Беларуская праваслаўная царква
Кафедральны сабор Сашэсця Святога Духа, Мінск
Асноўная інфармацыя
Аўтаномія	11 кастрычніка 1989
Прызнанне аўтаноміі	прызнана ўсімі памеснымі праваслаўнымі цэрквамі
Прадстаяцель у наш час	мітрапаліт Веніямін (Тупека) (з 25 жніўня 2020)
Цэнтр	Мінск
Рэзідэнцыя Прадстаяцеля	Мінск
Юрысдыкцыя (тэрыторыя)	Беларусь
Царква-маці	Маскоўскі Патрыярхат
Мова набажэнстваў	царкоўнаславянская, беларуская
Каляндар	юліянскі
Колькасць
Епіскапаў	17 (з іх 1 вікарый, 2 на спачыне) (2020)
Епархій	15 (2019)[1]
Навучальных устаноў	3 духоўныя вучылішчы, 2 семінарыі, акадэмія, інстытут тэалогіі (2019)[1]
Манастыроў	35 (2019)[1]
Прыходаў	1612 (2015)[2]
Святароў	1676 (2019)[1]
Вернікаў	81% вернікаў назвалі сябе праваслаўнымі (або 75.7% насельніцтва Беларусі) (2019)[1]
Сайт	http://church.by/by/

Беларуская праваслаўная царква, другая афіцыйная назва Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату — кананічнае царкоўна-адміністрацыйнае аб’яднанне праваслаўных епархій у межах Беларусі.

Паводле 9-га артыкула Статута, Беларуская праваслаўная царква ажыццяўляе:

• набажэнствы, чынапаследаванні, таінствы, абрады, шэсці, урачыстасці і пашырэнне рэлігійнай літаратуры ў цэрквах, капліцах, месцах паломніцтва і на могілках, у бальніцах і турмах, прытулках для дзяцей, састарэлых і інвалідаў, вайсковых частках і на караблях;
• пашырэнне праваслаўнага веравучэння, у тым ліку праз сродкі масавай інфармацыі, асабліва ўласныя;
• прапаведніцтва, дабрачыннасць і прадпрымальніцтва;
• навучанне і выхаванне;
• аздараўленне, ладжанне паломніцтва і правядзенне рэлігійных нарад і з’ездаў;
• вытворчасць, набыццё і пашырэнне рэлігійнай літаратуры, гуказапісаў і відэа, абрадавых прадметаў і адзення святароў^[3].

• Сінод (грэч. Σύνοδος — сход). Паводле 14-га артыкула Статута БПЦ, «складаецца з архірэяў (грэч. ἀρχι- + ἱερεύς — старэйшы жрэц), якія кіруюць праваслаўнымі епархіямі, размешчанымі на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь». Згодна з 17-м артыкулам, зацвярджае статуты БПЦ, епархій і стаўрапігіяльных манастыроў. Выбірае епархіяльных архірэяў і стварае падпарадкаваныя ўстановы, у тым ліку прадпрыемствы. Зацвярджае «Уставу на царкоўны суд БПЦ». Прызначае рэктараў духоўных вучылішчаў і ігуменаў манастыроў. Прызначае склад Рэвізійнай камісіі^[3]. Згодна з 12-м пунктам XII артыкула «Экзархаты» Статута Рускай праваслаўнай царквы (РПЦ), «Епархіяльныя і вікарныя архірэі Экзархату абіраюцца і прызначаюцца Святым Сінодам (РПЦ) на прапанову Сінода Экзархату».
• Экзарх (грэч. ἔξαρχος — намеснік). Паводле Статута БПЦ, з’яўляецца архімандрытам Жыровіцкага манастыра Успення Багародзіцы (Слонімскі раён, Гродзенская вобласць). Склікае Сінод і зацвярджае прысуджэнне царкоўных навуковых ступеняў і званняў^[3]. Згодна з 9-м пунктам XII артыкула «Экзархаты» Статута РПЦ, «Экзарх абіраецца Святым Сінодам (РПЦ) і прызначаецца патрыяршым Указам».

