Erromintxela
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Espainia eta Frantzia
Hiztunak	500-1000 inguru (1997an)[1]
Eskualdea	Euskal Herria
Araugilea	ez du
Hizkuntza sailkapena
pagodolektoa[2]
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	hizkuntza azentuala eta hizkuntza fusionatzailea
Hizkuntza kodeak
ISO 639-3	emx
Ethnologue	emx
Glottolog	erro1240
IETF	emx

Erromintxela (baita errumanzel eta erremaitzela ere^[3]) buhame edo ijito euskaldunen eta haien hizkeraren izena da. Erromintxela ez da hizkuntza, ez eta dialektoa ere: pagadolektoa da, «hizkuntza apurtua», euskara eta erromaniera batzen dituena.^[4][5] Hiztegi arloan jatorrizko erromani hizkuntzaren lexikoa gordetzen du hein handi batean, baina gramatikaren arloan erromanieraren ezaugarriak galdu eta euskararenak hartu ditu.^[6] Hortaz, erromintxelak erromanieraren hiztegia eta euskararen gramatika uztartzen ditu.

Egaxu da buhameak ez direnei deitzeko darabilten izena. Kalo kulturako ijitoei, aldiz, hankagorri deitzeko ohitura dute. Agian erromintxelen talde-sentimenduaren froga da hori.

XV. mendean Europako iparraldetik etorri eta Lapurdiko kostaldean, Zuberoako mendi inguruetan, Nafarroa Garaian, Gipuzkoan eta Bizkaian bizirik dirauen talde etniko baten mintzaira da erromintxela.^[5]

Erromaniera eta euskara batzetik sortutako mintzoa da erromintxela, Euskal Herriko buhame edo ijitoek hitz egin izan dutena. Oso gutxi ikertu da: Resurreccion Maria Azkuek bere hiztegian erromintxelezko hitz gutxi batzuk jaso bazituen ere, Josune Muñoz filologoa izan da lehena euskararen eta erromanieraren nahastura hori sakon ikertzen, eta bostehun hitz inguru biltzea lortu du.

Hizkuntzalariek diotenez, erromintxela pagodolekto edo broken spoke bat da, hau da, erromani hizkuntzaren dialekto baten eta bertako hizkuntzaren artean sortutako nahasketa. Morfologia eta gramatika euskararenak ditu, aditzak barne, eta tokian tokiko euskalkiaren ezaugarriak: bizkaitarrek bizkaierakoak, lapurtarrek lapurterakoak... Lexikoa, ordea, erabat erromintxela da, eta, horregatik, euskaldunoi ulergaitza egiten zaigu. Bere garaian, horixe zen, izan ere, erromintxelaren helburua: egaxuek, euskaldunek, ulertuko ez zuten hizkera izatea.^[5]

Euskal Herrian barna 500 erromintxel inguru omen daude. Askok badakite kaloa, gaztelania edo euskara ere, eta hiruretan hitz egiteko gai denik ere bada. Etxeberria deitura oso ohikoa da haien artean.^[5] Hegoaldean hiztun gehienak laurogei urtetik gorakoak dira, eta gazteagoek ulertu bai, baina ez dute hitz egiten. Iparraldean, oraindik ere, erromintxela eguneroko hizkuntza da hiru belaunaldiko buhame familia batzuetan.

Erromintxelari gehienbat erromintxela esaten diote erdaretan ere. Badira bakanago erabiltzen diren beste sinonimo batzuk:

• Ingelesez: Basque calo^[7] (Euskal Herriko kaloa)
• Gaztelaniaz: caló vasco ^[8] (Euskal Herriko kaloa)
• Frantsesez: euskado-romani ^[9][10]

«Erromintxela» hitzaren etimologia ezezaguna da guztiz, oso hitz berria delako eta hiztunek ere ez zutelako erabiltzen.^[11] Lehen, erromintxelez aritzen zirenei ijito, ungriano edo buhame deitzen zitzaien.^[1] Baliteke *errom (Rrom-en euskal egokitzapena) eta mintzaira hitzen batura izatea.

