Chile descríbese normalmente como constituído de tres distintas zonas. A primeira delas, situada na costa occidental do Cono Sur e coñecida como Chile continental, comprende unha longa e estreita franxa de terra que se estende, maiormente, entre a ribeira suroriental do océano Pacífico e a cordilleira dos Andes, desde os 17º29'57'S ata os 56º32'S de latitude, ao longo de 4.270 km.[3] O seu ancho máximo alcanza os 445 km no paralelo 52º21'S e o seu ancho mínimo, os 90 km en 31º37'S.[4] A segunda, denominada Chile insular, corresponde aos territorios insulares no océano Pacífico Sur: por unha banda, o arquipélago Juan Fernández e as illas Desventuradas, pertencentes a América do Sur; doutra banda, a illa Sala y Gómez e a illa de Pascua, situadas na Polinesia. Chile continental e Chile insular totalizan unha superficie de 756.096,3 km². A terceira, chamada Territorio Chileno Antártico,[5] comprendida entre os meridianos 90º e 53º oeste, é unha zona da Antártida de 1 250 257,6 km² sobre a cal Chile reclama soberanía, prolongando o seu límite meridional ata o Polo Sur. Esta reclamación está conxelada de acordo co estipulado polo Tratado Antártico,[6] do que Chile é signatario, sen que a súa firma constitúa unha renuncia. Localízase tamén en Chile a punta sur de América do Sur: o Cabo Horn, que é tamén o punto máis próximo da Antártida. Tamén en Chile está o lugar considerado como o máis seco do planeta: o Deserto de Atacama.
Ademais, Chile exerce dereitos exclusivos, reclamacións de diverso grao e soberanía sobre o seu espazo marítimo, chamado Mar chileno.[8] Este comprende o mar territorial (120.827 km²), a zona contigua (131.669 km²), a zona económica exclusiva ou «mar patrimonial», cunha superficie total de 3 681 989 km²,[9] e a correspondente plataforma continental, cunha superficie de 145.194 km²,[9] que tamén forman parte do territorio chileno[10] Chile posúe un bordo costeiro de 6.435 km de lonxitude.[11]
Valdivia fundou unha serie de asentamentos. O primeiro, e máis importante, o 12 de febreiro de 1541, Santiago de Nova Estremadura. Posteriormente, Valdivia iniciou unha dura campaña militar cara aos territorios máis ao sur, enfrontándose coas tribos mapuches, iniciando a guerra de Arauco, onde morreu capturado por unha emboscada iniciada polo toqui mapuche Lautaro. Alonso de Ercilla relatou por extenso esta primeira fase da guerra na súa obra La Araucana (1569). Este enfrontamento bélico estenderíase ao longo de tres séculos, aínda que con distintas etapas de paz grazas á realización de «parlamentos», como o de Quilín en 1641 que estableceu un límite entre o goberno colonial e as tribos indíxenas ao longo do río Biobío, dando nome á zona coñecida ata hoxe como La Frontera.
A Capitanía Xeneral de Chile, tamén chamada «Reino de Chile», sería unha das colonias máis austrais do Imperio español. Debido á súa posición afastada dos grandes centros e rutas comerciais imperiais e o conflito cos mapuches, Chile foi unha provincia pobre pertencente ao rico Vicerreinado do Perú, cuxa economía estaba destinada só a sustentar o Vicerreinado con materias primas (coiro, sebo e trigo) e aos poucos habitantes españois do territorio chileno.
O'Higgins iniciou un período de reformas que provocou o descontento de gran parte da oligarquía, o que causou a súa abdicación en 1823. Durante os sete anos seguintes, Chile veríase sometido a unha serie de procesos que buscaban dar organización ao novo país. Tras unha serie de intentos errados e a vitoria conservadora na Revolución de 1829, deuse inicio a un período de estabilidade na chamada República Conservadora, cuxo máximo referente foi o ministro Diego Portales, que establecería as bases da organización do país durante gran parte do século XIX, coa Constitución de 1833.
Chile lentamente comezou a expandir a súa influencia e a establecer as súas fronteiras. Mediante o Tratado de Tantauco, o arquipélago de Chiloé foi incorporado en 1826. A economía comezou a ter un grande auxe debido ao descubrimento do mineral de prata de Chañarcillo e ao crecente comercio do porto de Valparaíso, o que levou a un conflito pola supremacía marítima no Pacífico co Perú. A formación da Confederación Perú-Boliviana foi considerada como unha ameaza para a estabilidade do país e Portales declarou a guerra, que terminaría coa vitoria chilena na batalla de Yungay en 1839 e a disolución da Confederación. Ao mesmo tempo, intentouse afianzar a soberanía no sur de Chile intensificando a penetración na Rexión de Araucanía e a colonización de Llanquihue con inmigrantes alemáns. Por medio da fundación do Fuerte Bulnes, a rexión de Magallanes foi incorporada en 1843, mentres que a zona de Antofagasta, naquel tempo territorio boliviano, comezou a ser poboada.
Tras trinta anos de goberno conservador, en 1861 iniciouse un período de dominio do partido Liberal que se caracterizaría pola riqueza económica obtida da explotación mineira do salitre na zona de Antofagasta, o que provocaría diferenzas limítrofes con Bolivia, país que reclamaba dito territorio como seu. En 1865, Chile entrou en guerra contra España, que recoñecera a independencia chilena o 24 de abril de 1844,[37] por unha serie de desafortunadas circunstancias. O 31 de marzo de 1866, a escuadra española, ao mando do almirante Casto Méndez Núñez, bombardeou por tres horas a cidade de Valparaíso. O conflito foi exclusivamente marítimo e terminou formalmente en 1883 coa firma do Tratado de Paz e Amizade entre ambas as nacións.
En 1891, o conflito entre o presidente José Manuel Balmaceda e o Congreso desencadeou a guerra civil na que os congresistas lograron a vitoria e implantaron a República Parlamentaria. A pesar do auxe económico, estes anos caracterizáronse por unha inestabilidade política e o inicio do movemento proletario da chamada «Cuestión Social». Isto porque existía unha desigual distribución da riqueza a cal foise facendo insostible á medida que pasaba o tempo.