На 2015 г. пры Сінодзе дзейнічала 17 аддзелаў і камісій:

• Кіраўніцтва справамі Мінскай экзархіі, Царкоўны суд, Выдавецкі савет;
• 10 аддзелаў: 1) узаемін царквы і грамадства, 2) інфармацыйны, 3) манастыроў і манаства, 4) справаў моладзі, 5) рэлігійнай адукацыі і катэхізацыі, 6) царкоўнай дабрачыннасці і грамадскага служэння, 7) паломніцкі, 8) узаемін з казацтвам, 9) узаемін з Узброенымі сіламі і іншымі вайсковымі фармаваннямі Рэспублікі Беларусь, 10) турэмнага служэння;
• 4 камісіі: 1) кананізавання святых, 2) рэвізійная, 3) узнагарод, 4) пытанняў сям’і, абароны мацярынства і дзяцінства^[4].

Гісторыя беларускай царквы пачынаецца з заснавання ў 992 годзе Полацкай епархіі. Да XIII ст. Беларуская праваслаўная царква складалася з 2 епархій --Полацкай і Тураўскай (1005), якія ўваходзілі ў Кіеўскую мітраполію. У сувязі з раздзяленнем Кіеўскай мітраполіі на праваслаўную царкву ў межах Вялікага Княства Маскоўскага і праваслаўную царкву Вялікага Княства Літоўскага (Літоўскую мітраполію з 1316 года) Полацкая, а з 1347 года і Тураўская епархіі ўвайшлі ў склад Літоўскай мітраполіі. У 1459 годзе адбылося канчатковае аддзяленне Кіеўскай (Літоўска-Навагрудскай) мітраполіі ад Маскоўскай. У сярэдзіне XVI ст. у склад Літоўска-Навагрудскай мітраполіі (цэнтр у Навагрудку, потым у Вільні) уваходзіла 10 епархій:

• Полацкая
• Тураўская з кафедрай у Пінску
• Смаленская
• Чарнігаўская
• Галіцкая
• Пярэмышльская
• Холмская
• Луцкая
• Уладзімір-Валынская.

Вядомыя літоўска-наваградскія мітрапаліты:

• Грыгорый Балгарын (1458—1475 гг.)
• Місаіл (1475—1480 гг.)
• Сімяон (1481—1488 гг.)
• Іона Глезна (1492—1494 гг.)
• Макарый (1495—1497 гг.)
• Іосіф І Балгарыновіч (1498—1501 гг.)
• Іона ІІ (1503—1507 гг.)
• Іосіф II Солтан (1508—1521 гг.)
• Іосіф ІІІ (1522—1534 гг.)
• Макарый ІІ (1534—1555 гг.)
• Сільвестр Бялькевіч (1556—1567 гг.)
• Іона Пратасевіч (1568—1577 гг.)
• Ілья Куча (1577—1579 гг.)
• Анісіфар (1579—1588 гг.)
• Міхаіл Рагоза (1589—1595 гг.).

Яны знаходзіліся ў кананічных і малітоўных сувязях з Усяленскім (Канстанцінопальскім) патрыярхам.

