Papua Yeni Gine

Papua Yeni Gine
  • Independent State of Papua New Guinea (İngilizce)
  • Independen Stet bilong Papua Niugini (Tok Pisin)
  • Independen Stet bilong Papua Niu Gini (Hiri Motu)

Papua Yeni Gine Bağımsız Devleti
Slogan
Unity in diversity
(Türkçe: Çeşitlilik içinde bütünlük)[1]
 Papua Yeni Gine konumu (yeşil)
 Papua Yeni Gine konumu (yeşil)
Başkent
ve en büyük şehir
Port Moresby
9°30′G 147°07′D / 9.500°G 147.117°D / -9.500; 147.117
Resmî dil(ler)
[3][4]
Yerli dilleri851 dil[5]
Etnik gruplar
DemonimPapua Yeni Gineli
HükûmetÜniter parlamenter anayasal monarşi
III. Charles
Bob Dadae
• Başbakan
James Marape
Yasama organıUlusal Parlamento
Avustralya'dan bağımsızlık
1 Temmuz 1949
16 Eylül 1975
Yüzölçümü
• Kara
462.840 km2
• Su (%)
2
Nüfus
• 2021 tahminî
artış 11.781.559[6] (81.)
• 2011 sayımı
7.257.324[7]
• Yoğunluk
15/km2 (201.)
GSYİH (SAGP)2023 tahminî
• Toplam
artış $41,785 milyar[8] (124.)
• Kişi başına
artış $3403[8] (145.)
GSYİH (nominal)2023 tahminî
• Toplam
artış $31,692 milyar[8] (110.)
• Kişi başına
azalış $2581[8] (129.)
Gini (2009)41.9[9]
orta
İGE (2021)artış 0.558[10]
orta · 156.
Para birimiKina (PGK)
Zaman dilimiUTC+10, +11 (PNGST)
Trafik akışısol
Telefon kodu+675
İnternet alan adı.pg

Papua Yeni Gine (İngilizce: Papua New Guinea, Tok Pisin: Papua Niugini, Hiri Motu: Papua Niu Gini), resmî adıyla Papua Yeni Gine Bağımsız Devleti, Okyanusya'da Yeni Gine adasının doğu yarısı ile Melanezya'daki civar adaları kapsayan bir ülkedir. Yeni Gine adasının batı kısmı ise Endonezya'ya aittir ve sadece Endonezya ile kara sınırı bulunur. Güneyinde Avustralya bulunur. 462.840 km²'lik yüzölçümüyle en büyük üçüncü ada ülkesidir.[11] Başkenti adanın güneydoğu kıyısındaki Port Moresby'dir.

1884'ten beri dış güçler tarafından yönetilen Papua Yeni Gine, I. Dünya Savaşı'ndan itibaren 60 yıl boyunca Avustralya'nın kontrolünde kalmıştır. Bağımsızlığını 1975'te kazanan ülke, III. Charles'ın kral kabul edildiği bir İngiliz Milletler Topluluğu bölgesi olmuştur.

Papua Yeni Gine kültürel bakımdan dünyanın en çeşitli ülkelerinden biridir. Dünyada en çok dil konuşulan ülkedir.[12] Ülkede bilinen 851 dil vardır, bunların 11'inin konuşanı kalmamıştır.[5] 8 milyonluk nüfusun çoğu yine diller kadar çeşitlilik gösteren yerel yaşam tarzlarını sürdürmektedir.[13] 2019 itibarıyla nüfusun yalnızca %13,25'i kentlerde yaşamaktadır, bu da Papua Yeni Gine'yi dünyanın en kırsal ülkesi yapmaktadır.[14] Papua Yeni Gine hem coğrafi hem de kültürel açıdan en az keşfedilmiş ülkelerindendir. Ülkede halen dış dünyayla temas kurmamış (izole) toplulukların varlığı bilinmektedir. Ayrıca araştırmacılar adanın iç kesimlerinde keşfedilmemiş birçok bitki ve hayvan türünün bulunduğunu düşünmektedir.[15]