Tras anos de dominio da oligarquía, foi electo Arturo Alessandri, quen se transformou nunha ponte provisoria entre a elite e a «querida chusma», como el chamaba ao pobo, o que se atopaba cada vez máis axitado. A crise agravouse e levou á renuncia de Alessandri en dúas oportunidades logo de promulgar a Constitución de 1925, que deu orixe á República Presidencial.
Carlos Ibáñez del Campo asumiu o goberno en 1927 con grande apoio popular, pero os estragos da primeira guerra mundial, na que o país declarouse neutral, a mala política económica no uso dos recursos e a Gran Depresión acabaron coa riqueza creada pola extracción do salitre, producindo unha forte crise económica. En menos de tres anos, o produto interno bruto caeu a menos da metade e o país foi considerado pola Sociedade de Nacións como o máis afectado pola crise mundial.[39] Ibáñez renunciou en 1931 e a inestabilidade política acentuouse tras un golpe militar que deu orixe á República Socialista de Chile que duraría só doce días, antes que Alessandri reasumise o poder e recuperase a economía, o que non aplacou a tensión entre os partidos políticos. A crise política tamén era social; novos actores sociais esixían transformacións ao xeito de pensar o país.
Nese escenario, Pedro Aguirre Cerda foi electo presidente en 1938 baixo unha alianza que se opuña aos tradicionais gobernos da elite chilena, dando inicio ao período de gobernos do partido Radical. O seu mandato logrou realizar diversos cambios, principalmente na área económica, promovendo a industrialización chilena e, tras o terremoto de 1939, a reconstrución da rexión sur a través da creación da Corporación de Fomento da Produción, CORFO.[40] Tamén puxo maior atención aos problemas sociais e estableceu a reclamación sobre o Territorio Chileno Antártico,[5] pero o seu goberno viuse truncado pola morte do mandatario.
En 1952, Ibáñez regresou á política e foi electo co apoio cidadán,[45] pero perdeuno tras unha serie de medidas de estilo liberal para revitalizar a economía.
Temendo unha vitoria da UP, a dereita apoiou o demócrata cristián Eduardo Frei Montalva, que foi electo en 1964. A pesar de que intentou realizar o seu programa de goberno chamado «Revolución en Liberdade», a través da expansión da Reforma agraria[50][51] e a Chilenización do cobre,[52][53] no final do seu mandato, a tensión política produciu unha serie de enfrontamentos. A axitación política seguía en ascenso.
En 1970, foi electoSalvador Allende co apoio da Unidad Popular, obtendo o 36,3% dos votos polo que se requiriu o pronunciamento do Congreso.[54] O seu goberno enfrontou moitos problemas económicos externos, como a crise mundial 1972-1973, unha errática política económica, máis a forte oposición do resto do espectro político e do goberno estadounidense de Richard Nixon.[55] O cobre foi nacionalizado en xullo de 1971,[56] pero isto non impediu que o país caese nunha forte crise económica e que a inflación chegase a cifras de ao redor do 600 e 800%.[57]
Os enfrontamentos rueiros entre opositores e afíns da Unidad Popular fixéronse frecuentes, e alcanzaron altos niveis de violencia. Allende, que cría nunha revolucióndemocrática, perde o apoio do partido Socialista, que cría na lexitimidade dun levantamento popular armado para reter o poder. Finalmente, o 11 de setembro de 1973 produciuse un Golpe de estado que acabou co goberno de Allende, quen se suicidou tras o bombardeo ao Palacio de la Moneda.[58]
Tras o golpe de estado instaurouse unha ditadura encabezada por Augusto Pinochet, Comandante en Xefe do Exército. Neste período, estableceuse a represión política contra a oposición e producíronse diversas violacións aos dereitos humanos, que terminou con máis de 1.000 detidos desaparecidos, 3.000 asasinados,[59] e ao redor de 200.000 exiliados. No ámbito económico, Pinochet dirixiu unha reestruturación do Estado ideada polos chamados Chicago Boys, quen implantaron un modelo neoliberal que aumentou o crecemento económico, producindo o chamado «Milagre de Chile», baixo o cal o Estado cedeu gran parte da súa economía ao sector privado.
O cambio de década xerou o período de maior crise do Réxime Militar. En 1978, Chile e a Arxentina enfrontáronse no chamado conflito do Beagle, polo dominio das illas Picton, Lennox e Nueva, que estivo a horas de provocar unha guerra entre ambos os países, sendo detido pola mediación do papaXoán Paulo II. En 1980, nun plebiscito[60] cuestionado por diversos organismos internacionais, Pinochet logrou a aprobación dunha nova Constitución.[61] Con todo, a crise económica que se produciu en 1982 xerou altos niveis de cesantía e de crecemento negativo, o cal deu orixe en 1983 a unha serie de protestas contra o goberno e o seu modelo económico, que se estenderían ata o final do seu mandato. Durante 1985, a economía logrou recuperarse no chamado «Segundo Milagre», producido tras a privatización da maioría das empresas estatais e a redución do gasto social, o que xerou un explosivo crecemento económico, aínda que tamén un aumento da pobreza e unha desigualdade crecente na distribución do ingreso.
Retorno á democracia
O final da década dos anos 80, Pinochet debeu dar inicio ao proceso de retorno á democracia que culminou no plebiscito do 5 de outubro de 1988 e a vitoria da opción Non co 56% dos votos. Augusto Pinochet deixou o cargo o 11 de marzo de 1990 que asumiu Patricio Aylwin como primeiro presidente do período coñecido como a Transición, o cal caracterizouse por restaurar o réxime democrático, establecer unha nova política nacional, manter a estrutura económica do período anterior, reducir de xeito importante os niveis de pobreza e recoñecer as violacións aos dereitos humanos que se cometeron durante a ditadura, a través do Informe Rettig.
O seu sucesor, Eduardo Frei Ruiz-Tagle, asumiu o poder en 1994. O seu goberno caracterizouse por un esplendor económico inicial grazas á apertura do mercade Chileno ao exterior; con todo, no final do mandato, unha nova crise azoutou ao país. Ao mesmo tempo, a detención de Pinochet en Londres,[62] que durou dezasete meses, reavivou as diferenzas políticas entre os seus opositores e afíns.