• 1885ean hasi ziren mintzaera honen ikerketak. Garai horretan, Justin Cénac-Moncautek zenbait hiztun topatu zituen Ipar Euskal Herrian.
• Victor de Rochas soziologo frantziarrak azaldu zuen, Les parias de France et d'Espagne, cagots et bohémiens liburuan (1876), Ipar Euskal Herrian bizi ziren buhameak ez zirela frantsesez aritzen, euskaraz baizik.
• Resurreccion Maria Azkueren Diccionario Vasco-Español-Francés lanean (1905) erromintxelezko hitz batzuk ageri dira. Horietako gehienek delinkuentziarekin zerikusia dute: xorkatu (lapurtu), txuri (labana), txor (lapur) eta gisa horretakoak.
• 1906an Jean Baptiste Daranatzek Eskualdun Ona egunkarian hiztegi bat argitaratu zuen.^[12]
• 1921ean, Berraondok eta Oiarbidek azterketa sakona egin zuten.^[5][13]
• 1926an Pierre Lhandek, Resurreccion Maria Azkuek hogei urte lehenago egin zuen moduan, erromintxelezko hitz batzuk eman zituen bere hiztegian.^[5][14]
• 1986an Federico Krutwigek erromintxelaren morfologia azaldu zuen Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkarian argitaratutako «Los gitanos vascos» artikulu laburrean.^[15]

XX. mendearen bukaeran, erromintxel herriaren historiari, bizimoduari eta hizkuntzari buruzko ikerketa-proiektu bat jarri zen abian, Kale Dor Kayiko gobernuz kanpoko erakundeak bultzatuta eta Euskaltzaindiaren eta Euskal Herriko Unibertsitatearen diru-laguntzarekin. Egitasmo horren barruan, Josune Muñoz izan da hizkuntza sakonki ikertu duen lehen euskalaria, Elias Lopez de Mungia historialariaren laguntzarekin.^[5]

Erromaniera bultzatu eta sustatzeko lan egiten duen erakundea da Kale Dor Kayiko. Bertako kideek 1990eko hamarkadan oraindino erromintxelez aritzen zenik bazela jakin zuten Alizia Stürtzeren Agotak, juduak eta ijitoak Euskal Herrian liburuaren bidez.^[11] Erakundearen helburua Nafarroa Garaian eta Ipar Euskal Herrian erromintxelak duen egoera aztertzea da.^[11]

Adituen iritziz, erromani hizkuntzaren eta euskararen arteko harremanetik sortua da erromintxela, kalo hizkuntza erromaniaren eta gaztelaniaren harremanetik sortua den bezala. Josune Muñoz filologoaren ustez, nahiz eta erabat frogatu gabe dagoen, erromintxelek erromanieraren kalderash dialektoa ekarri zuten,^[5] eta erromintxela kalderasharen eta euskararen nahastetik sortu bide zen. Hortaz, ez da kalotik eratorria, nahiz eta gaur egun kalozko eta euskarazko hitz batzuk ere erabiltzen dituen. Morfologia eta sintaxia euskararenak ditu. Aditzak ere euskararenak dira, eta tokian tokiko euskalkiaren ezaugarriak hartu izan ditu: Bizkaian mendebaldekoak, Lapurdin lapurterazkoak...^[5] Lexikoa, ordea, erabat erromintxela da. Josune Muñozek bostehun hitzeko hiztegia osatzea lortu du.

Mintzaira ulertezina da bai euskaldunentzat bai kalo hiztunentzat.^[5] Hala ere, kaloaren erro bera duenez, zenbait hitz antzekoak dira. Hona hemen adibide batzuk:

Erromintxela	Kalo	Erroa	Esanahia euskaraz
dikelatu	diquelar	dikháv	ikusi
kamatu	camelar	kamáv	maite
kurratu	currar, currelar	butjí keráv	lan egin
mangatu	mangar	mangáv	Erromintxelez, "eskatu". Kaloz, "lapurtu"
txoratu	chorar	čoráv	lapurtu
zuautu	sobar	sováv	lo egin
ankhai	acay		begia
egaxi	gachí	gaží	Buhame ez den emakumea
elakri-lumia	lumi	lumni	Erromintxelez, "fama txarreko emakumea". Kaloz eta erromanieraz, "emagaldua"
fula	ful	khul	kaka
jero	jeró	šeró	Erromintxelez, "burua". Kaloz, "aurpegia"
kher	queli	kher	etxea
oxtaben	estaribén	astaripe	presondegi
pindru	pinrel	punró	oin
txau	chaval	čhavó	seme
kalu	caló	kaló	beltza
aimenge	menda	mánge "ni(k)", agian aménge "gu (k)" (datibo)	Ni(k)

Egun, ez dago hizkuntzaren deskribapen fonologikoa erakusten duen paradigmarik. Beraz, ezin da jakin zein den grafemen balio fonetiko zehatza edo euskarazko fonemekin elkarrekikotasunik duten.

Erromintxelaren ezaugarri morfologikoen adibideak:^{[1][11][15][16][17]}

Erromintxela	Euskara	Erroa	Funtzioa, erromintxelez	Adibidea
-a	-a	Euskarazko -a	Atzizki absolutiboa	phiria "lapikoa"
-ak	-ak	Euskarazko -ak	atzizki plurala	sokak "berokiak"
-(a)n	-(a)n	Euskarazko -(a)n	atzizki inesiboa	khertsiman "tabernan"
-(a)z	-(a)z	Euskarazko -(a)z	atzizki instrumentala	jakaz "suaz"
-(e)k	-(e)k	Euskarazko -(e)k	atzizki ergatiboa	hire dui ankhai koloek "zure bi begi beltzek"
-ena	-ena	Euskarazko -ena	atzizki superlatiboa	loloena "gorriena"
-(e)ko(a)	-(e)ko(a)	Euskarazko -(e)ko(a)	atzizki leku-genitiboa	muirako "bokaleko"
-(e)rak	-(e)rat (Ipar Euskal Herrian)	Euskarazko -(e)ra(t)	atzizki adlatiboa	txaribelerak "ohera"
-pen	-pen	Euskarazko -pen	menpekotasuna adierazteko atzizkia
-ra	-ra	Euskarazko -ra	atzizki adlatiboa	penintinora "errekara"
-tu	-tu	Euskarazko -tu	aditzak sortzen duen atzizkia	dekhatu "ikusi"
-tzea	-tzea	Euskarazko -tzea	aditz-izena atzizki sortzailea
-tzen	-t(z)en	Euskarazko -t(z)en	gerundioaren atzizki sortzailea	kherautzen "egiten"

Aditz gehienak erromanierazko erroari euskarazko -tu atzizkia erantsita sortuak dira. Hona hemen adibide batzuk:^[1][15][16]

Erromintxela	Euskara	Erromaniera[18]
brikhindu[12]	euria izan	brišínd
burrinkatu[12]	harrapatu	(astaráv)
dikelatu, dekhatu[16]	ikusi	dikháv
erromitu {eŕomitu)[14]	ezkondu
gazinain kheautu[14]	erditu
goli kherautu, goli keautu[14]	kantatu	(gilábav)
kamatu[16]	maitatu	kamáv
kerau, keau, kherautu[16], keautu[15][14]	egin	keráv
kurratu	lan egin	butjí keráv
kurrautu {kuŕautu}[14]	jo
kuti[16][14]	begiratu	dikáv
letu[16][14]	hartz	lav
mahutu[14], mautu[14]	hil	mu(da)ráv
mangatu[15][14]	eskatu	mangáv
mukautu[14]	bukatu
najin[14]	bukatu
papira-keautu[14]	idatzi	(skirív, ramóv)
parrautu {paŕautu}[14]	ebaki
pekatu[15][14]	janaria prestatu	pakáv
pekhautu[16]	erre
piautu[15][14]	edan	pjav
tarautu[14], tazautu[14]	ito
teilaitu[14]	jan	xav
tetxalitu, texalitu[14]	ibili
txanatu[15]	jakin	žanáv
txiautu[14]	besteen aurretik sartu
txoratu[15], xorkatu[14] {s̃orkatu}[17]	lapurtu	čoráv
ufalitu[14]	ihes egin
xordo keautu[14]	lapurtu
zuautu[15][14]	lo egin	sováv

Erromintxelezko aditzak bat datoz tokian tokiko euskalkian aurkitzen ditugun aditz-formekin.