Ülke, Uluslararası Para Fonu tarafından gelişmekte olan ülke olarak sınıflandırılmaktadır.[16] Nüfusun %40'ının kendi kendine yeterli doğal yaşam tarzlarını sürdürdüğünden küresel ekonomik sistemle hiçbir bağı yoktur.[17] Halkın çoğu geçimlik tarıma dayalı geleneksel topluluklarda yaşamaktadır. Bu topluluklar geleneksel dinlerini ilköğretim gibi modern uygulamalarla birleştirmişlerdir.[13] Geleneksel cemiyet ve kabileler Papua Yeni Gine Anayasası'nda yer alan "geleneksel köyler ve toplulukların Papua Yeni Gine toplumunun yaşayan öğeleri olarak kalması"[18] dileğiyle resmen tanınmış ve güvence altına alınmıştır. Papua Yeni Gine 1976'dan beri Güneydoğu Asya Uluslar Birliği'nin (ASEAN) gözlemci üyesidir ve tam üye olmak için başvuruda bulunmuştur.[19] Ülke; Pasifik Topluluğu, Pasifik Adaları Forumu[20] ve İngiliz Milletler Topluluğu[21] üyesidir.

Tarih

Arkeolojik kanıtlar, ilk insanların Papua Yeni Gine'ye yaklaşık 47.000 yıl önce ulaştıklarını göstermektedir.[22] Papua Yeni Gine'ye göç eden ilk modern insanların kökenleri Afrika dışındandır ve Asya ve Avrupa'dan genetik olarak bağımsızdır. Tarımda yaklaşık 10.000 yıl önce, Doğu Asya ve Amerika'yla aynı zamanlarda benzer ve bağımsız gelişmelerle, ülkenin merkezindeki dağlık bölgelerde başlamıştır.[23]

Bölgeye Avrupalıların ilk gelişleri 16. yüzyıla rastlar. 1526 yılında Portekizli Jorge de Meneses Yeni Gine Adasına gelen ilk Avrupalıdır. Meneses Adanın kuzey kıyılarına Malay dilinde “kıvırcık saçlı” anlamına gelen “Ilhas dos Popuas” adını verdi. 1545 yılında bölgenin insanlarının, Afrika Gine'si Kıyısı insanlarına çok benzediğini görerek, adanın ismini Yeni Gine olarak değiştirdi. Bundan sonra bölgeye sırasıyla, İspanyollar, İskoçlar, İngilizler ve Fransızlar geldi.

1884 yılında İngilizler adanın güney yarısını, Almanlar ise kuzey kıyılarını işgal etti. Daha sonra bu bölgeler Birinci Dünya Savaşı'nın tesiriyle, Avustralya'ya bırakılmak zorunda kaldı. 1920 yılında Milletler Cemiyeti adayı manda altına soktu. İkinci Dünya Savaşı esnasında kuzey kıyıları Japonya işgali altına girdi. Yeni Gine Seferi (1942-1945) İkinci Dünya Savaşı'nın en önemli askeri seferlerinden biriydi. Yaklaşık 216,000 Japon, Avustralya ve ABD askeri, denizcileri ve havacıları, Yeni Gine seferi sırasında öldü. Japonların yenilmesinden sonra bölge, 1949'da Milletler Cemiyeti tarafından Avustralya idâresine verildi. Daha sonra 1973'te kendi kendini yönetme hakkını elde etti. Papua Yeni Gine nihâyet 1975'te bağımsız oldu. Michael T. Somare ülkenin ilk başkanı olarak 1988'e kadar görevde kaldı. 1988 seçimlerini kazanan Rabbie Namalin, 1992'ye kadar başbakanlık vazifesine devam etti. 1992 seçimlerini kazanan Paias Wingti yeni hükûmeti kurdu.

