Euskara arkaikoa XV. eta XVI. mendeetako euskarari deritzo, hau da, 1400 eta 1600 arteko euskarari. Europako Errenazimentuaren garai osoa hartzen du.^[1]

1997an, Lakarrak^[2] euskararen historiarako periodizazio bat proposatu zuen. Horren arabera, Euskara arkaikoaren aurreko garaia Erdi Aroko euskara litzateke, IX-XV. mende artekoa. Ondorengo garaia euskara zaharra da, 1600. urtean hasi eta 1745ean bukatzen dena.

Euskara arkaikoaren garaian Euskal Herriko hizkuntzen banaketa finkatu zen. Euskara ahozko harremanetarako hizkuntza zen, erromantzeak politikan, administrazioan eta justizian erabiltzen ziren bitartean. Beraz, handikiak, boteredunak eta jende ikasia elebidun ziren, eta jende xehea eta ikasigabea euskaldun elebakarrak.

Erakundeetan euskarak ez zuen lekurik.

• Nafarroako erresuman, hizkuntza ofiziala lehenik nafar-erromantzea izan zen, ondoren gaztelania eta, azkenik, konkistaren ondorengo erresuman bearnesa.
• Bizkaian Forua eta idazki administratiboak gaztelaniaz idatzi ziren.
• Gipuzkoan eta Araban ere gaztelaniazko testuak baino ez daude.
• Lapurdin gaskoieraz idazten zen, eta Zuberoan eta Nafarroa Beherean bearnesez.

Bestalde, garai horretako irakaskuntza erdaraz antolatu zen. Hego Euskal Herrian, XVI. mendeko irakaskuntza-sarean gaztelania eta latina erabiltzen ziren, hala lehen mailako eskoletan Nafarroan, nola Oñati, Iratxe eta Iruñeko unibertsitateetan. Ipar Euskal Herriko Baionako kolegioan latina erabiltzen zen.  

Garai honetan mundu guztia euskalduna zen eta, oro har, euskaraz egiten zituzten harreman gehienak. Hala ere, idatzizko esparruetarako erromantzeak erabiltzen ziren. Garai honetan, aldiz, egoera onera aldatuz joan zen. Orduko berrikuntza ekonomiko, politiko, erlijioso eta kulturalekin batera, euskararen erabilerari buruzko lekukotasunak ugaldu ziren. Bestalde, hizkuntza arrunten, alegia, jendeak benetan hitz egiten zituen hizkuntzen ospe berriaren eragina euskarara ere iritsi zen. Horren eredu dira, besteak beste, Etxepare eta Lazarragaren poesiak, atsotitz bildumak edota Landucciren hiztegia.

Euskara arkaikoan euskara Historian sartu zen, garai horretakoak baitira euskarazko lehen lekukotasun zuzenak, hau da, zuzenean hizkuntzaren nolakoaren berri ematen duten testuak ditugu lehenengoz euskara arkaikoan. Aitzitik, aurreko garaiarekin konparatuta, Erdi Aroko euskaran, zeharkakoak dira lekukotasunak, alegia, beste hizkuntza bateko testuek ematen dute euskararen berri.

Corpusa hizkuntza baten testu-bilduma da. Hiru ezaugarrik definitzen dute euskara arkaikoaren corpusa: asimetria, heterogeneotasuna eta urritasuna^[3].

Asimetria bi aldetatik nabarmentzen da: lekukotasunen tamainaren aldetik eta banaketa geografikoaren aldetik.

Lekukotasunen tamainari dagokionez, Leizarragak hartzen du corpusaren %80 inguru, gainerakoak haren aldean txiki-txikiak baitira, Etxepare eta Lazarraga barne.

Banaketa geografikoaren aldetik, Mendebaldeko euskara da hobekien lekukotuta dagoena. Bestetik, erdialdeko eremuan (Gipuzkoa, Nafarroa Garaia, Lapurdi gehiena) testu laburrak baino ez daude. Etxeparek eta Leizarragak kontua hobetzen dute ekialderago eginda, baina ekialde muturreko egoera ez da ona, Oihenartek, Belak eta Zalgizek bildutako atsotitzek egoera hobetu arren.

Oro har, euskararen corpusa oso homogeneoa da. 1900 baino lehenagoko euskal testuen %80-90a erlijio-testuak dira. Hala ere, euskara arkaikoaren egoera bestelakoa da: Leizarraga alde batera utzita, corpus heterogeneo xamarra dugu.

Hitz lauz eta bertsotan idatzitako testuak daude. Genero anitz aurkitzen dira, hala nola itzulpen biblikoak, gutunak, ezkontitzak, otoitzak, irainak, hitz zerrendak… Maila ezberdinak ere badaude, hain zuzen, Leizarragaren maila formalenetik ahozko jarduneko irainetaraino.^[4]

Euskararen historian zenbat eta atzerago, orduan eta corpusa urriagoa izango da. Euskara arkaikoan, txikienak ere kontuan izanda, 93 bat lekukotasun baino ez daude; Euskara Zaharrean, ordea, 155 bat lekukotasun^[5].

Euskara arkaikoko lekukotasun zabalenak ondorengoak dira:

• Circa 1515: Ene laztan gozo ederra... olerkia^[6].
• 1545: Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae. Euskaraz argitaratutako lehen liburua.
• 1558-1610: Ibarguen-Cachopin-en kronikako euskal testuak.
• 1562: Landucci italiarraren gaztelania-euskara hiztegia, Arabako euskararen lekukotasuna.
• 1571: Leizarragaren Testamentu Berriaren itzulpena, Joana III. Albretekoak finantzatua.
• 1592: Esteban Garibai arrasatearraren errefrau bildumak.
• 1596: Refranes y Sentencias atsotiz-bilduma, Iruñean argitaratua biltzailearen izenik gabe.
• 1596: Betolatzaren kristau dotrina: Doctrina Christiana en Romanze y Basquenze.
• 1567-1601: Lazarragaren eskuizkribua tarte horretan idatzitako lana da. 2004an aurkitu zen.

• Euskararen historia
• Euskarazko literatura idazlan nagusien zerrenda
• Pizkundea
• Euskarazko literatura

Euskara

Euskarari buruzko artikuluak	Euskalkien mapa
	Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko. Ezkerraldeko mapan 2011. urtean euskaraz ulertzen zutenen kopurua ageri da, herriz herri.      > % 80     > % 60     > % 40      > % 20     > % 0