A socialista Michelle Bachelet foi electa presidenta en 2006, converténdose na primeira muller en alcanzar devandito cargo na historia do país. O seu goberno caracterizouse por maior desenvolvemento á paridade entre homes e mulleres, o establecemento dunha rede de protección social para os máis pobres e o ingreso do país á Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico, OCDE, en maio de 2010.[69]
A República de Chile é un Estadounitariodemocrático, de carácter presidencialista, conformado por diversas institucións autónomas, que se insiren nun esquema constitucional que determina certas funcións e distribúe as competencias entre os órganos do Estado, diferente da tradicional doutrina da separación de poderes.
O presidente da República designa aos ministros de Estado, quen son os seus colaboradores directos e inmediatos no goberno e administración do Estado e funcionarios da súa exclusiva confianza.
O Senado, constituído por 38 senadores elixidos por votación popular que permanecen no cargo por 8 anos, coa posibilidade de ser reelectos nas súas respectivas circunscricións, as que elixen dous senadores en cada elección. Cada 4 anos renóvase a metade do persoal de senadores nas eleccións parlamentarias regulares.
A Cámara de Deputados, constituída por 120 membros electos por votación popular que permanecen 4 anos nos seus cargos e tamén poden ser reelectos nos seus respectivos distritos, os que elixen dous deputados en cada elección, en que se renova a totalidade da Cámara.
Para as eleccións parlamentarias utilízase o sistema binominal, o que permite o establecemento de dous bloques políticos maioritarios (a Concertación e a Alianza por Chile) a expensas da exclusión de grupos políticos non maioritarios. Os opositores deste sistema instaurado pola Constitución de 1980 reclaman por unha modificación.
Un Tribunal Cualificador de Eleccións e trece tribunais electorais rexionais velan pola regularidade dos procesos electorais realizados no país e o cumprimento das súas disposicións.
O Xuntos Podemos Máis é un pacto formado a fins de 2003 agrupando a diversas colectividades de esquerda que non pertencían á Concertación e sen representación parlamentaria, como o partido Comunista, o partido Humanista, o partido Ecoloxista e a Esquerda Cristiá, de recente legalización.[78] Tras permanecer por anos sen representación electoral polo sistema binominal, o Xuntos Podemos acordou competir xunto á Concertación nas parlamentarias de 2009, aínda que o PH e o PE decidiron retirarse do pacto. Nas eleccións municipais de 2008 obtivo o 9,12% de votos en concelleiros e 7 alcaldes electos, mentres que nas eleccións de deputados de 2009 conseguiu o 2,70% dos votos que, aínda que menor a anos anteriores produto do pacto coa Concertación, permitiulle elixir 3 deputados comunistas por primeira vez en vinte anos.[76]
O goberno de cada unha das rexións reside no intendente, quen é nomeado polo presidente da República e é o seu representante natural e inmediato en devandito territorio, manténdose nas súas funcións mentres conte coa súa confianza.[81] A administración rexional corresponde ós gobernos rexionais, conformados polo respectivo intendente e un consello rexional, integrado por conselleiros, elixidos por votación popular por períodos de 4 anos. Á súa vez, o goberno de cada provincia está a cargo do gobernador,[81] nomeado e quitado libremente polo presidente. Pola súa parte, a administración local corresponde ás municipalidades, compostas por un alcalde e un concello comunal, elixidos por votación popular por períodos de 4 anos.
Tíódalas rexións posúen un número romano, orixinalmente asignado conforme a súa orde de norte a sur. A creación de dúas rexións máis en 2007 e unha terceira en 2018 fixo que esta numeración perdese o seu sentido orixinal, aínda que nalgúns casos seguen sendo empregados popularmente.
(1) Incluído o Territorio Chileno Antártico,[86] a súa superficie chega a 1 382 554,8 km²
(2) Incluído o Territorio Chileno Antártico,[86] a súa superficie chega a 2 006 360 km²
Defensa
A defensa do país está a cargo das tres ramas das Forzas Armadas: o Exército (f. 1810),[87] a Armada (f. 1818),[88] e a Forza Aérea (f. 1930),[89] cuxas funcións son preservar a integridade territorial e a seguridade exterior da República. Só en caso de guerra, o Presidente da República exerce como Xefe Supremo das Forzas Armadas.
A pesar de que o país non tivo un enfrontamento bélico desde a guerra do Pacífico (1879-1883), Chile é un dos países do mundo con máis gasto militar respecto do seu PIB, un 2,70% en 2006.[92] Este gasto é financiado en gran parte co 10% que por lei debe entregar Codelco (Corporación Nacional del Cobre de Chile) polas ganancias derivadas da exportación de cobre. Esta cifra explícase a longa extensión do continxente militar por mor da particular forma xeográfica do país e polo custo derivado dos sistemas de previsión de ex uniformados, no que se inclúe tamén os carabineiros, o cal consome máis do 54% dos ingresos.[4]
Tras anos nos que se expuxo a abolición da obrigatoriedade do servizo militar aos homes de 18 anos, desde 2006, este consiste principalmente dunha inscrición voluntaria que, en caso de non encher as vacantes, distribúe o resto das cotas mediante sorteo entre os non voluntarios.[93]
Durante o réxime militar, as forzas armadas alcanzaron un alto rango de importancia na vida civil. Nos últimos anos, o comandante en xefe do exército, (Juan Emilio Cheyre), deu pasos importantes para asegurar a profesionalización, a prescindencia política do Exército, a súa calidade de corpo non-deliberante, e a suxeición ao poder civil democraticamente constituído. Un destes pasos foi o recoñecemento das responsabilidades institucionais do exército en violacións aos dereitos humanos ocorridas durante a ditadura, xesto que tivo acollida no poder civil e entre a poboación.