Coğrafya

Papua Yeni Gine, Yeni Gine Adasının doğu kısmı, Bismarck Takımadaları ve diğer birçok alçak mercan adalarından ibârettir. Yüzölçümü yaklaşık olarak 462.840 km2'dir. Ülkenin büyük bir bölümü İrian Jaya'ya kadar uzanan dağ silsilesiyle örtülüdür. Bölgede Vitiaz Boğazı boyunca Bismarck Takımadasına kadar volkanik bir dağ grubu vardır. Bunlardan güneydoğuda kalan Lamington Dağı 1951'de çok şiddetli bir püskürme ve patlama göstermiştir.

En yüksek bölge 4509 m'lik Wilhelm Dağıdır. Ülkenin başlıca nehirleri; Fly, Kikori, Purari, Sepik, Ramu ve Murkham'dır. Papua Yeni Gine'yi meydana getiren belli başlı volkanik olmayan adalar ise şöyle: D'Entrecasteaux Grubu, Louisrade Takımadası, Trobriand Adaları ve Woodlark’tır. Bunlardan başka Yeni İrlanda, Yeni İngiltere, Manu ve Bougahville volkanik olan adalardır. Diğer küçük adalar umûmiyetle mercan resiflerinden (kayalık, döküntü) ve mercan adalarından (atol) meydana gelmiştir.

İklim

Papua Yeni Gine ekvatorun yaklaşık 10° altında yer alır. Bu yüzden birbirine yakın iki dönence bölgesinin içerisinde olup, iki mevsimli genel olarak sıcak ve nemli bir iklimin tesirindedir. Mayıs-Aralık aylarında şiddetli güneydoğu rüzgârları bölgeye yağmur ve nispeten serin bir ortam getirir. Ocak-Nisan aylarında ise kuzeybatı rüzgârları aşırı sıcaklıkları ve şiddetli yağışları beraberinde getirir. Ortalama aylık sıcaklık Haziran ayında 25 °C ve Aralık-Ocak aylarında 28 °C civarındadır. Yağışlar, kıyı ve dağlık bölgelerde, yıllık ortalama 2540 mm civarı ve üzerindedir.

Ekoloji

Ülkenin %70’ine yakın bir bölümü yüksekliği fazla olan adalarla ve tropikal ormanlarla kaplıdır. Şiddetli yağışlar ormanların çok sık olmasına yol açmış ve buna mukâbil tarıma müsâit toprakların azalmasına sebebiyet vermiştir. Ormanlardaki ağaçlar çok çeşitlidir. Genellikle yüksek bölgelerde daha çok meşe, kayın (ak gürgen), funda ve kozalaklı ağaçlar yetişir. Papua Yeni Gine’nin hayvanları hemen hemen Avustralya’nınki ile aynıdır. Keseli hayvanlar çoğunluğu teşkil eder. Ayrıca birçok cinste sürüngene her tarafta sık rastlanır. Ülkede çeşitli cinste kuş mevcuttur. Her biri birbirinden farklı, rengârenk kuşlar ülke ormanlarının en ilgi çeken hayvanlarıdır. Bunların arasında hiç şüphesiz devekuşu ve papağanın ayrı bir yeri vardır.

Papua Yeni Gine, biyolojik çeşitlilik açısından dünyanın en zengin kabul edilen bölgesinde yer alır. ‘Mercan Üçgeni’ adı verilen bu bölge Filipinler, Endonezya ve Malezya arasında bulunur. Son 10 yıl içinde, Papua Yeni Gine'yi çevreleyen okyanuslarda aralarında papaz balığının da (Chrysiptera cymatilis) olduğu yeni 33 balık türü keşfedildi. Görünüşüyle görenleri etkileyen mavi papaz balığı, Yeni Gine'nin hiç bozulmamış kayalıklarına sahip Milne Körfezi'nde tespit edildi.