Erromintxela[16]	Nafar-lapurtera[19]
ajinen duk[20]	izanen duk
dekhatu nuen	ikusi nuen
dinat	diñat
erantzi nauzkon	erantzi nauzkan
...haizen hi	...haizen hi
kamatu nuen	maitatu nuen
letu hindudan	hartu hintudan
nintzan	nintzan
pekhautzen nina	erretzen naute
pekhautu nintzan	erre nintzen
pekhautzen niagon	erretzen niagon
tetxalitzen zan	ibiltzen zan
zethorren	zetorren
zoaz	zoaz

Ezezko perpausa na/nagi^[15][12] (erromanieraz na/níči; euskaraz ez/ezetz) da. Euskarazko "bai" adierazteko, ua (erromanieraz va) erabiltzen da.^[12]

Gehienetan, erromanierazko erroari euskarazko atzizkiak erantsita eratzen dira.

Erromintxela	Euskara	Erromaniera[18]
angi[21]	ezti	(avdžin)
ankhai[16]	begi	(jakh)
asinia[12]	botila	(fláša)
balitxo[12]	txerriki	baló ("txerri" eta euskal atzizkia)
barki[12], barku[12]	ardi	bakró
barkitxu[11], barkotiñu[12]	arkume	bakro "ardia", eta euskarazko -txu txikigarria
basta, baste[15]	esku	vas(t)
bato[1], batu[12]	aita	dad
bliku[12]	txerri	balikanó mas
bluiak[12]	poliziak	(policájcur)
budar[15][12]	ate	vudár
burrinkatzea[12]	harrapatze
dantzari[16]	dantzari	(euskarazko erroa)
dibezi[16][14]	egun	djes
duta[15][14]	argi	udút
egaxi[15][14][12]	buhamea ez dena (emakumea)	gaží
egaxo[14], ogaxo[15][14], egaxu[14]	buhamea ez dena (gizona)	gažó
elakri[15], ellakria[22]	neska(til)	raklí
elakri-lumia[17][12]	emagaldu
eramaite[16]	erama(i)te
eratsa[14][12], erhatsa[14], erhatza[12]	ahate	(goca)
erromi {eŕomi)[15][14], errumi[17][12]	1 senar 2 ezkontza[23]	rom
erromiti[12]	emazte	romní
erromni	emazte, emakume	romní
erromitzea[15]	ezkontza	(bjáv)
erromitzeko {eŕomitzeko)[14], erromitzekoa[15]	eraztun	(angruští)
fula[14]	kaka	khul
futralo[14][12]	pats
gata[16][14][12]	ator	gad
gazin[16][14]	haur
giltizinia[14]	giltza	(čája)
goani[15][14][12]	zaldi	(grast)
goia[12]	lukainka	goj
goli[16][14]	kanta	gilí
grasnia[17][12], gasnia[14][17], grasmiña[24], gra[15]	zaldi	gras(t)
guru[15], gurru {guŕu}[14]	idi	gurúv
guruni[15]	behi	gurumni
gurutiño[17][12]	txahal	gurúv (eta euskarazko txikigarria -tiño)
haize[16]	haize	(euskarazko erroa)
jak[15], jaka[17][14][12], zaka[14], aka[15]	su	jag
jakes[17][14]	gazta	(királ)
jera[14][25]	asto	(esa)
jero[14]	buru	šeró
jeroko[14]	txapela
juiben[17][12]	galtzak	(kálca)
kalabera[14][12]	buru	(šeró)
kalleria {kaĺeria}[14]	zilarreria
kalo[14], kalu[17][12]	kafe	(káfa)
kalo-kasta[16]	ijito-kastaro
kamatze[16]	maitzatze	< kamáv
kangei[14][25][12], kangey[17]	eliza	kangerí
kani[17][14][12]	oilo	khajní
kaxta[15][14]	zur	kašt
kaxtain parruntzeko {paŕuntzeko}[14]	aizkora
kher[16], khe[14], kere[17][14], khere[15], kerea[12]	etxe	kher
kereko-egaxia {kereko-egas̃ia}[17][12]	etxeko andre
kereko-egaxoa {kereko-egas̃oa}[17], kereko-ogaxoa[12]	etxeko jauna