A fins do Paleozoico, hai 251 millóns de anos, Chile non era máis que unha depresión mariña con sedimentos acumulados que comezou a levantarse a fins do Mesozoico, hai 65 millóns de anos, debido ao choque entre as placas de Naza e Suramericana, dando orixe á cordilleira dos Andes. O territorio sería modelado por millóns de anos máis debido ao pregamento das rochas, dando forma ao relevo actual.
O Norte Grande é a zona comprendida entre o límite setentrional do país e o paralelo 26ºS, abarcando as tres primeiras rexións do país. Caracterízase pola presenza do deserto de Atacama, o de maior aridez no mundo. O deserto vese fragmentado por crebadas que dan orixe á zona coñecida como a Pampa do Tamarugal. A cordilleira da Costa é maciza e cae abruptamente formando o Farellón Costeiro que substitúe as planicies litorais, practicamente ausentes. A cordilleira dos Andes, dividida en dúas e cuxo brazo oriental percorre Bolivia, ten unha altura elevada e de importante actividade volcánica, que permitiu a formación do altiplano andino e de estruturas salinas como o Salar de Atacama, debido á acumulación de sedimentos durante anos.
Ao sur atópase o Norte Chico que se estende ata o río Aconcagua. Os Andes comezan a diminuír a súa altitude cara ao sur e comezan a achegarse á costa, alcanzando os 95 km de distancia á altura de Illapel, a zona máis angosta do territorio chileno. Os dous sistemas montañosos entrecrúzanse practicamente eliminando a Depresión Intermedia. A existencia de ríos que atravesan o territorio permite a formación de vales transversais, onde se desenvolveu fortemente a agricultura no último tempo, mentres que as planicies litorais comezan a ampliarse.
O Vale Central é a zona máis habitada do país. As planicies litorais son amplas e permiten o establecemento de cidades e portos xunto ao Pacífico, entre tanto a cordilleira da Costa descende a súa altura. A cordilleira dos Andes mantén alturas superiores aos 6.000 msnm pero lentamente comeza a descender achegándose aos 4.000 msnm de media. A depresión intermedia reaparece converténdose nun fértil val que permite o desenvolvemento agrícola e o establecemento humano, debido á acumulación de sedimentos. Cara ao sur, a cordilleira da Costa reaparece na cordilleira de Nahuelbuta, mentres os sedimentos glaciares dan orixe a unha serie de lagos na zona de La Frontera.
A Patagonia esténdese desde o seo de Reloncaví, á altura do paralelo 41ºS, cara ao sur. Durante a última glaciación, esta zona estaba cuberta por xeos que erosionaron fortemente as estruturas do relevo chileno. Como resultado disto, a depresión intermedia afúndese no mar, mentres a cordilleira da Costa dá orixe a unha serie de arquipélagos, como o de Chiloé e o dos Chonos, ata desaparecer na península de Taitao, no paralelo 47ºS. A cordilleira dos Andes perde altura e a erosión producida pola acción dos glaciares deu orixe a fiordes. Nos Andes patagónicos destaca, ademais, a presenza de grandes masas de xeo coñecidas como campos de xeo que corresponden ás maiores reservas de auga do Hemisferio Sur fóra da Antártida.[96] Ao oriente da cordilleira localízanse zonas relativamente chairas, especialmente na zona do estreito de Magallanes e ao longo de Terra do Fogo.
A cordilleira dos Andes, do mesmo xeito que previamente fíxoo a cordilleira da Costa, comeza a desmembrarse no océano dando orixe a numerosas illas e illotes ata desaparecer nel, afundíndose e reaparecendo no Arco das Antillas do Sur e logo na península Antártica, onde se denomina Antartandes, no Territorio Chileno Antártico, que se estende entre os meridianos 53 e 90 O.
O territorio chileno está cruzado por diversos ríos que xeralmente transcorren desde a cordilleira dos Andes cara ao océano Pacífico no sentido leste-oeste. Con todo, debido ás características do territorio, a lonxitude destes ríos é curta.
Debido ás características do deserto, na zona do Norte Grande non existen ríos, fóra de curtas crebadas de carácter endorreico e do río Loa, que cos seus 440 km de lonxitude é o máis longo do país, principalmente debido á súa forma en «U». Na zona do altiplano atópanse as zonas dos bofedais que dan orixe ao lago Chungará, situado a unha altitude de 4.500 msnm, e dos ríos Lauca e Lluta, compartidos con Bolivia e que non superan os 100 km de lonxitude.
No centro-norte do país comeza a aumentar o número de ríos que forman vales de importancia agrícola, destacándose o río Elqui con 170 km de extensión, o río Aconcagua con 142 km, o río Maipo con 250 km e o seu afluente, o Mapocho con 120 km, e o Maule, con 240 km. Os seus caudais proceden principalmente dos desxeos cordilleiranos no verán e das choivas durante o inverno. A zona case non presenta lagos de importancia, a excepción do artificial lago Rapel, o lago Colbún, a lagoa do Maule e a lagoa de La Laja.
Cara ao sur, o río Biobío, na rexión do Biobío, esténdese, desde os contrafortes andinos na Araucanía, ao longo de 380 km, percorre un centenar de poboados xunto aos seus múltiples afluentes e alimenta importantes centrais hidroeléctricas que abastecen a gran parte da poboación do país. Outros ríos de importancia son o Imperial e o Toltén, onde desauga o lago Villarrica.
O clima de Chile varía dramaticamente entre o subtropical no norte, pasando polo máis árido deserto do planeta, o deserto de Atacama, por un vale fértil no centro ata un sur frío e húmido, orixinalmente cuberto por forestas. As características mediterráneas do vale central tórnano ideal para o cultivo de froitos de mesa, unha das maiores exportacións de Chile, e para a produción de viño, tamén unha exportación importante.
A lonxitude do país é o principal factor que existe para a variedade climática do territorio. A cordilleira dos Andes regula o paso de masas de aire, impedindo o paso de ventos desde as pampas arxentinas cara ao territorio chileno e da influencia marítima cara á vertente oriental.
