Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Albania  Austria  Belgia  Bośnia i Hercegowina  Bułgaria  Chorwacja  Czechy  Francja  Hiszpania  Macedonia Północna  Niemcy  Polska  Rumunia  Słowacja  Słowenia  Szwajcaria  Ukraina  Włochy
Typ	przyrodniczy
Spełniane kryterium	IX
Numer ref.	1133
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2007 na 31. sesji
Dokonane zmiany	2011, 2017, 2021, 2023
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy^[1] – obiekt przyrodniczy z listy światowego dziedzictwa UNESCO, obejmujący zespół względnie nienaruszonych europejskich lasów bukowych strefy umiarkowanej^[2][3][4].

Jest to seryjny ponadnarodowy obiekt^[2][3][4], obecnie położony na terenie 18 państw: Albanii, Austrii, Belgii, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Francji, Hiszpanii, Macedonii Północnej, Niemiec, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii, Szwajcarii, Ukrainy i Włoch. Obejmuje 93 części składowe^[5][1][6][a] (obszary), w tym 4 na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Polsce^[5][9][3].

Po raz pierwszy został wpisany na listę światowego dziedzictwa w 2007 roku, pod nazwą „Pierwotne karpackie lasy bukowe”. Potem był powiększany, zmieniano też jego nazwy^[2][4].

W lasach bukowych dominuje buk zwyczajny (Fagus sylvatica), gatunek endemiczny dla Europy i lasy bukowe występują wyłącznie na tym kontynencie^[2][4].

Podczas każdego zlodowacenia (epoki lodowcowej) w ciągu ostatniego 1 miliona lat buk przetrwał niekorzystne warunki w refugiach (ostojach) w południowej Europie. Po ostatnim, około 11 tysięcy lat temu, rozpoczął rekolonizację kontynentu z refugiów w Alpach, Karpatach, strefie śródziemnomorskiej i Pirenejach, co wciąż trwa. Podczas tego procesu w różnych środowiskach utworzył różne typy zbiorowisk roślinnych^[9][2][3].

W klimacie umiarkowanym w Europie Środkowej buk jest głównym gatunkiem drzewa w stadium klimaksu, czyli równowagi biocenozy^[9]. Lasy bukowe powinny być więc tutaj dominującymi lasami klimaksowymi^[4]. Działalność człowieka doprowadziła jednak do drastycznej redukcji powierzchni lasów bukowych w ogólności, a pierwotnych i starodrzewi w szczególności^[9]. Pierwotne lasy bukowe stanowią tylko 0,7% powierzchni lasów w 32 analizowanych państwach^[9], naturalne 2,8% (tutaj podają, że nie licząc Rosji)^[4]. 89% wspomnianych lasów pierwotnych jest pod ochroną, ale tylko 46% pod ścisłą^[9].

Lasy bukowe znacząco zwiększają bioróżnorodność w Europie i dzięki temu należą do najbardziej wartościowych ekosystemów leśnych. Występuje w nich na przykład do 10 tysięcy gatunków zwierząt. Buki preferują klimat wilgotny i dlatego są najliczniejszymi drzewami liściastymi w Europie Środkowej oraz górach Europy Południowej^[4].

Obiekt przyrodniczy „Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy” obejmuje zespół względnie nienaruszonych europejskich lasów bukowych strefy umiarkowanej^[2][4].

W dokumentach dotyczących tego obiektu światowego dziedzictwa przyjęto, że las pierwotny (czyli dziewiczy) to rodzaj lasu naturalnego. Oparto się tutaj na definicjach z Protokołu o zrównoważonej gospodarce leśnej do ramowej konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat Konwencji Karpackiej^{[10][11][2][7]}. W tychże dokumentach termin las naturalny obejmuje również pojęcia las pradawny i starodrzew^[2][7].

Lasy bukowe omawianego obiektu mają charakter bliski naturalnego, a nawet naturalny. Jego części składowe wpisane w latach 2017 i 2021 to lasy pierwotne (dziewicze) na większości lub znacznej części obszaru, starodrzewy lub starodrzewy z większymi lub mniejszymi fragmentami lasu pierwotnego. Również wysoko oceniono stan naturalności lasów wpisanych wcześniej^[2][7][8].

Część lasów bukowych tego obiektu to położone w południowej i południowo-wschodniej Europie plejstoceńskie refugia (ostoje), w których buk przetrwał ostatnie zlodowacenie^[2][7].

W lasach omawianego obiektu występują często gatunki endemiczne i reliktowe^[2][7][8]. Lasy te stanowią bezcenną populację starych drzew oraz genetyczny rezerwuar buka i wielu innych gatunków^[9][3].

