Białogard

miasto i gmina
Plac Wolności, otoczenie kościoła Narodzenia NMP
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Powiat	białogardzki
Prawa miejskie	2 sierpnia 1299
Burmistrz	Emilia Bury
Powierzchnia	25,73 km²
Wysokość	23 m n.p.m.
Populacja (30.06.2023) • liczba ludności • gęstość	22 561[1] 876,83 os./km²
Strefa numeracyjna	94
Kod pocztowy	78-200
Tablice rejestracyjne	ZBI
Położenie na mapie powiatu białogardzkiego Białogard
Położenie na mapie Polski Białogard
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Białogard
54°00′11″N 15°59′32″E/54,003056 15,992222
TERC (TERYT)	3201011
SIMC	0949690
Urząd miejski ul. 1 Maja 18 78-200 Białogard
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Białogard (niem. Belgard) – miasto w Polsce, w województwie zachodniopomorskim, siedziba powiatu białogardzkiego oraz gminy wiejskiej Białogard. Dziewiąty ośrodek miejski województwa (pod względem liczby ludności).

Według danych GUS z 30 czerwca 2021 r., Białogard liczył 23 811 mieszkańców^[2] i był pod względem liczby ludności dziewiątym miastem w województwie zachodniopomorskim^[3].

Białogard jest ośrodkiem handlowym i ma magazyn zbożowy.

Położone jest na Równinie Białogardzkiej, nad rzeką Parsętą i mniejszą rzeką Liśnicą, ok. 145 km na północny wschód od Szczecina. Według danych z 1 stycznia 2009 powierzchnia miasta wynosi 25,73 km²^[4]. Miasto stanowi 3% powierzchni powiatu.

Według danych z roku 2002^[5] Białogard posiada:

• użytki rolne: 48%
• użytki leśne: 9%.

Nazwa notowana była wielokrotnie w czasie średniowiecza. Notuje go w roku 1124 Żywot Ottona, biskupa bamberskiego, jako Belgrod. W kronice Galla Anonima pojawia się jako civitas Albam^[6] (aczkolwiek nie można wykluczyć, że kronikarz miał na myśli Białogardę^[7]). W innych dokumentach historycznych nazwa notowana jest jako Belegarde (1159, 1176), Belegarda (1194), Belgard (1229). Końcówka -gard jest pozostałością pomorskiej formy będącej odpowiednikiem ogólnopolskiej -gród^[8].

Na polskich mapach przed 1939^[9] – m.in. na mapie wojskowej z 1937 r. – podano polski egzonim Białogród^[10].

Przez krótki okres po II wojnie światowej miasto nosiło nazwę Białogród^[11][12][13]. Obecna nazwa została wprowadzona rozporządzeniem ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 roku^[14].

Ta sekcja od 2009-02 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Mury obronne, bramy

Pierwsze wzmianki historyczne u Galla Anonima – miasto królewskie i znakomite, zwane Białym (łac. Urbus regia et egregia. Alba nomine)^[15]. Gród został zdobyty dwukrotnie w 1102 i 1107 roku przez Bolesława III Krzywoustego^[16]. 2 sierpnia 1299 roku książę Bogusław IV nadał istniejącej już osadzie przywilej lokacyjny według zasad regulowanych przez prawo lubeckie^[16]. Na XIV wiek przypada wzrost znaczenia miasta w życiu gospodarczym Pomorza Zachodniego. W roku 1307 nadano miastu prawo składu na wszystkie towary. W roku 1315 książę Warcisław IV przeniósł z Anklam do Białogardu rezydencję książęcą, która istniała tu do 1321^[16]. Od roku 1386 Białogard należał do Związku Hanzeatyckiego^[17].

W XV i XVI wieku Białogard dzielił zmienne losy Pomorza Zachodniego, związane z rywalizacją książąt pomorskich z Brandenburgią. W 1469 r. miał miejsce zatarg między Białogardem a Świdwinem, który przeszedł do historii jako tzw. wojna o krowę^[16]. Upadek znaczenia miasta związany był z okresem wojny trzydziestoletniej, kiedy to liczba ludności spadła o dwie trzecie, a miasto popadło w długi z powodu konieczności utrzymywania garnizonów wojsk cesarskich i szwedzkich. Od kończącego wojnę pokoju westfalskiego w roku 1648 Białogard wchodził w skład Brandenburgii. Od 1714 roku Białogard był miastem garnizonowym, w 1724 powstał powiat białogardzki, w 1765 zabudowę miasta zniszczył potężny pożar^[16]. Od połowy XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu, głównie przetwórczego opartego na miejscowych produktach i surowcach rolno-leśnych. W połowie XIX wieku Białogard otrzymał też połączenie kolejowe ze Szczecinem, Koszalinem (1858) i Kołobrzegiem (1859) oraz Szczecinkiem (1878). W 1911 roku uruchomiono dwie linie kolei wąskotorowej: Białogard-Bobolice oraz Białogard-Rarwino (Białogardzka Kolej Dojazdowa).