Nüfus yapısı

Geleneksel kıyafetler içerisinde bir Huli

Papua Yeni Gine, 2020 yılı itibarıyla tahmini 8,95 milyon nüfusuyla dünyanın en heterojen ülkelerinden biridir.[24][25] Papua Yeni Gine'ye özgü yüzlerce etnik grup bulunmaktadır; bunların çoğunluğu, ataları on binlerce yıl önce Yeni Gine bölgesine gelmiş olan ve Papualılar olarak bilinen gruptan gelmektedir. Diğer yerli halklar, ataları bölgeye dört bin yıldan daha kısa bir süre önce gelmiş olan Avustronezyalılardır.

Çinliler, Avrupalılar, Avustralyalılar, Endonezyalılar, Filipinliler, Polinezyalılar ve Mikronezyalılar (son dördü Avustronezya ailesine mensuptur) dahil olmak üzere dünyanın diğer bölgelerinden gelen çok sayıda insan da şu anda ikamet etmektedir. Çoğunluğu Avustralya ve Çin'den olmak üzere 1975 yılında Papua Yeni Gine'de yaklaşık 50.000 gurbetçi yaşıyordu, ancak bunların çoğu 21. yüzyıla gelindiğinde yer değiştirmişti.[26] Dünya Bankası verileri, 2015 yılı itibarıyla Papua Yeni Gine nüfusunun yaklaşık %0,3'ünün uluslararası göçmenlerden oluştuğunu göstermektedir.[27]

Ulusal nüfus sayımının 2020/2021 döneminde, görünüşte COVID-19 salgını gerekçesiyle ertelenmesiyle birlikte, uydu görüntüleri kullanılarak bir ara değerlendirme yapılmıştır. Aralık 2022'de, BM tarafından Southampton Üniversitesi ile birlikte uydu görüntüleri ve yer doğrulaması kullanılarak yapılan bu araştırmaya dayanan bir rapor, ülkenin resmi tahmininin neredeyse iki katı olan 17 milyonluk yeni bir nüfus tahmini önerdi.[28]

Etnik yapı

Ülkede yerli nüfusu olarak üç ana grup vardır; Güney ve iç bölgelerde Papuanlar, kuzey ve doğuda Melanezyalılar ve batı bölgelerde Pigmeler. Bunların dışında ayrıca Avustralyalılar, Polinezyalılar ve bir siyah arasında değişebilen, yuvarlak kafa yapılı Pigmeler, çok küçük boylu olmalarıyla bilinir.

Halkın çoğunluğu kendi yerli inançlarına sahiptir. Bundan başka Katoliklik ve Protestanlık yaygındır.

Dil

Ayrıca bakınız: Dedua
Yeni Gine'deki dil aileleri.

Ülkenin resmî dili İngilizcedir, ancak toplumun sadece %1'i İngilizce konuşabilmektedir.[3] Standart İngilizceden türemiş Tok Pisin veya Pidgin İngilizcesi olarak da adlandırılan kreyol dil ise ülkede anadil olarak yaklaşık 120,000 kişi tarafından konuşulmaktadır ve ikinci resmi dildir. Buna rağmen ikinci dil ve ticaret dili olarak 4 milyonu aşkın konuşuru olması dolayısıyla ülkede lingua franca görevi görmektedir. Avustronezya dillerine ait Hiri Motu ise Motu dilinin basitleştirilmiş bir versiyonudur ve adanın üçüncü resmi dilini oluşturur, ancak günümüzde konuşur sayısı git gide azalmaktadır.

Ülkedeki yerli dillerin sayısı 850'yi aşkındır ve ülke dil çeşitliliği açısından dünyada birincidir.[29][30] Bunlardan 200 adedi Malaya-Polinezya dilleri (Avustronezya) kökenli Melanezya dil grubuna aittir. Trans-Yeni Gine dil ailesine ait 480 farklı dillin ise konuşurları 3 milyon civarındadır.[31] Yeni Gine aynı zamanda pek çok izole dili ve daha küçük dil ailelerini de barındırmaktadır.