ker-barna[14]	gaztelu	(koštola)
ker[15][12], qer[15]	asto	(esa)
kero, keru[14][12]	buru	šeró
khertsima[14][16]	taberna
kiala[17][14][12], kilako[17][14]	gazta	királ
kilalo[14]	haize hotza
kirkila[14][12]	babarruna	(fusúj)
konitza[14], koanits[14][12]	saski	kóžnica
laia[17][14][12]	jauna
lajai[14], olajai[14], lakaia[12]	apaiz	(rašáj)
laphail[17][14], lakhaia[17]	apaiz	(rašáj)
latzia[16][17][14][12]	gau
lona[17][14][12]	gatza	lon
mahutzea[15], mautzia[12]	hiltzea	mu(da)ráv eta euskarazko -tzea atzizkia
malabana[14][12]	gantzu	(thuló mas)
mandro[14][16]	ogi	manró
mangatzia[12]	eske	mangáv eta euskarazko -tzea atzizkia
marrun[17] {maŕun)[14]	senar
mas[15][12], maz[15], maza[14]	haragi	mas
megazin[14][12]	haur
milleka[17] {miĺeka}[14]	arto
milota[14]	ogi	(manró)
milotare-pekautzeko[14]	labe
Mimakaro[17][14]	Ama Birjina
miruni[17][14]	emakume
mitxai[16][14], {mits̃ai}[17]	alaba	čhaj
mol[16], mola[14][12]	ardo	mol
mullon {muĺon}[14][12], mullu {muĺu}[14]	mando
ñandro[17][14][12], gnandro[14]	arraultz	anró
oxtaben[14][21][12], oxtaban {os̃taban}[17]	kartzela	astaripe
paba[14], phabana[17], pabana[12]	sagar	phabáj
paba-mola[14]	sagardo
panin[15][14], panina[17][12], pañia[1]	ur	pají
panineko[14], paninekoa[15]	pitxer
paninekoain burrinkatzeko {buŕinkatzeko}[14]	sarea
paninbaru[14], panin barua[15]	ibai, itsaso	(derjáv, márja)
panintino[14], panin tiñua[15], penintino[16]	erreka	(len)
pangua[11]	larre
panizua[17][14][12]	arto
papin[14], papina[17]	antzar	papin
papira[14]	paper	papíri
pindru, pindrua[17][14][12], pindro[16], prindo[14]	hanka	punró
pindrotakoa[15]	galtzak	kálca
piri, piria[17][14][12]	lapiko	pirí
pora[17][14][12]	urdaila	per
potozi[14]	diruzorro
prindotako[14]	galtzerdi	pinró
soka[16][17][14][12]	beroki
sumia[12]	zopa	zumí
thazautzia[12]	itotze	taslaráv eta euskarazko -tzea atzizkia
tekadi[17][14], tekari[14]	hatz	(naj)
ternu[14]	gazte
txai[16][14] {ts̃ai}[17]		čhaj
txaja[14]	aza	(šax)
txara[14]	belar	čar
txaripen[15], txaribel[16]	ohe	(vodro)
txau[14], xau[20]	seme	čhavó
txiautzia[12]	eraso	?, eta euskarazko -tzea atzizkia
txipa[11]	izen	(aláv)
txiautu[14]	ijito
txohi[14], txoki[16]	gona
txohipen[14][12]	hutsalezko lapurreta
txor[15], txora[14][12] {ts̃ora}[17]	lapur	čor
txuri[15][14][12]	aizto	čhurí
xordo[14][12], txorda[14] {ts̃orda}[17]	lapurketa	čoripé
xukel[14] {s̃ukel}[17], txukel[15], txukela[14][12] {ts̃ukela}[17]	txakur	žukél
xukelen-fula {s̃ukelen-fula}[17], txukelen fula[12]	zakur-putza
xukel-tino keautzale[14]	txakur emea
zuautzeko[14], zuautzekoa[15]	estalki
zitzaia[14][21], txitxai[14][12] {ts̃its̃ai}[17]	katu
zume[17][14], sume[14]	zopa	zumí
zungulu[17][14], sungulu[14][12]	tabako	(duháno)
zut[15], zuta[14], xut[15], txuta[14], txuta[12] {ts̃uta}[17]	esne	thud