W latach 1900–1901 wybudowano nowe koszary (ul. Kołobrzeska). Następne koszary oraz szpital wojskowy powstały w 2. połowie lat 30. XX wieku. W 1939 roku stacjonowały tu pułki zmechanizowane 32 dywizji, której sztab zlokalizowany był w Koszalinie. W okresie II wojny światowej na terenie miasta i w jego okolicach zlokalizowano kilka obozów dla robotników przymusowych i jeńców wojennych. Białogard został zdobyty w dniu 5 marca 1945 roku przez oddziały radzieckie 19 Armii, 1 Armii Pancernej, 2 Samodzielnego Korpusu Kawalerii Gwardii oraz 1 Armii Wojska Polskiego. Dowództwo Armii Czerwonej lokuje w mieście silny garnizon swoich wojsk, który stacjonował tu do 1993^[16][18].

 Osobny artykuł: Bitwa o Białogard.

Po wojnie Białogard stał się siedzibą powiatu, obejmującego swoim zasięgiem tereny przedwojennego powiatu białogardzko-świdwińskiego (Kreis Belgard-Schievelbein). W latach 50. i 60. XX wieku, m.in. w następstwie braku ujęcia w tzw. planie 6-letnim, nastąpił regres przemysłu, który rozwijał się tylko przez rozbudowę i modernizację istniejących zakładów. W latach 70. XX wieku Białogard był znaczącym ośrodkiem przemysłu elektronicznego (filia Warszawskich Zakładów Radiowych „Rawar”, przekształcona następnie w nowy zakład „Unitra-Eltra”)^[19]; pod firmą „Unicon” funkcjonuje do dziś, choć w znacznie ograniczonym zakresie. Jak dawniej zajmuje ciekawe architektonicznie zabudowania po dawnej elektrowni miejskiej między dwiema liniami kolejowymi^[19].

W 1961 roku wzniesiono w mieście Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej przy ul. Kopernika^[20].

W okolicy Białogardu, niedaleko wsi Podborsko, znajdowała się jednostka wojskowa Armii Radzieckiej na terenie której przechowywana była broń nuklearna^[21].

Do lat 90. XX w.^[22] stacjonowały tu 3 znaczne zgrupowania jednostek Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej. Obecnie dawne koszary są wyremontowane i zagospodarowane (mieszkania, szkoły, urzędy, przedsiębiorstwa)^[23].

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[24][25]:

• śródmieście miasta – stare miasto
• kościół parafialny pw. Narodzenia NMP, gotycki z 1310 r. do XIX wieku, rzymskokatolicki należący do dekanatu Białogard, diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, metropolii szczecińsko-kamieńskiej
• kościół filialny pod wezwaniem św. Jerzego, ul. Świdwińska, wybudowany około XIV wieku na starych fundamentach dawnej pogańskiej świątyni. Pierwotnie była to kaplica i dom trędowatych położony poza murami miasta. Przebudowany w XV/XVI wieku. Murowana, ceglana budowla w układzie wendyjskim z elementami gotyckimi wznosi się na planie prostokąta. Kościół kilkakrotnie był niszczony przez pożary. w roku 1858 przeszedł gruntowny remont, podczas którego został też znacznie przebudowany. Obecny wygląd pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Dzisiaj jest to filiał rzymskokatolicki należący do parafii ewangelicko-augsburskiej Jezusa Dobrego Pasterza w Koszalinie, diecezji pomorsko-wielkopolskiej
• dawny cmentarz ewangelicki, obecnie komunalny wielowyznaniowy, ul. Szpitalna, z XIX w.
• pozostałości murów obronnych, ul. Matejki, z XIV/XV w.
• Brama Wysoka, inaczej Połczyńska, ul. Grottgera; zbudowana łącznie z murami miejskimi w początkach XIV wieku – murowana budowla z cegły, na planie prostokąta stoi na fundamencie kamiennym; ma dwie kondygnacje, w dolnej ostrołukowy przejazd, w górnej ozdobiona trzema dwudzielnymi blendami z okienkami i manswerkowym fryzem, kryta dachem czterospadowym^[16]. Fortyfikacja zachowała się jako jedyna z dwóch istniejących dawniej. Do końca XIX wieku służyła jako areszt miejski i mieszkanie dozorcy. Później, od roku użytkowana była przez Muzeum Regionalne. Obecnie jest siedzibą białogardzkich artystów^[26]
• piwnice zamku, ul. Płowiecka 3, z XVIII w.
• ratusz, pl. Wolności 5, Rynek, z pierwszej połowy XIX w.
• spichlerz, obecnie magazyn, ul. Piłsudskiego 25, szachulcowo-murowany, z końca XVIII wieku, w połowie XIX wieku budynek przemysłowy
• dom z dwiema oficynami, ul. Najświętszej Marii Panny 3, z 1880
• dom, obecnie bank PKO, pl. Wolności 17, z 1910