Siyaset

Bağımsız bir millet olan Papua Yeni Gine parlamenter demokrasi sistemini kabul etmiştir. 1975 yılında İngiliz Milletler Topluluğu içerisinde, tam bağımsızlığını kazanan bir devlet olmuştur. Michael T. Somare ilk başbakandır. Devlet Başkanı III. Charles'tır. Bunu ülkede genel bir vâli temsil eder. Ülke idârî olarak bir başkent ve 20 ile bölünmüştür. Her bir ilin seçilmiş bir meclisi vardır. Papua Yeni Gine BM ve Güney Pasifik Komisyonu üyesi bir ülkedir. Ayrıca Güney Pasifik ülkeleri arasındaki politik ve ekonomik iş birliği ve kalkınmayı gâye edinen Güney Pasifik Formu üyesi olmuştur.

Ekonomi

Para birimi Kina olan ülkenin ekonomisi tarıma ve madenciliğe dayanır. Ayrıca hayvancılık ve balıkçılık da önemlidir. Daha çok domuz ve kümes hayvanları yetiştirilir. Ülkede yetişen başlıca tarım ürünleri; yulaf, kulkas, muz, hindistan cevizi, tatlı patates, kahve ve kakaodur. Ayrıca meyve ve sebze yetiştiriciliği de oldukça gelişmiştir. Nüfusun % 53'ü tarımda, %17'si endüstri ve ticarette ve %10'u resmî hizmetlerde çalışır.[32]

Başlıca endüstri ve îmâlât sahaları; orman ürünleri, mineraller, balık, gıda, inşaat malzemeleri ve ev eşyâlarıdır. Dışarıya kahve, çay, kakao, orman ürünleri, balık, meyve, sebze ihraç eder. Dışarıdan ise ağır makinalar ve çeşitli araçlar ithal edilir. Altın ülkenin en önemli bir madenidir ve ülkenin ihracatlarının %70'ini altın, gümüş, bakır, petrol ve doğal gaz gibi yer altı kaynaklarından elde edilen kazançlar oluşturmuştur. İhrâcât ve ithâlâtını çoğunlukla, Japonya, Almanya, Avustralya ve ABD ile yapar.

Başlıca iki limanı vardır: Port Moresby ve Lae limanları. Turizm gelirleri orta seviyededir. Ulaşım ve haberleşme yetersizliği başlı başına bir problem teşkil etmektedir. 1973'ten sonra ulaşım ve haberleşme üzerine yapılan çalışmalar sonunda biraz düzelmiştir.

İdari yapılanma

Papua Yeni Gine illeri

Papua Yeni Gine yirmi il, bir özerk bölge bir de başkent bölgesi olmak üzere toplam 22 bölgeye ayrılmış durumdadır. Bu bölgeler şu şekildedir:

  1. Merkez
  2. Chimbu (Simbu)
  3. Doğu Dağlık
  4. Doğu Yeni Britanya
  5. Doğu Sepik
  6. Enga
  7. Körfez
  8. Madang
  9. Manus
  10. Milne Körfezi
  11. Morobe
  1. Yeni İrlanda
  2. Kuzey (Oro İli)
  3. Bougainville (özerk bölge)
  4. Güney Dağlık
  5. Batı İli (Fly)
  6. Batı Dağlık
  7. Batı Yeni Britanya
  8. Batı Sepik (Sandaun)
  9. Başkent Bölgesi (Port Moresby)
  10. Hela
  11. Jiwaka

