1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, Erroibarrera hitz egiten zen Erroibarko herri guztietan, AurizperritikUrutsara.
Aingeru Irigaraien1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan Erroibarko 1 200 euskaldun izango zirela, guztiak ere erroibarrera hiztunak.
1930eko hamarkadan, Erroibarko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.
1977anNere Oroimenak liburua argitaratu zuen Perpetua Saragueta (Mezkiritz, 1905) erroibartarrak. Oso datu etnografiko garrantzitsuak eskaini zituen. Azken urteotan, Orreaga Ibarra hizkuntzalariak euskalkia jasotzen duen hainbat lan plazaratu du.
250 urtetik hona jasaten ari zen euskalduntze-ezaren prozesua 2000ko hamarkadan iritsi zen bere punturik kritikoenera, eta Erroibarren erroibarrera eta euskararen kontserbazio-egoera kritikoa izan zen. 2007an apenas gelditzen zen Erroibarko euskara garbia eman zezakeen euskaldun zaharrik: Lintzoaingo Gabriel Soto, Uretako Santiago Agorreta eta Zilbitiko Luis eta Agustin Iribarren aita-semeak baino ez, segur aski.[3]
Kokapena
Erroibarrerako banaketa
Gaur egun, herri hauetan erroibarrera hiztunak baino ez direla geratzen kalkulatzen da:
Prolatiborako atzizkia -tako edo -dako da: neretako (niretzat/niretzako), guretako (guretzat/guretzako), haiendako (haientzat/haientzako), eta abar.
Adjektiboetatik sorturiko adizlagunetan, -ki atzizkia izan ohi dute: ongi, hobeki, ederki eta abar.
Euskalkiaren arabera -st- ala -rtz- aukeratzea dakarten hitzetan, bigarrena erabiltzen da ipar-esteribarreran: bertze, ortzegun, ortzilere, bortz, ertze...
Hainbat hiztunek -(r)eki soziatibo erabiltzen dute: zureki, beaiki (behiarekin)...Hala ere, gehienek "-n"dunak darabiltzate.
I eta U-ren ondorengo "a" ia beti "e" bihurtzeko joera dago. Adibidez: lurre, eztie, makile, igen (euskara batuan: «igan, igo»), maztekie, gatu'et («katu bat»)...
Aldaerak
Erroibarrerak lau aldaera ditu.
Aurizperriko aldaera
Aurizperriko aldaera izen honetako herriak bakarrik osatzen du, bertan erabiltzen diren formak Erroibarko gainontzeko herrietan erabiltzen direnen oso ezberdinak direlako. Forma hauetako batzuek antz handiagoa dute beste azpieuskalkiekin, batez ere Auritz edo Garraldarekin, beste erroibarrera aldaera batzuekin baino.[4]
Aldaera honek ondorengo herriak hartzen ditu: Mezkiritz, Ureta, Gerein, Astigerta eta Zilbiti. Azpimarratzekoa da Zilbitin hitz egiten den aldaerak iparesteribartar esteribarrera aldaeraren antz handia duela, horregatik autore batzuek azken erroibarrera hau baztertzen dute. Lintzoain, aldaera honen jarraipen geografikoaren zati den arren, ez da barne hartzen, bere aditz-formak gainontzeko herrietakoetatik arrazoiz aldentzen dituelako, baina ez Aurizperrirenekin bezainbeste.[5]
Kalkuluen arabera, 1935ean 360 hiztun zituen Iparerroibartar erroibarrerak eta 1970ean 60. XXI. mendean, aldaera hauek 3 hiztun ditu: bat Uretan eta bi Zilbitin.
Lintzoaingo aldaera
Aldaera hori Lintzoain herriarena bakarrik da, eta, gainera, Erroibarko hiriburua da. Izan ere, erabilitako aditz-formak eta inguruko herrietakoak (Gerein edo Mezkiritz, adibidez) oso bestelakoak dira, eta, beraz, aldaera berezi batean sartu behar dira. Hala ere, alde hori ez da Aurizperriren kasuan bezain handia.[6]
Kalkuluen arabera, 1935ean 150 hiztun zituen Lintzoaingo erroibarrerak (lintzoaindarren %90) eta 1970ean 22. XXI. mendean, aldaera hauek hiztun bakarra ditu.
Hegoerroibartar aldaera
Aldaera honek ondorengo herriak hartzen ditu: Erro, Esnotz, Olondiritz, Gurbizar, Urniza, Loitzu, Antxua, Oiaide, Ardaitz, Urutza eta Urutzurdi. Herri hauek, gutxi gora-behera, euren aditz formak partekatzen dituzte, honela, aldaketa gutxiko hizkuntza jarraipen bat osatuz, iparerroibartar aldaerako mailan.
Adibide gehigarri gisa, urteko hilabeteak sartzen dira jarraian, zehazki Lintzoaingo aldaerakoak: izotzila, ortzaila, epaila, aprile, jorraila, garagartzaroa, garile, aguztue, urrie, lastaila, azaroa eta abendua.[8]
Hiztunak
Hizkera hori desagertze-egoera aurreratuan dago, 2007an bertako 4 hiztun baino ez baitziren geratzen. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:
Hiztunak aldaeraren arabera
Hiztunak guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Euskal Herriko Ahotsak proiektuaren bidez, hizkera honetako azken hiztunetako batzuk elkarrizketatu ahal izan dira, eremu honetako kulturaren eta hizkuntzaren zenbait alderdi zaindu ahal izateko. Hauek dira erroibarrerako azken euskaldun zaharrak:[9]
Intza Aitak, XX. mendearen hasieran, Erroibarko herri batzuetako euskararen aditz forma batzuk bildu zituen. Horiek bat datoz, alderdi fonetiko txikiren bat izan ezik, Koldo Artolak urte batzuk geroago bildutakoekin. Hemen Esteribarrera eta Aurizko hizkera pareko euskalkietarekin batera aurkezten dira, bertan auritzera sartu baitzen hasiera batean.[10]
↑Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