inne zabytki:

• cmentarz żydowski

Pomniki i miejsca pamięci narodowej

• 
  • Tablica upamiętniająca elektryfikację kolei
• 
  • Pomnik ku czci ofiar komunizmu
• 
  • Pomnik Orła Białego
• 
  • Pomnik upamiętniający 700 lat praw miejskich
• 
  • Pomnik strajku w zakładach Unitra-Unitech.

• cmentarz żołnierzy radzieckich – cmentarz wojenny 763 oficerów i żołnierzy radzieckich 1. Frontu Białoruskiego, poległych podczas walk o Białogard w 1945 r. wraz z pomnikiem ku czci poległych żołnierzy z 1970 r.

Według danych z 31 grudnia 2011 r. miasto miało 24450 mieszkańców^[27]. Według danych z 31 grudnia 2017 r. miasto miało 24368 mieszkańców. Według danych z 1 stycznia 2020 Białogard liczył 24146 mieszkańców^[28].

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Białogard 31 grudnia 2007^[29]:

Gminę miejską Białogard zamieszkuje 50,5% ludności całego powiatu. Na 1 km² przypada 948 osób – tym samym jest to gmina o największej gęstości zaludnienia w powiecie.

• Piramida wieku mieszkańców Białogardu w 2014 roku^[28].

Na terenie Białogardu istnieje podstrefa Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej obejmującą wyznaczone 2 kompleksy^[30].

W III kwartale 2012 Białogard miał 1989 zarejestrowanych bezrobotnych^[31]

W 2016 wykonane wydatki budżetu gminy wynosiły 93,2 mln zł, a dochody budżetu 92,5 mln zł. Zobowiązania samorządu (dług publiczny) według stanu na koniec 2016 r. wynosiły 22 mln zł, co stanowiło 23,7% dochodów^[32].

W Białogardzie znajduje się zakład produkcji płyt klejonych^[33]. Ponadto w mieście ma miejsce produkcja w sektorze zbóż i traw^[34].

Kolejny zakład zbożowo-młynarski zajmuje się produkcją mąki pszennej i żytniej^[35].

W mieście zlokalizowany jest szpital powiatowy z 6 oddziałami^[36].

Przez Białogard przebiega droga wojewódzka nr 163 oraz dawna droga wojewódzka nr 166, która pełni rolę obwodnicy wschodniej. Planowana jest budowa północnej obwodnicy miasta^[37], która obciąży ulice Połczyńską oraz Kołobrzeską. W odległości 7 km przebiega droga wojewódzka nr 112 (dawniej droga krajowa nr 6).

W Białogardzie działa komunikacja autobusowa prowadzona przez ZKM Białogard oraz prywatne firmy przewozowe do okolicznych miejscowości.

Na stacji Białogard przecinają się dwie jednotorowe, zelektryfikowane linie kolejowe:

• nr 202 Gdańsk – Stargard
• nr 404 Szczecinek – Kołobrzeg.

Do lat 90. XX wieku Białogard był także stacją końcową dla dwóch linii kolejki wąskotorowej tzw. Białogardzka Kolej Dojazdowa, która obecnie nie funkcjonuje.

W Białogardzie znajduje się biblioteka publiczna przy ul. Grunwaldzkiej 46, która posiada trzy filie:

• Filia nr 1 – ul. Chopina 29
• Filia nr 2 – ul. Komara 25
• Filia nr 3 – Biblioteka Pedagogiczno-Naukowa – ul. Dworcowa 2.