Hona hemen erromintxelezko zenbakien zerrenda^[1][15][16]

Erromintxela	Euskara	Erromaniera[18]
jek[14], jeka[15], eka[15][14]	bat	jék
dui[15][16]	bi	dúj
trin[15][16]	hiru	trín
higa[14]	hiru	(trín)
pantxe[15]	bost	panž

Erromintxelezko adjektiboak eta adberbioak erromanierazko errotik ekarriak izan ohi dira^[1][15][16]:

Erromintxela	Euskara	Erromaniera[18]
baro[16], baru[15][12]	handi	baró
bokali[15]	gose	bokh
buter[15]	asko, anitz	but
dibilo[15]	erotua	dilino
dibilotua[16]	erotua	< dilino
gabe[16]	gabe	(euskal erroa)
eta[16]	eta	(euskal erroa)
geroz[16]	geroz	(euskal erroa)
hautsi[16]	hautsi	(euskal erroa)
kalu[15]	beltz	kaló
kaxkani[14]	zikoitz
kilalo[12]	hotz	šilaló
latxo[14], latxu[15]	on	lačhó
londo[16]	samur
nazaro[15][14][17][12], lazaro[14]	eri	nasvaló
palian[11]	ondoan
parno[16]	garbi	parnó
telian[15]	behean	téla
tiñu[15][17][12]	txiki	cignó
upre[15][16]	gain(ean), gora	opré

Erromintxelezko izenordainak bi hizkuntzetatik —euskaratik eta erromanieratik— datoz^[15][16]:

Erromintxela	Euskara	Erromaniera[18]
aimenge[15]	ni	mánge "ni", agian aménge "gu" (datiboak)
ene[16]	ene	(euskal erroa)
harekin[16]	harekin	(euskal erroa)
hari[16]	hari	(euskal erroa)
hartan[16]	hartan	(euskal erroa)
heure[16]	heure	(euskal erroa)
hi[16]	hi	(euskal erroa)
hire[16]	hire	(euskal erroa)
hiretzat[16]	hiretzat	(euskal erroa)
mindroa[16]	nirea	miró
neure[16]	neure	(euskal erroa)
ni[16]	ni	(euskal erroa)

Lerroarteko bertsioa duten adibideak:^[15][16]

1. khereko ogaxoa
2. khere-ko ogaxo-a
3. etxeko jauna

1. hiretzat goli kherautzen dinat
2. hire-tzat goli kerau-tzen d-i-na-t
3. hiretzat abesten dinat

Beste adibide batzuk:^{[11][17][14][20]}

• Erromintxelez: kuti zarrak upre!
• Euskaraz: gora begira ezak!

• Erromintxelez: xaua, goli keau zak, mol buterrago ajinen duk
• Euskaraz: mutila, kanta ezak, ardo gehiago izanen duk

• Erromintxelez: txaia, brastando keau zak!
• Euskaraz: mutila, azkar korrika egizak!

• Erromintxelez: txipa nola duzu?
• Euskaraz: nola duzu izena?