Пасля Брэсцкай уніі 1596 г. праваслаўная царква ў ВКЛ як кананічна цэлае перастала існаваць. Зноў заснавана ў 1632 г. у Магілёве. Магілёўская (Беларуская) епархія была адзінай праваслаўнай епархіяй у межах Беларусі да канца XVIII ст. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 г. заснавана Мінская епархія. У 1833 г. адноўлена Полацкая, створаны Віленская (1840 г.) і Гродзенская (1900 г.) епархіі. У Брэсце, Беластоку, Слуцку, Гомелі, Коўне і Дзвінску існавалі кафедры вікарных епіскапаў. Усе епархіі ўваходзілі ў склад Грэка-расійскай царквы і знаходзіліся пад юрысдыкцыяй Свяцейшага кіруючага Усерасійскага Сінода. Да пачатку 1-й паловы сусветнай вайны ў 5 праваслаўных епархіях Беларусі былі 3552 храмы і 35 манастыроў, 3 духоўныя семінарыі. Кожная з епархій мела свае перыядычныя выданні. У Заходняй Беларусі, якая ў 1921 г. адышла да праваслаўнай епархіі (Віленская, Гродзенская і Палеская) былі ў юрысдыкцыі Польскай аўтакефальнай царквы. У БССР у 1922 г. была ўтворана Беларуская праваслаўная мітраполія на чале з мітрапалітам Мелхіседэкам Паеўскім (1920—1927), які меў тытул «мінскі і беларускі». У складзе мітраполіі знаходзіліся Мінская, Бабруйская, Мазырская і Слуцкая епархіі. Аднак рэпрэсіўная палітыка савецкіх улад у адносінах да царквы (арышты, забойствы святароў, масавае закрыццё і руйнаванне храмаў і манастыроў) прыпыніла царкоўнае жыццё. Не існавала ніводная з кананічных беларускіх праваслаўных епархій. У час акупацыі Беларусі нямецкімі войскамі ў 1942 г. адноўлена 6 епархій: Мінская, Віцебская, Гродзенская, Магілёўская, Навагрудская і Смаленская. Беларускую праваслаўную царкву ўзначальваў мітрапаліт мінскі і ўсея Беларусі Панцялеймон (Ражноўскі). У канцы 1941 г. у афіцыйных царкоўных дакументах упершыню была ўжыта назва «Беларуская праваслаўная царква». У час вайны Беларуская праваслаўная царква кананічна не падпарадкоўвалася ніякай іншай царкве. Спробы належным чынам аформіць яе аўтакефалію былі беспаспяховыя. Пасля вайны кіраўніцтва Беларускай праваслаўнай царквы ажыццяўлялася праз Мінска-Беларускую епархію, якая ўваходзіла ў склад Маскоўскага патрыярхата Рускай праваслаўнай царквы. Створаныя раней епархіі не аднаўляліся. Кіруючы мінскі архірэй (насіў тытул «мінскі і беларускі») ажыццяўляў кіраўніцтва непасрэдна. Кіруючыя Мінска-Беларускія архірэі:

• архіепіскап Васілій (Ратміраў) (1944—1945 гг.)
• мітрапаліт Піцірым (Свірыдаў) (1945—1958 гг.)
• мітрапаліт Гурый (Ягораў) (1958—1961 гг.)
• мітрапаліт Антоній (Крацевіч) (16 сакавіка — 17 ліпеня 1961 гг.)
• архіепіскап Варлаам (Барысевіч) (1961—1963 гг.)
• мітрапаліт Нікадзім (Ротаў) (4 жніўня — 9 кастрычніка 1963 гг.)
• мітрапаліт Сергій (Пятроў) (1963—1965 гг.)
• мітрапаліт Антоній (Мельнікаў) (1965—1978 гг.)
• мітрапаліт Філарэт (Вахрамееў) (10 кастрычніка 1978 — 16 кастрычніка 1989).

У 1957 годзе Беларуская праваслаўная царква мела 968 храмаў, з якіх 709 былі прыходскімі, 3 манастыры, 1 духоўную семінарыю. У выніку чарговых ганенняў на царкву ў канцы 1950 — пачатку 1960-х г. засталося 369 царкоўных прыходаў і 1 манастыр; духоўная семінарыя была закрыта.

У канцы 1980-х г. пачалося адраджэнне царкоўнага жыцця. Да 1992 года было адноўлена 9 епархій: Полацкая, Магілёўская, Пінская, Брэсцкая, Гомельская, Навагрудская, Гродзенская, Тураўская, Віцебская. У 2004 г. таксама адноўлена Бабруйская епархія. Усе епархіі уваходзяць у Беларускі Экзархат. Усе кіруючыя епіскапы епархій (зараз іх 15) складаюць Сінод, якому належыць вышэйшая заканадаўчая, выканаўчая і судовая ўлада (у межах, якія дазваляе Статут РПЦ і Статут БПЦ).

З часу стварэння Экзарахата ў 1989 г. Сінод узначальвае Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі Філарэт. На пачатак 2012 г. у Беларускай Праваслаўнай Царкве налічвалася 11 епархій, 13 епіскапаў (з іх 2 вікарныя), 1555 прыходаў, 14 мужчынскіх і 20 жаночых манастыроў, 1485 святароў, 166 дыяканаў.

Царкоўныя кадры рыхтуюць Мінская духоўная акадэмія, Мінская духоўная семінарыя, Віцебская духоўная семінарыя, Мінскае духоўнае вучылішча, Слонімскае духоўнае вучылішча, Рэгентскае вучылішча пры МінДС і іншыя адукацыяныя ўстановы. Таксама дзейнічае Інстытут тэалогіі Беларускага дзяржаўнага універсітэта, які рыхтуе тэолагаў і рэлігіяведаў.