Miasto posiada 3 przedszkola miejskie:

• Przedszkole miejskie nr 1 „Bajka” – ul. 1 Maja 12
• Przedszkole miejskie nr 2 „Słoneczne” – ul. Chopina 4A
• Przedszkole miejskie nr 3 „Niezapominajka” ul. Kochanowskiego 21.

Lista szkół publicznych działających w Białogardzie od września 2017:

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Marii Skłodowskiej-Curie – ul. Świdwińska 7
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Bolesława Krzywoustego – ul. Chopina 8
• Szkoła Podstawowa nr 4 im. Mikołaja Kopernika – ul. Grunwaldzka 53 i ul. Kościelna 1
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. Władysława Broniewskiego – ul. Kołobrzeska 23
• Liceum Ogólnokształcące im. Bogusława X – ul. Grunwaldzka 46
• Zespół Szkół Ponadpodstawowych, w ramach którego działa Technikum i Zasadnicza Szkoła Zawodowa – ul. Wyszyńskiego 14
• Zespół Szkół Specjalnych, im. Jana Pawła II – ul. Zamoyskiego 3A
• Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia. – ul. Dworcowa 4.

Lista szkół prywatnych działających w mieście:

• Prywatne Centrum Edukacyjne "Szkoły Sukces" (zespół szkół).

W październiku 2008 otwarto Centrum Kultury i Spotkań Europejskich, które organizuje różne imprezy kulturalne, np.: koncerty, przedstawienia teatralne. W CKiSE działają różne grupy artystyczne, m.in. Teatr Lalek Marko, Białogardzki Chór Kameralny Bel Canto i teatr Róż. W Białogardzie co roku odbywają się Międzynarodowe Dni Kultury Chrześcijańskiej.

Od roku 1969, rokrocznie w czerwcu, na przemian w Świdwinie i Białogardzie, odbywa się impreza rozrywkowa nawiązująca do wojny o krowę z 1469 roku.

Corocznie w lipcu lub sierpniu organizowane są Dni Białogardu – trwająca 2–3 dni impreza kulturalna, w czasie której występują polscy i zagraniczni artyści.

W kompleksie rekreacyjno-wypoczynkowym istnieje stosunkowo niedawno odnowiony stadion oraz klub sportowy z wieloma sekcjami. W lecie działają baseny miejskie.

• Atletyczny klub sportowy sekcja zapasy „AKS Białogard”
• Hala sportowa przy LO
• Klub Lekkoatletyczny „Iskra”
• Klub Piłkarski Iskra Białogard
• Klub Piłkarski „UKS Unia”
• Klub Piłkarski „Konsorcjum Białogard”
• Klub Sportowy Karate Kyokushin
• Kryta pływalnia BOSiR przy ul. Moniuszki 29
• Letnie baseny miejskie przy ul. Moniuszki 49
• Sekcja Karate Kyokushin
• Sekcja MMA, BJJ, zapasy, boks „AKS Grappling Białogard”
• Sekcja podnoszenia ciężarów
• Sekcja tenisa stołowego „UKS T-Tenis 2005”
• Stowarzyszenie Pływackie „Aqua” w Białogardzie
• UKS Herkules Białogard – zajęcia dla młodych koszykarzy i koszykarek

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i wspólnoty wyznaniowe:

• Kościół greckokatolicki:
  • parafia św. Jerzego, nabożeństwa prowadzone są w kościele rzymskokatolickim św. Jerzego^[38]
• Kościół rzymskokatolicki (3 parafie należące do dekanatu Białogard diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej):
  • parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa^[39]
  • parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny^[40]
  • parafia św. Jadwigi^[41]

• Ewangeliczny Związek Braterski w RP:
  • zbór w Białogardzie^[42]
• Kościół Chrystusowy w RP:
  • Kościół Chrystusowy w Białogardzie^[43]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
  • filiał parafii w Koszalinie^[44]
• Kościół Wolnych Chrześcijan w RP:
  • zbór w Białogardzie^[45]
• Kościół Zielonoświątkowy w RP:
  • zbór w Białogardzie^[46]

• Kościół Nowoapostolski w Polsce:
  • zbór w Białogardzie^[47]

• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Białogard (Sala Królestwa ul. Szpitalna 12)^[48]
• Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego:
  • zbór Białogard^[49]

Białogard ma status gminy miejskiej, miasto posiada 168 ulic. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej Białogardu 21 radnych^[50]. Organem wykonawczym władz jest burmistrz. Siedziba władz miasta znajduje się przy ul. 1 Maja.