• Erromintxelez: masak eta barkitxuak panguan daoz
• Euskaraz: ardiak eta arkumeak larrean daude

• Erromintxelez: nire kera zurearen palian dao, hemendik obetoao dikatuko duzu
• Euskaraz: nire etxea zurearen ondoan dago, hemendik hobeto ikusiko duzu

Hego Euskal Herrian egun 500 erromintxel hiztun inguru daude, hau da, erroldatutako 21.000 erromanien % 2 ; Ipar Euskal Herrian, berriz, bostehunen bat.^[1] Baina gutxiago dira erraz aritzen direnak. Hego Euskal Herriko hiztun gehienak 80 urtetik gorakoak dira eta batzuek gaztelaniaz, euskaraz eta kaloz ere erraz egiten dute. Adin ertainekoak elebidun pasiboak izan ohi dira. Gazteak, berriz, euskaraz edo gaztelaniaz baino ez dira mintzo. Ipar Euskal Herrian, aldiz, belaunaldi arteko transmisioak segitzen du oraindik ere.^[5]

Badirudi euskal jatorriko buhameen artean erromintxel-hiztunen portzentajea aipatutakoa baino handiagoa dela, XX. mendeko industrializazioan kalo hiztun askok migratu baitzuen Hego Euskal Herrira.^[26]

Erromintxela sortu zuten buhameak XV. mendean Europako iparraldetik Euskal Herrira migratutako kalderash hiztunak ziren. Muñozen eta Lopez de Mungiaren ustetan, euskararen eta erromanieraren arteko antzekotasun morfologikoak eta fonologikoak asko erraztu zuen buhameen mintzairak euskararen morfologia hartzea.^[11]

Taldea laster integratu zen Euskal Herrian, tokian tokiko euskalkiak erabiliz,^[27] euskal herritar emakumeen eskubideak bereganatuz, eta bertsolaritzan eta pilotan ere arituz.^[11][28] Agian, Europan jasandako jazarpenetik ihes egitearren erabaki zuten askok Euskal Herrian geratzea.^[11][26] Nafarroa Garaian, XVI. mendean, hauek izan ziren aipaturiko lehendabiziko abizenak: Bustamante, Hernández, Aragonés, Zamora, Malla, Heredia, Cortés, Campo, Ribera, Iturbide, Gaiferos, García, Navarro, Moyno edo Moreno... Baina hurrengo mendeetan Barrutia, Etxeberria edo Agirretarrak agertu ziren.^[29] Hala ere, Euskal Herrian ere jasan zuten jazarpena. Adibidez, 1549an Tuteran bildutako Nafarroako Gorteek erresuman sartzea galarazi zieten ehun zigorradaren mehatxupean. Bi urte geroago, Iruñean bildu eta zigorra zehaztu zuten: 14 eta 60 urte artekoak izan behar zuten.^[29] 1602an Nafarroako Gorteek lege berri bat atera zuten «erromes» guztiak atxilotzeko eta sei urteko galera zigorra ezartzeko.^[3]

XVIII. mendean, jarrera aldatu eta buhameak gizarteratzea izan zen helburu berria. Adibidez, Nafarroako Gorteek 1780-1781 artean ateratako 23. Legeak dei egiten zien agintariei «haientzako kokaleku eta lanbide eta bizimodu onestak» bila zitzaten.^[3]

Erromintxelek beren burua buhametzat hartzen badute ere, kalo ijitoetatik bereizi izan dira^[28] eta xangogorri edo hankagorri izenak erabili izan dituzte haiei deitzeko.^[1][5]

Euskal idazle batzuek erromintxela erabili izan dute sorkuntza literarioan. Jon Mirandek Poemak 1950-1966 antologian jasotako Kama-goli poema esate baterako, ^[16] Mikel Markezek Kantu erotikoak diskorako musikatu zuena. Koldo Izagirreren Metxa esaten dioten Agirretar baten ibili herrenak eta Agirre Zaharraren kartzelaldi berriak eleberrietan, pertsonaia batzuek erromintxelezko hitzak erabiltzen dituzte.

• Buhameak
• Kaskarotak
• Euskal Herriko hizkuntzak
• Euskaldunak
• Euskalkiak

• (Gaztelaniaz) Kale dor Kayiko elkartea
• (Gaztelaniaz) Erromintxelaren azterketa soziolinguistikoa
• El Paisen argitaratutako artikulua.
• Josune Muñozi elkarrizketa Bilbo Hiriako Berbaz irratsaioan
• Lore Agirrezabalen errepotajea Argian.
• Erromintxela: Senderos y Raíces - Khupido Media dokumentala