Reprezentowanie „wyjątkowej powszechnej wartości” (OUV^[b]) omawianego obiektu wymagane do wpisania na listę światowego dziedzictwa UNESCO jest związane z ekspansją polodowcową i kontynentalną lasów bukowych, czyli na spełnianiu kryterium IX:

• przedstawiać szczególny przykład toczących się procesów ekologicznych i biologicznych, istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych i morskich ekosystemów lub społeczności roślin i zwierząt.^[2][7][8]

Obiekt ten jest bowiem niezbędny dla zrozumienia historii i ewolucji rodzaju Fagus, co ze względu na jego szeroką dystrybucję i znaczenie ekologiczne jest istotne globalnie^[9][2][3].

Pierwszą próbę nominacji europejskich lasów bukowych podjęła już w 2003 roku Słowacja. Wycofała się jednak z tego zgodnie z rekomendacją IUCN, sugerującą wspólną nominację z Ukrainą. Nominacja nie była więc rozpatrywana podczas 28. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa w 2004 roku^[4].

Po raz pierwszy obiekt został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO podczas 31. sesji w 2007 roku, pod nazwą „Pierwotne karpackie lasy bukowe”^[12][4]. Na 35. sesji w 2011 roku dodano lasy w Niemczech, a obiekt przemianowano na „Pierwotne karpackie lasy bukowe i pradawne lasy bukowe w Niemczech”^[13][4]. Na 41. sesji w 2017 roku dokonano kolejnego rozszerzenia wpisu i obiektowi nadano obecną nazwę, tzn. „Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy”^[14][4]. Podczas 44. sesji w 2021 roku ponownie rozszerzono wpis^[5].

Zgodnie z pierwotnym zamierzeniem na 41. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa w lipcu 2017 roku nowy wpis miał obejmować także lasy bukowe w Polsce na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. W maju 2017 roku Polska wycofała jednak taki wniosek po konsultacjach społecznych w gminach Cisna i Lutowiska, w których wyrażono „brak zaufania do parku narodowego”^[15].

Dopiero 28 lipca 2021 roku, podczas 44 sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa odbywającej się on-line 16–31 lipca 2021 roku w Fuzhou (Chiny), została dodana grupa składowa^[c] (grupa obszarów) o nazwie „Bieszczady”^[5]. Położona jest w Bieszczadzkim Parku Narodowym, w jej skład wchodzą cztery fragmenty lasów bukowych obejmujące łącznie 3 471,75 ha (12% jego powierzchni)^[2]. Są to^[5]:

Pozostałą część głównego kompleksu Bieszczadzkiego Parku Narodowego zajmuje strefa buforowa tego obiektu o powierzchni 24 330,52 ha. Jest ona podzielona na dwie części – podstrefę ochronną (16 931,05 ha) i aktywnie zarządzaną podstrefę ochrony krajobrazu (7 399,47 ha)^[5]. Według Ministerstwa Środowiska strefę buforową stanowi granica parku narodowego^[1].

Wszystkie 4 części składowe grupy „Bieszczady” charakteryzują się wysokim stopniem naturalności. Występuje w nich karłowata forma buka przyjmującego taką postać z powodu dużej wysokości bezwzględnej i klimatu. Lasy te wykazują strukturalną i dynamiczną charakterystykę zbliżoną do lasów pierwotnych, w tym wysoką miąższość martwego drewna. Cały Bieszczadzki Park Narodowy obejmuje duże, nieprzerwane naturalne obszary o wysokiej różnorodności leśnych zbiorowisk i gatunków, zwłaszcza grzybów i porostów. Występują w nim też duże drapieżniki – niedźwiedź brunatny, wilk, ryś i żbik oraz gatunki stanowiące ich bazę pokarmową. W obrębie części składowych grupy „Bieszczady” nigdy nie prowadzono gospodarki leśnej, natomiast na zewnątrz ostatni raz ponad 70 lat temu, niezbyt intensywną^[9].

Grupa „Bieszczady” położona jest w obrębie karpackego regionu lasów bukowych, największego ich skupiska w Europie^[9].

Do części składowej „Pasmo graniczne i dolina Górnej Solinki” przylegają obszary Stużyca – Góry Bukowskie (Stužica – Bukovské Vrchy) po stronie słowackiej i Stuzhytsia – Uzhok po stronie ukraińskiej, również będące częściami składowymi tego obiektu światowego dziedzictwa UNESCO. Pierwszy jest położony w Parku Narodowym „Połoniny”, drugi w Użańskim Parku Narodowym. Parki te oraz Bieszczadzki Park Narodowy znajdują się w obrębie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”^[2][8].

„Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy^[1]” jest seryjnym ponadnarodowym obiektem^[2][3][4].

Poniżej znajduje się lista części składowych^[a][1] (obszarów) wpisanych do tego obiektu wg stanu na grudzień 2023 r.^{[5][4][16][17][18][7][19][2][9][3][6][20]}:

* Części składowe wpisane na listę wcześniej, w przypadku których w 2021 lub 2023 roku zmieniono tylko granice^{[4][19][9][3][6]}.
Kursywą w nawasach podane są oryginalne nazwy z dokumentów UNESCO, o ile różnią się od polskiego tłumaczenia lub transkrypcji.

Na 44 sesję Komitetu Światowego Dziedzictwa odbywającej się on-line 16–31 lipca 2021 roku w Fuzhou (Chiny) nominowano 36 nowych części składowych^[19]. Obiekt powiększono o 15 spośród nich, a w przypadku 6-u wpisanych w latach poprzednich zmieniono granice^[9][3]. Zmiana granic części składowej Stużyca – Góry Bukowskie (Stužica – Bukovské vrchy) połączona była z odłączeniem części składowej Udava^[2][9][3]. Liczba obszarów powiększyła się więc o 16 (15 nowych + Udava)^[9][3].

W 2017 roku było łącznie 78 części składowych z 12 państw^[4], w 2021 roku są już 94 obszary z 18 państw: Albanii, Austrii, Belgii, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Francji, Hiszpanii, Macedonii Północnej, Niemiec, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii, Szwajcarii, Ukrainy i Włoch^[5][9][3]. Po raz pierwszy pojawiły się Bośnia i Hercegowina, Czechy, Francja, Macedonia Północna, Polska i Szwajcaria. Nie ma z kolei Czarnogóry i Serbii wymienionych na liście nominacji^[5][19].

Część składowa Falascone wcześniej wpisana była jako Las Umbra (Foresta Umbra)^[19].

Łączna powierzchnia części składowych obiektu wynosi 98 125,15 ha, otulin 294 720,87 ha (razem 392 846,02 ha). Największa powierzchnia części składowych jest na Ukrainie i w Rumunii – łącznie 54% (41% ze strefami buforowymi).

Obszary części składowych pokrywają się w większym lub mniejszym stopniu z różnymi obszarami chronionymi, takimi jak rezerwaty przyrody, parki narodowe, sieć Natura 2000 i in.^[4][2][7][8]

Wyróżnia się 12 regionów lasów bukowych (ang. Beech Forest Region, BFR)^{[4][7][2][21]}:

• alpejski
• atlantycki
• bałtycki
• euksyński
• iliryjski
• karpacki
• mezyjsko-bałkański
• pannoński
• pirenejsko-iberyjski
• polońsko-podolsko-mołdawski
• subatlantycko-hercyński
• środkowośródziemnomorski

Części składowe omawianego obiektu reprezentują 10 spośród nich (dwa niereprezentowane obecnie obszary to region pannoński i euksyński)^[5]. Najwięcej lasów bukowych występuje w regionie karpackim. Z tego powodu nazywany jest on często ojczyzną buka. Z kolei plejstoceńskie refugia w regionie iliryjskim były najważniejszymi ostojami dla ekspansji postglacjalnej tego gatunku^[2][21][22].

• 
  Połonina Wetlińska widziana ze Smereka (Polska)
• 
  Buczyny izerskogórskie (Czechy)
• 
  Puszcza Haweszowa (Słowacja)
• 
  Stużyca (Słowacja)
• 
  Obszarze Chronionego Krajobrazu Wyhorlat (Słowacja)
• 
  Uholka-Szyrokyj Luh (Ukraina)
• 
  Świdowiec (Ukraina)
• 
  Park Narodowy Cheile Nerei-Beușniţa (Rumunia)
• 
  Las Grumsin (Niemcy)
• 
  Jasmundzki Park Narodowy (Niemcy)
• 
  Puszcza Krokar (Słowenia)
• 
  Rzeka Dlaboka (Macedonia Północna)

• Buk
• Buczyna

• Ancient and Primeval Beech Forests of the Carpathians and Other Regions of Europe [online], UNESCO [dostęp 2021-07-29]  (ang.).
• Buczyny z BdPN na liście światowego dziedzictwa UNESCO [online], Bieszczadzki Park Narodowy, 31 lipca 2021 [dostęp 2021-08-06] . – mapa
• NationalparkN. Hainich NationalparkN., UNESCO: Deutsche Buchenwälder sind Weltnaturerbe [online], www.weltnaturerbe-buchenwaelder.de [dostęp 2011-06-26]  (niem.).strona główna serwisu