Lengua Vasca, t. 1, 9., 10. eta 11. mapak, 132-133 ok,

Ikus, gainera

Kanpo estekak


Euskara
Euskarari buruzko artikuluak
Euskalkien mapa
BizkaieraGipuzkeraNafarreraNafarreraLapurteraLapurteraBehe nafarreraZubereraArabako euskaraEkialdeko nafar euskalkia

Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.

Ezkerraldeko mapan 2011. urtean euskaraz ulertzen zutenen kopurua ageri da, herriz herri.

     > % 80     > % 60     > % 40

     > % 20     > % 0

Information related to Eguesibarrera