Беларускі Экзархат выдае часопісы «Веснік Беларускага экзархата», «Минские епархиальные ведомости», «Праваслаўе ў Беларусі і ў свеце», газеты «Могилёвские епархиальные ведомости», «Преображение», «Царкоўнае слова» і іншыя.

На 2020 год у Беларускай праваслаўнай царкве служылі 17 архірэяў, з якіх 14 — епархіяльныя епіскапы, 1 — вікарны епіскап, 2 — архірэі на спачыне; 6 архірэяў мелі сан епіскапа, 8 — архіепіскапа, 2 — мітрапаліта. Усе кіруючыя епіскапы, за выключэннем вікарных, з’яўляюцца членамі Сінода Беларускай праваслаўнай царквы^[5].

• 16 кастрычніка 1989 — 25 снежня 2013 — мітрапаліт Мінскі і Слуцкі Філарэт (Вахрамееў).
• 25 снежня 2013 — 25 жніўня 2020 — мітрапаліт Мінскі і Заслаўскі Павел (Панамароў).
• 25 жніўня 2020 — цяперашні час — мітрапаліт Мінскі і Заслаўскі Веніямін (Тупека).

Да часу стварэння Беларускай праваслаўнай царквы ў яе складзе былі 4 епархіі — Мінская, Полацкая, Пінская і Магілёўская. У 1990 годзе адноўлены Брэсцкая і Гомельская епархіі, у 1991 годзе — Навагрудская і Гродзенская, у 1992 годзе — Тураўская і Віцебская. У 2004 годзе ўтворана Бабруйская епархія^[2].

У кастрычніку 2014 года са складу Мінскай епархіі былі вылучаны Барысаўская, Маладзечанская і Слуцкая епархіі. Для каардынацыі дзейнасці правячых архірэяў новаствораных епархій была заснавана Мінская мітраполія ў складзе Мінскай, Барысаўскай, Маладзечанскай і Слуцкай епархій. У снежні 2014 года са складу Навагрудскай епархіі была вылучана Лідская епархія^[2].

На 2020 год у юрысдыкцыю Беларускай праваслаўнай царквы ўваходзілі 15 епархій і Мінская мітраполія^[2]:

• Бабруйская епархія — тэрыторыя Асіповіцкага, Бабруйскага, Быхаўскага, Глускага, Кіраўскага і Клічаўскага раёнаў.
• Брэсцкая і Кобрынская епархія — тэрыторыя Брэста, Брэсцкага, Бярозаўскага, Драгічынскага, Жабінкаўскага, Камянецкага, Кобрынскага, Маларыцкага і Пружанскага раёнаў.
• Віцебская і Аршанская епархія — тэрыторыя Віцебска, Аршанскага, Бешанковіцкага, Віцебскага, Гарадоцкага, Дубровенскага, Лепельскага, Лёзненскага, Сенненскага, Талачынскага, Чашніцкага і Шумілінскага раёнаў.
• Гомельская і Жлобінская епархія — тэрыторыя Гомеля, Буда-Кашалёўскага, Веткаўскага, Гомельскага, Добрушскага, Жлобінскага, Кармянскага, Лоеўскага, Рагачоўскага, Рэчыцкага, Светлагорскага і Чачэрскага раёнаў.
• Гродзенская і Ваўкавыская епархія — тэрыторыя Гродна, Бераставіцкага, Ваўкавыскага, Воранаўскага, Гродзенскага, Зэльвенскага, Мастоўскага, Свіслацкага і Шчучынскага раёнаў.
• Лідская епархія — тэрыторыя Астравецкага, Ашмянскага, Іўеўскага, Лідскага і Смаргонскага раёнаў.
• Магілёўская і Мсціслаўская епархія — тэрыторыя Магілёва, Бялыніцкага, Горацкага, Дрыбінскага, Касцюковіцкага, Клімавіцкага, Краснапольскага, Крычаўскага, Круглянскага, Магілёўскага, Мсціслаўскага, Слаўгарадскага, Хоцімскага, Чавускага, Чэрыкаўскага і Шклоўскага раёнаў.
• Мінская мітраполія:
  • Мінская епархія — тэрыторыя Мінска і Мінскага раёна.
  • Барысаўская епархія — тэрыторыя Барысаўскага, Бярэзінскага, Крупскага, Лагойскага, Пухавіцкага, Смалявіцкага і Чэрвеньскага раёнаў.
  • Маладзечанская епархія — тэрыторыя Валожынскага, Вілейскага, Дзяржынскага, Маладзечанскага, Мядзельскага, Стаўбцоўскага і Уздзенскага раёнаў.
  • Слуцкая епархія — тэрыторыя Капыльскага, Клецкага, Любанскага, Нясвіжскага, Слуцкага, Салігорскага і Старадарожскага раёнаў.
• Навагрудская епархія — тэрыторыя Дзятлаўскага, Карэліцкага, Навагрудскага і Слонімскага раёнаў.
• Пінская і Лунінецкая епархія — тэрыторыя Баранавіцкага, Ганцавіцкага, Іванаўскага, Івацэвіцкага, Лунінецкага, Ляхавіцкага, Пінскага і Столінскага раёнаў.
• Полацкая і Глыбоцкая епархія — тэрыторыя Браслаўскага, Верхнядзвінскага, Глыбоцкага, Докшыцкага, Мёрскага, Полацкага, Пастаўскага, Расонскага, Ушацкага і Шаркаўшчынскага раёнаў.
• Тураўская і Мазырская епархія — тэрыторыя Акцябрскага, Брагінскага, Ельскага, Жыткавіцкага, Калінкавіцкага, Лельчыцкага, Мазырскага, Нараўлянскага, Петрыкаўскага і Хойніцкага раёнаў.