Burmistrzowie Białogardu:

• 2002–2009 – Stefan Zdzisław Strzałkowski
• 2009–2010 – Zbigniew Raczewski
• 2010–2018 – Krzysztof Bagiński
• od 2018 – Emilia Bury

Miasto jest siedzibą władz powiatu białogardzkiego, a także władz wiejskiej gminy Białogard. W Białogardzie działa prokuratura rejonowa, znajduje się tu również sąd rejonowy^[51].

Białogard jest członkiem Związku Miast Polskich i Nowej Hanzy. W 2005 miasto otrzymało Dyplom Europejski, a od 5 sierpnia 2007 posiada Flagę Europy^[52].

Mieszkańcy Białogardu wybierają posłów z okręgu wyborczego nr 40, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.

Miasto ma umowy partnerskie z następującymi miastami i gminami^[53]:

• Aknīste, Łotwa – od 1999 r.
• Albano Laziale, Włochy – od 2 grudnia 2004 r.
• Binz, Niemcy – od sierpnia 2002 r.
• Caracal, Rumunia – od 4 sierpnia 2007 r.
• Gnosjö, Szwecja – od 28 marca 2003 r.
• Maardu, Estonia – od 4 sierpnia 2004 r.
• Montana, Bułgaria – od 20 września 2014 r.
• Olen, Belgia – od 12 listopada 2004 r.
• Teterow, Niemcy – od 1970 r.

• Zbigniew Baranowski (ur. 1991) – olimpijczyk z Rio de Janeiro w zapasach w stylu wolnym
• Dariusz Białkowski (ur. 1970) – polski kajakarz, dwukrotny brązowy medalista olimpijski
• Jerzy Borowczak (ur. 1957) – polityk i działacz związkowy, poseł na Sejm III oraz od VI do IX kadencji
• Otto Busse (1867–1922) – patolog
• Anna Chitro (ur. 1956) – polska aktorka teatralna i filmowa
• Maximilian Grävell (1781–1860) – prawnik
• Ludwig Ferdinand Hesse (1795–1876) – architekt
• Lech M. Jakób (ur. 1953) – pisarz
• Anna Maria Komorowska(inne języki) (ur. 1946) – polska hrabianka, matka Matyldy d’Udekem d’Acoz, żony Filipa I Koburga, króla Belgów
• Jacek Kosmalski (ur. 1976) – polski piłkarz grający w Polonii Warszawa
• Aleksander Kwaśniewski (ur. 1954) – prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1995–2005
• Christian Lis (ur. 1973) – polski ekonomista, dr hab. nauk ekonomicznych, profesor nadzwyczajny Instytutu Ekonomii i Finansów Uniwersytetu Szczecińskiego.
• Ewald von Massow (1869–1942) – niemiecki generał
• Hans Martin Schaller (1923–2005) – niemiecki historyk
• Damian Skoczyk (ur. 1995) – polski piosenkarz
• Marcin Franc (ur. 1992) – polski aktor musicalowy, filmowy, telewizyjny, dubbingowy i wokalista.
• Dariusz Szubert (ur. 1970) – polski piłkarz, srebrny medalista olimpijski z 1992
• Joachim Utech (1889–1960) – rzeźbiarz
• Andrzej Wasilewicz (1951–2016) – polski aktor Teatru Powszechnego w Warszawie

• Czesław Berka (1925–1988) – ksiądz rzymskokatolicki, kanonik kapituły koszalińsko-kołobrzeskiej; pełnił posługę i zginął w Białogardzie
• Erika Fuchs (1906–2005) – tłumaczka; mieszkała w Białogardzie
• Josquinus ab Holtzen (?–1657) – kompozytor, kantor białogardzki
• Marcin Jurecki (1976–2008) – polski zapaśnik, wielokrotny reprezentant Polski w stylu wolnym; mieszkał w Białogardzie
• Leon Mroczkiewicz (1900–1971) – profesor, leśnik; mieszkał w Białogardzie
• Czesław Niemen (1939–2004) – kompozytor, multiinstrumentalista, piosenkarz i autor tekstów piosenek; w młodości mieszkał w Białogardzie

• Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Białogard
• Historia Żydów w Białogardzie na portalu Wirtualny Sztetl
• Białogard w starej fotografii. dawniej.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-29)].
• Białogród, Białagarda, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 190 .