Na zona norte do país, o clima é de carácter desértico, con escasas precipitacións. As temperaturas teñen leves variacións ao longo do ano, manténdose de media ao redor dos 20 °C. A corrente de Humboldt estabiliza e arrefría as zonas costeiras e permite a presenza de abundante nebulosidade coñecida como camanchaca. Nas zonas interiores, a oscilación térmica é alta con nula humidade e ausencia de nubes, o que permitiu a instalación de grandes observatorios na zona. Na zona do altiplano, as temperaturas descenden debido ao efecto da altitude creando un clima estepario frío que se caracteriza por precipitacións estivais, coñecido como inverno altiplánico. Na zona do Norte Chico, existe un clima estepario cálido ou semiárido que serve como transición cara a climas máis fríos cara ao sur. As precipitacións son irregulares e concéntranse na tempada invernal.
Desde o val do Aconcagua cara ao sur, o clima dominante é o mediterráneo en todo o territorio, fóra das altas cimas da cordilleira dos Andes de clima frío por efecto da altura. As catro estacións están claramente marcadas, cun verán seco e cálido e un inverno chuvioso e frío. A zona costeira presenta temperaturas reguladas polo efecto marítimo, entre tanto as zonas interiores presentan unha alta oscilación térmica pois a cordilleira da Costa actúa como biombo climático. En Santiago, as temperaturas no verán alcanzan os 20 °C (xaneiro) con extremas de 36 °C, mentres que no inverno as temperaturas alcanzan os 8 °C (xuño) con extremas que poden chegar ata os -2 °C, con anos nivosos como 2005 e 2007.
Nas zonas insulares do país, o clima é fortemente afectado polo efecto arrefriador do océano. A illa de Pascua presenta un clima de características subtropicais, cunha media de 1.138 mm anuais de precipitacións distribuídas durante o ano.
A zona norte do país caracterízase pola súa escasa vexetación debido á extrema aridez do deserto de Atacama e a ausencia de precipitacións. Árbores como a alfarrobeira, o chañar, o pemento e o tamarugo, xunto con diversas especies de cactos, son as especies vexetais que poden adaptarse ás duras condicións climáticas. Nas zonas altiplánicas, a vexetación aumenta, destacando a queñoa e a iareta. A familia dos auquénidos, é dicir, alpacas, guanacos, llamas e vicuñas, son os principais animais que habitan a zona, xunto a outras especies de menor tamaño, como chinchilas, declaradas monumentos naturais en xuño de 2006,[99] e vizcachas, mentres nas lagoas altiplánicas habitan especies de flamengos.
Na zona do Norte Chico, cando se produce un período extraordinario de precipitacións, ocorre o evento coñecido como «deserto florido» en que as terras áridas vense poboadas de diversas especies de flores, como a añañuca. Entre o sur da rexión de Atacama e a rexión de Coquimbo orixínase un lento proceso de transición cara a unha vexetación máis abundante. Nesta zona aparecen especies propias do clima mediterráneo, como o boldo, o espiño e o quillai, mentres que nas zonas costeiras de Talinai e Fray Jorge existen bosques residuais do tipo valdiviano.
Nas dúas rexións máis austrais do país, existen grandes extensións de bosque sempreverde, similar ao valdiviano, aínda que con menos especies arbóreas, destacando, pola súa importancia económica, o ciprés das Guaitecas, hoxe arrasado no seu maior parte. Cara ao interior, desenvólvense bosques caducifolios, nos que predomina a lenga e, máis ao oriente, grandes formacións esteparias de pastos duros, onde habitan guanacos, ñandús, pichis, peludos, pumas e raposos, entre outros. Nesta zona da estepa, desenvolveuse unha gandería extensiva de ovinos que tivo na estancia a súa maior expresión cultural e social. O huemul, presente no escudo de Chile e que antigamente habitou gran parte do país, só sobrevive en áreas de difícil acceso nesta zona. Foi declarado monumento natural en xuño de 2006.[99]
Finalmente, no extremo austral desta zona, a vexetación redúcese a algunhas árbores achaparradas, tales como o canelo, o coigüe de Magallanes e o ñirre, así como diversas especies arbustivas e herbáceas, liques e musgos.
O Territorio Chileno Antártico atópase no seu maior parte cuberto de xeos permanentes, polo que a súa diversidade vexetal redúcese a algunhas especies de musgos e liques. Con todo, a fauna alcanza nas costas unha riqueza e valor excepcionais.
A economía chilena é coñecida internacionalmente como unha das máis sólidas do continente. A pesar de que ao longo da súa historia enfrontou diversos períodos de crises, nos últimos anos tivo un importante e sostido crecemento. O modelo económico neoliberal, que foi implantado durante o Réxime Militar, mantívose polos gobernos concertacionistas, que só lle fixeron cambios menores para custear os programas sociais do goberno.
A desigualdade de xénero tamén incide como variable no dinamismo da economía de Chile. A baixa participación laboral da muller, a menor en América Latina, dificulta a redución do desemprego. Ademais, mantense a gran diferenza salarial entre homes e mulleres, a pesar dos avances nesta materia nos últimos anos.
Doutra banda, Chile converteuse en plataforma de investimentos estranxeiros para outros países de América Latina e moitas empresas comezaron a instalar as súas sedes corporativas en Santiago. Tamén ten unha importante presenza en investimentos no sector servizos en Latinoamérica.
Segundo datos de 2009 do Banco Mundial, tanto a capitalización do mercado do país, tamén chamada valor de mercado, que chegou a máis de USD 209.475 millóns,[108] como o investimento estranxeiro directa, que alcanzou unha cifra de máis de USD 12.701 millóns,[109]
atópanse entre as máis altas de América Latina. En 2010, Chile foi clasificado como un país de renda media-alta polo Banco Mundial.[110]
En 2011, Chile ten unha poboación estimada de 17 248 450 habitantes, dos cales 8 536 904 son homes e 8 711 546, mulleres.[4] Segundo o último censo realizado en 2002, esta cifra era de 15 116 435 habitantes, dos cales 7 447 695 eran homes e 7 668 740, mulleres.[111]
O crecemento da poboación reduciuse durante os últimos anos. En 1895, a poboación alcanzaba os 2 695 625, a que creceu aos 5 023 539 en 1940 e aos 13 348 341 habitantes en 1992. Aínda que a poboación de Chile quintuplicouse durante o século XX, a taxa de crecemento intercensual 1992-2002 foi do 1,24% anual,[112] a que debería seguir baixando durante os próximos anos.