Kaynakça

Wikimedia Commons'ta Papua Yeni Gine ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
  1. ^ Somare, Michael (6 Aralık 2004). "Stable Government, Investment Initiatives, and Economic Growth". Keynote address to the 8th Papua New Guinea Mining and Petroleum Conference. 28 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2007. 
  2. ^ "Never more to rise". The National. 6 Şubat 2006. 13 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2005. 
  3. ^ a b CIA World Factbook: Papua New Guinea 10 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ "Sign language becomes an official language in PNG". Radio New Zealand. 21 Mayıs 2015. 28 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2015. 
  5. ^ a b Papua New Guinea 3 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ethnologue
  6. ^ "Population | National Statistical Office | Papua New Guinea". 20 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. 
  7. ^ "2011 National Population and Housing Census of Papua New Guinea – Final Figures". National Statistical Office of Papua New Guinea. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2019. 
  8. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (PG)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 Ekim 2023. 3 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2023. 
  9. ^ "GINI index (World Bank estimate)". data.worldbank.org. World Bank. 23 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2019. 
  10. ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 8 Eylül 2022. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Ekim 2022. 
  11. ^ "Island Countries of the World". WorldAtlas.com. 7 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2019. 
  12. ^ "Papua New Guinea's incredible linguistic diversity". The Economist. ISSN 0013-0613. 7 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2022. 
  13. ^ a b James, Paul; Nadarajah, Yaso; Haive, Karen; Stead, Victoria (2012). Sustainable Communities, Sustainable Development: Other Paths for Papua New Guinea. Honolulu: University of Hawaii Press. 9 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2021. 
  14. ^ "Urban population (% of total population) - Papua New Guinea | Data". data.worldbank.org. 20 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  15. ^ Gelineau, Kristen (26 Mart 2009). "Spiders and frogs identified among 50 new species". The Independent. 24 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2009. 
  16. ^ World Economic Outlook Database, October 2015 27 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., International Monetary Fund 14 Şubat 2006 tarihinde at Archive-It sitesinde arşivlendi. Database updated on 6 October 2015. Accessed on 6 October 2015.
  17. ^ World Bank. 2010. World Development Indicators. Washington DC.
  18. ^ "Constitution of Independent State of Papua New Guinea (consol. to amendment #22)". Pacific Islands Legal Information Institute. 23 Nisan 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2005. 
  19. ^ "Papua New Guinea keen to join ASEAN | The Brunei Times". 7 Mart 2016. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  20. ^ "About Us – Forum Sec". 29 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  21. ^ "Profile: The Commonwealth". 1 Şubat 2012. 21 Ekim 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi – news.bbc.co.uk vasıtasıyla. 
  22. ^ O'Connell JF, Allen J. The process, bıotic impact, and global implications of the human colonization of Sahul about 47,000 years ago. Journal of Archaeological Science 2015;56(Supplement C):73-84.
  23. ^ T. Denham HB. The emergence of agriculture in New Guinea: A model of continuity from pre-existing foraging practices,in Behavioral Ecology and the Transition to Agriculture, 2006.
  24. ^ James Fearon (2003). "Ethnic and Cultural Diversity by Country" (PDF). Journal of Economic Growth. 8 (2): 195-222. doi:10.1023/A:1024419522867. 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2017. 
  25. ^ "Total Population-Both Sexes (XLSX, 2.4 MB)". Department of Economic and Social Affairs. 4 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  26. ^ "Papua New Guinea | Culture, History, & People | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 24 Mart 2024. 4 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2024. 
  27. ^ "International migrant stock (% of population) – Papua New Guinea". worldbank.org. 10 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2023. 
  28. ^ Lagan, Bernard (5 Aralık 2022). "Papua New Guinea finds real population is almost double official estimates". The Times (İngilizce). ISSN 0140-0460. 6 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2022. 
  29. ^ "Seven decades after Independence, many small languages in India face extinction threat". 30 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2019. 
  30. ^ A.V. (24 Temmuz 2017). "Papua New Guinea's incredible linguistic diversity". The Economist. 7 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2017. 
  31. ^ "Papuan". www.languagesgulper.com (İngilizce). 24 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017. 
  32. ^ History of agriculture in Papua New Guinea (İngilizce). 2009. 21 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2023.