Да ўзнагарод Беларускай праваслаўнай царквы адносяцца ордэны, медалі ордэнаў і Грамата Патрыяршага Экзарха. Імі могуць быць ганараваны архірэі, клірыкі, недухоўныя і свецкія асобы, прадстаўнікі іншых канфесій і рэлігій. Узнагароды ўручаюцца за канкрэтныя дзеянні — будаўніцтва храмаў, працы на ніве пастырскага, асветніцкага, прапаведніцкага служэння, унёсак у захаванне традыцыйных каштоўнасцей у грамадстве. Нагодамі для ўзнагароджання могуць быць асвячэнне храма, значныя падзеі царкоўнага жыцця, круглыя даты хіратоніі, юбілеі^[6]. Рашэнне пра ўзнагароджанне прымае Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі. Уручэннем узнагарод і праверкай дакументаў на прадмет адпаведнасці крытэрыям займаецца Камісія па ўзнагародах Беларускага экзархата^[6].

У Беларускай праваслаўнай царкве зацверджаны 5 ордэнаў і 2 медаля^[6]:

• Ордэн Крыжа прападобнай Ефрасінні Полацкай, двух ступеняў — найвышэйшая ўзнагарода.
• Ордэн свяціцеля Кірыла Тураўскага, двух ступеняў.
• Ордэн прападобнамучаніка Афанасія Брэсцкага, двух ступеняў.
• Ордэн святой праведнай Сафіі, княгіні Слуцкай, адной ступені.
• Ордэн прападобнай Ефрасінні Полацкай, адной ступені.
• Медаль ордэна свяціцеля Кірыла Тураўскага, адной ступені.
• Медаль ордэна прападобнай Ефрасінні Полацкай, адной ступені.

Сінадальныя аддзелы, установы і епархіі Беларускай праваслаўнай царквы могуць зацвярджаць свае медалі, граматы і знакі адрознення, пры гэтым іх назвы не павінны супадаць з назвамі агульнацаркоўных узнагарод БПЦ і РПЦ, а калодкі медалёў не павінны паўтараць калодкі іншых епархіяльных медалёў. Гэтыя ўзнагароды носяцца на левым баку грудзей, ніжэй за агульнацаркоўныя медалі РПЦ, БПЦ і іншых памесных цэркваў^[6].

• Беларуская праваслаўная царква // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. С. 421—422.
• Мартос А. Беларусь в исторической, государственной и церковной жизни. Ч. 1—3. Буэнос-Айрес, 1966 (репр. изд. Мн., 1990).
• Карташев А. В. Очерки по истории русской церкви. Т. 1—2. Париж, 1959 (репр. изд. М., 1991).
• Макарий, архиепископ Литовский и Виленский. История Русской церкви. Т. 9, кн. 4. СПб., 1879.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Беларуская праваслаўная царква
• Афіцыйны партал БПЦ