A pesar de que a emigración diminuíu durante a última década, aínda se estima que 857.781 chilenos e descendentes de chilenos viven no exterior, dos cales un 50,1% estaría na Arxentina, un 13,3% en Estados Unidos, un 4,9% en Suecia, un 4,4% no Canadá e un 3,9% en Australia.[141]
Dentro do país, a mobilidade da poboación acrecentouse durante as últimas décadas provocando unha migración masiva desde os campos cara ás grandes cidades do país. Mentres que nas rexións do centro-sur chileno máis do 80% da súa poboación naceu na mesma rexión (como na do Biobío, onde alcanza o 86,11%), na Metropolitana de Santiago só o é o 71% da poboación, e nas rexións extremas, como na de Magallanes e Antártica Chilena, esta cifra chega só ao 55%.
Urbanización
De acordo co último censo, 13 090 113 chilenos, equivalentes ao 86,59% do total nacional, vivían en zonas urbanas. As rexións con maior taxa de urbanización corresponden ás zonas extremas (97,68% na rexión de Antofagasta, 94,06% na de Tarapacá e 92,6% na de Magallanes e Antártica Chilena) e ás zonas máis industrializadas do Val Central (96,93% na Rexión Metropolitana e 91,56% na de Valparaíso). En tanto, 2 026 322 persoas, equivalentes ao 13,41% da poboación total, vivían en zonas rurais dedicadas principalmente á agricultura e a gandería, concentrándose nas rexións do centro-sur do país, especialmente nas rexións do Maule (33,59%), da Araucanía (32,33%) e de Los Lagos (31,56%).[111]
Desde mediados dos anos 1920, iniciouse un forte proceso de emigración de habitantes de zonas rurais cara ás grandes cidades en procura de mellores condicións de vida. Así, estas comezaron a crecer e a expandirse formando grandes áreas metropolitanas e conurbacións. O caso máis notorio é o da capital do país, Santiago de Chile ou Gran Santiago que, con 5 428 590 habitantes, albergaba o 35,9% da poboación nacional en 2002. En 1907, era habitada por 383.587 habitantes, aumentando a 549.292 en 1920, cando representaba o 16% do total nacional; con todo, nos anos seguintes, a explosión demográfica fixo que a cidade se expandise cara ás zonas rurais, absorbendo antigas localidades campesiñas, como Puente Alto e Maipú, que son as dúas comunas máis poboadas de Chile. Actualmente, Santiago é a sétima cidade maior de América Latina e unha das cincuenta maiores do mundo.[142]
Ata principios do século XX, a sociedade chilena estaba dividida en clasesalta e baixa inamovibles. A aristocracia chilena impuña os seus intereses económicos, políticos e sociais totalmente sen maiores contratempos. Con todo, desde a primeira metade do século XX, o país logrou estruturarse ao redor da clase media.
A pesar dos bos indicadores económicos de Chile e a notable redución dos niveis de pobreza que, segundo o informe do Ministerio de Planificación e Cooperación de Chile (enquisa CASEN), reduciuse desde un 38,6% en 1990 a un 15,1% en 2009,[145] do cal un 3,7% corresponde a indixentes e 11,4% a persoas vivindo por baixo do limiar de pobreza,[145] o país aínda presenta un grave defecto: a desigual distribución de ingresos entre a poboación, o que xera unha gran brecha social entre ricos e pobres. En 2009, o coeficiente de Gini foi de 0,524,[146] o que revela unha importante carencia na economía que aínda non puido ser emendada. O quintil máis rico do país gaña 13,10 veces o que recibe o quintil máis pobre do país. Esta desigualdade é atribuída por distintos grupos ao actual sistema neoliberal, en contraposición á economía desenvolvida entre os anos 1950 e 1970, á dotación de factores naturais que obrigaron ao desenvolvemento dun tipo de economía extractiva que favorecía as desigualdades e ata á estrutura de elites herdada do período colonial.
Segundo o último censo realizado en 2002, dun total de 11 226 309 chilenos de 15 anos ou máis, 7 853 428 declaráronse católicos, equivalentes ao 69,95%, o que representou unha baixa no número de fieis comparado co censo de 1992, no cal o 76,4% da poboación de 14 anos e máis se declarou católico. En tanto, o 15,14% declarouse evanxélico, o 1,06% como testemuña de Xehová, o 0,92% como mormón, o 0,13% como xudeu, o 0,06% como cristián ortodoxo e o 0,03% como musulmán. O 8,3% da poboación declarouse ateo ou agnóstico e o 4,39% afirmou seguir outra relixión.[111]
O ecumenismo en Chile é de longa data. Xa no ano 1970, a solicitude do goberno e co apoio do cardealSilva Henríquez, realizáronse modificacións no tradicional Te Deum do 18 de setembro co fin de transformalo nunha cerimonia de todas as igrexas cristiás, ademais de contar coa participación de representantes xudeus e musulmáns.
A música folclórica de Chile caracterízase pola mestura de sons tradicionais aborixes con aqueles traídos desde España. A cueca, danza nacional desde novembro de 1979,[166] é un bo exemplo diso: ten características propias dependendo da zona do país en que se representa.
Desde 1987, a Sociedad Chilena del Derecho de Autor (SCD) foi a institución dedicada a rexistrar a propiedade intelectual de cada obra e o seu autor. Ademais de recadar os dereitos xerados a través dos medios de comunicación nacionais, preocúpase de difundir e promover o desenvolvemento da música chilena. Outras das súas labores é a formación de novos músicos e a previsión en materias sociais e de saúde dos seus socios, mediante as prestacións asistenciais.
As expresións culturais varían notoriamente en diferentes zonas do país, debido, principalmente, ás diferentes características xeográficas que presenta o territorio chileno.
A zona norte do país caracterízase por diversas manifestacións culturais que combinan a influencia dos pobos indíxenas andinos coa dos conquistadores hispanos, ás que se suma a importancia que posúen as festividades e tradicións relixiosas, destacándose as diabladas e a Festa de la Tirana.
A zona central identifícase principalmente coas tradicións rurais do campo chileno e a denominada cultura huasa, que se estende entre as rexións de Coquimbo e a do Biobío, maioritariamente. Como nesta rexión xeográfica concéntrase a maior parte da poboación chilena, considérase tradicionalmente como a principal identidade cultural do país. A súa máxima expresión realízase durante as festividades de Festas Patrias, a mediados de setembro.
A cultura dos mapuches e as tradicións da facenda dominan na zona da Araucanía, mentres que a influencia alemá é preponderante nas proximidades de Valdivia e Llanquihue. Debido ao seu illamento do resto do país, no arquipélago de Chiloé xerouse unha cultura coa súa propia mitoloxía. As rexións do extremo austral tamén xeraron unha identidade propia influenciada principalmente polos inmigrantes, tanto de Chiloé e do centro do país así como da exIugoslavia, e que en Magallanes caracterízase por un marcado rexionalismo.
A identidade cultural da illa de Pascua é única debido ao desenvolvemento dunha cultura polinesia desde tempos inmemoriais completamente illada por varios séculos.
Con todo, nas últimas décadas, o desenvolvemento económico e a globalización afectaron os costumes tradicionais do país, as que se manteñen principalmente nas zonas rurais. Actualmente, os habitantes das principais urbes do país asimilaron a influencia das culturas europea e estadounidense en deterioración da identidade histórica nacional.
↑Central Intelligence Agency, CIA (2011). "Field Listing: Coastline". The World Factbook(en inglés). Arquivado dende o orixinal o 16 de agosto de 2011. Consultado o 30 de abril de 2011.
↑de la Vega, Garcilaso, Inca (1609). "25". Comentarios Reales de los Incas(en castelán)1. Lisboa. pp. 255–257. Arquivado dende o orixinal o 22 de xullo de 2011. Consultado o 4 de outubro de 2010. [Os] embaixadores do reino chamado Tucma, que os españois chaman Tucumán [...] dixeron á súa partida ao Inca [Huiracocha]: Só, señor, porque non quede ninguén no mundo que non goce da túa relixión, leis e goberno, facémosche saber que, lonxe da nosa terra entre o sur e o poñente, está un gran reino chamado Chili poboado de moita xente, cos cales non temos comercio algún por unha gran cordilleira de serra nevada que hai entre eles e nós; mais a relación temola dos nosos pais e avós [...] O inca mandou tomar por memoria aquela relación
↑de Bibar, Gerónimo (1966 [1558]). "XXVI". Crónica y relación copiosa y verdadera de los Reinos de Chile(PDF)(en castelán). Guillermo Feliú Cruz (introducción). Santiago, Chile: Editorial Universitaria S.A. p. 38. Consultado o 26 de setembro de 2010. Dei dicir "gran frío." Quedoulle [sic] ao val o nome de Chire. Corrompido o vocábulo chámanlle Chile, e deste apelido tomou a gobernación e reino o nome que hoxe ten
↑de Olivares y González SJ, Miguel (1864 [1736]). "Historia da Compañía de Jesús en Chile". Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional(en castelán) (Santiago: Imprenta del Ferrocarril) 4.
↑Molina, Juan Ignacio (1788). "Libro Primero". Compendio de la historia geográfica, natural y civil del Reyno de Chile. Domingo Joseph de Arquellada Mendoza (tradutor). Madrid, España. pp. 4–5. Consultado o 26 de setembro de 2010. Con moita mais verosimilitude pretenden os Chileños que se derive o seu nome da voz Chili que repiten con moita freqüencia certos paxariños do xero dos tordos, de que abunda no pais
↑Subercaseaux, Benjamín (1954 [1940]). "Forma de Chile". Chile o una loca geografía(en castelán) (10ª ed.). Santiago, Chile: Edicións Ercilla. pp. 58–59. a palabra Chilli en lingua aimará quere dicir:"onde se acaba a terra"
↑Diario Oficial de la República de Chile (2010). "Substitución de la voz Chile en lugar de la de Patria". Diario Oficial - Edición especial Bicentenario: fascículo IV(en castelán): 1. Consultado o 26 de setembro de 2010. Acordei e decreto o seguinte: 1°. En todos os actos civís en que ata aquí se usou a voz "Patria" usarase en diante la de "Chile"; 2°. En todos os actos militares, e ao quen vive dos sentinelas, contestarase e usará da voz Chile; 3°. O Ministro de Goberno é encargado da execución deste decreto, que se circulará á quen corresponda, é inserirá no Boletín.Freire - Francisco Antonio Pinto
↑Allison, M. J. (1984). "Chinchorro, momias de preparación complicada: métodos de preparación". Chungará(en castelán) (Arica, Chile) (13): 155–173.
↑Bittman, B., e J. Munizaga (1976). "The Earliest Artificial Mummification in the World? A Study of the Chinchorro Complex in Northern Chile". Folk(en inglés) (18): 61–92.
↑Silva Galdames, Osvaldo (1995). Historia de Chile Ilustrada(en castelán). Santiago, Chile: COPESA.
↑González Camus, Ignacio (2002 [1988]). El día en que murio Allende(en castelán) (7ª ed.). Santiago, Chile: Edicións ChileAmérica - CESOC. ISBN 956-211-028-0.
↑Datos estimados segundo o Informe Rettig. Diversas organizacións non-gobernamentais obxectan estas cifras e manexan cifras aínda máis altas (30.000 no primeiro ano, segundo Amnistía Internacional). máis de 35.000 torturado s,Datos estimados segundo o informe entregado pola Comisión Valech, 2004.
↑Central Intelligence Agency, CIA (2011). "Field Listing: Suffrage". The World Factbook(en inglés). Arquivado dende o orixinal o 16 de agosto de 2011. Consultado o 19 de abril de 2011.
↑Goberno rexional da III Rexión]] (1 de febreiro de 1996). "Resolución 79 de 1996 del Gobierno regional de la III Región"(HTML). Consultado o 21 de maio de 2011. Artículo 2º: La denominación oficial de la Región es "Región de Atacama". En consecuencia y para todos los efectos administrativos, no podrá agregarse a esta denominación ningún elemento que la altere
↑Ministerio del Interior (28 de outubro de 1974). "Decreto ley 712 de 1974"(HTML). Consultado o 29 de xuño de 2011.
↑Goberno rexional da XII Rexión (5 de febreiro de 1997). "Resolución 42 de 1997 del Gobierno regional de la XII Región"(HTML). Consultado o 16 de maio de 2011. Artículo 1º: La denominación oficial de la Región es "Región de Magallanes y Antártica Chilena". No podrá agregarse a esta denominación ningún elemento que la altere
↑Central Intelligence Agency, CIA (2011). "Field Listing: Military Expenditures". The World Factbook(en inglés). Arquivado dende o orixinal o 16 de agosto de 2011. Consultado o 19 de abril de 2011.
↑Centro de Conservación Cetácea (s/f). "Chile 2008: Santuario de Ballenas"(en castelán). ccc-chile.org. Arquivado dende o orixinal o 23 de setembro de 2015. Consultado o 28 de marzo de 2011.
↑Central Intelligence Agency, CIA (2011). "Labor Force". The World Factbook(en inglés). Arquivado dende o orixinal o 16 de agosto de 2011. Consultado o 1 de maio de 2011.
↑Instituto Nacional de Estatísticas, INE (s/f). "Preguntas frecuentes, Nº 5"(en castelán). Arquivado dende o orixinal o 13 de novembro de 2015. Consultado o 26 de xuño de 2011.
↑Central Intelligence Agency, CIA (2011). "Life expectancy at birth". The World Factbook(en inglés). Arquivado dende o orixinal o 06 de novembro de 2015. Consultado o 26 de xuño de 2011.
↑Morais, María Eugenia. "O cambio demográfico en Chile". Chile envellece: Prospectiva dos impactos políticos e sociais deste fenómeno cara ao bicentenario(en castelán) (gerontologia.uchile.cl). Consultado o 10 de abril de 2011.
↑Medina Lois, Ernesto, e Ana María Kaempffer R. (1979). "Poboación e características demográficas: Estrutura racial". Elementos de saúde pública(en castelán) (Biblioteca dixital da Universidade de Chile). Arquivado dende o orixinal o 16 de setembro de 2009. Consultado o 26 de xuño de 2011.
↑Adán, Leonor (xaneiro de 2007). "Los colonos"(en castelán). nuestro.cl. Arquivado dende o orixinal o 16 de xaneiro de 2013. Consultado o 3 de xullo de 2011.
↑Dufey, Alberto (13 de febreiro de 2004). "Chile: Los suizos del fin del mundo"(en castelán). swissinfo.ch. Arquivado dende o orixinal o 09 de decembro de 2008. Consultado o 29 de marzo de 2011.
↑Instituto Nacional de Estadísticas, INE, y Dirección para la Comunidad de Chilenos en el Exterior, DICOEX (agosto de 2005). Instituto Nacional de Estadísticas, INE, y Dirección para la Comunidad de Chilenos en el Exterior, DICOEX, ed. "Chilenos en el exterior"(en castelán). Santiago, Chile. p. 245. Arquivado dende o orixinal(PDF) o 06 de outubro de 2011. Consultado o 8 de abril de 2011.
↑Cavada, Francisco J. (1914). "Estudios lingüísticos". Chiloé y los chilotes(en castelán). Santiago, Chile: Imprenta Universitaria. pp. 448.
↑ 149,0149,1Lewis, M. Paul (ed.) (2009). "Ethnologue report for Chile". Ethnologue: Languages of the World(en inglés) (16 ed.). Consultado o 29 de octubre de 2009.
↑Bloom, Harold (1994). The Western Canon: The Books and School of the Ages(en inglés). Nova York: Harcourt Brace. pp. 2. Shakespeare, Dante, Chaucer, Cervantes, Michel de Montaigne, Molière, Milton, Samuel Johnson, Goethe, Wordsworth, Jane Austen, Walt Whitman, Emily Dickinson, Charles Dickens, George Eliot, Tolstoy, Ibsen, Freud, Proust, James Joyce, Virginia Woolf, Franz Kafka, Borges, Neruda, Fernando Pessoa, Samuel Beckett
↑"Folclor"(en castelán). www.musicapopular.cl. 2008. Arquivado dende o orixinal o 11 de agosto de 2011. Consultado o 9 de agosto de 2011.
↑"Neofolklore"(en castelán). www.musicapopular.cl. 2008. Arquivado dende o orixinal o 11 de agosto de 2011. Consultado o 9 de agosto de 2011.
↑"Nueva canción chilena"(en castelán). www.musicapopular.cl. 2008. Arquivado dende o orixinal o 11 de agosto de 2011. Consultado o 9 de abril de 2011.
↑Noso.cl (2005). "40 anos de BAFONA"(en castelán). www.nuestro.cl. Arquivado dende o orixinal o 05 de outubro de 2011. Consultado o 22 de abril de 2011.
Central Intelligence Agency (CIA) (2011). "CIA The World Factbook - Chile"(en inglés). Central Intelligence Agency. Arquivado dende o orixinal o 05 de setembro de 2015. Consultado o 01 de setembro de 2015.
Dannemann, Manuel (1998). Eduardo Castro Le Fort, ed. Enciclopedia del folclore de Chile (1.ª ed.). Santiago: Editorial Universitaria. ISBN956-11-1361-9.
Sánchez, Alfredo, y Roberto Morales (2004). Las regiones de Chile: espacio físico, humano y económico (4.ª ed.). Santiago: Editorial Universitaria. ISBN956-11-1658-8.
Silva, Patricio (2002). "Searching for Civilian Supremacy: The Concertation Governments and the Military in Chile". Bulletin of Latin American Research(en inglés)21 (3): 375–395.
Subercaseaux, Benjamín (2000). Chile o una loca geografía (2.ª ed.). Santiago: Editorial Universitaria. ISBN956-11-1766-5.