Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Sobków
Fortalicja w Sobkowie, fot. 1915Spalone domy w rynku w czasie I wojny światowej, fot. 1915Synagoga w Sobkowie, w czasie II wojny światowej - podobnie jak miejscowa społeczność żydowska - uległa całkowitej zagładzie, fot. Tadeusz Przypkowski, lata 40. XX wiekuFortalicja Stanisława Sobka z SułowaDawny zbór kalwiński wzniesiony przez Stanisława Sobka z Sułowa, po śmierci fundatora zamieniony na kościół katolicki
W latach 1563–1869 posiadał prawa miejskie. 1 stycznia 2025 odzyska status miasta.[6]
Położenie
Wieś położona jest na lewym brzegu Nidy. Znajduje się częściowo w obszarze Doliny Nidy, częściowo zaś na Wzgórzach Sobkowsko-Korytnickich. Występują tu złoża wapienijurajskich, wydobywanych w kamieniołomie położonym w północnej części miejscowości.
W odległości kilku kilometrów od osady, w tym także w granicach gminy, biegnie Droga ekspresowa S7 oddana do użytku pod koniec 2018 roku[7]. Najbliższym węzłem drogowym jest Węzeł Brzegi.
Historia
Założycielem miasta był Stanisław Sobek, starostamałogoski i podskarbi wielki koronny. Od jego nazwiska pochodzi nazwa miasta. Sobków powstał na gruntach wsi Nida w jednej części należących do rodziny Sobków, w drugiej do biskupów krakowskich. Przywilej lokacyjny wydał w 1563 król Zygmunt August. Przywilej zwalniał miasto od ceł wewnętrznych, ustanawiał targ i dwa jarmarki w roku. Zapewniał także mieszkańcom 15 lat wolnizny. Fundator Sobkowa wzniósł także, na gruntach Nidy Rytorskiej, zamek[8]. Sobków wraz z zamkiem przeszedł na własność rodziny Drohojowskich, a później był kolejno własnością rodów: Wielopolskich, Sarbiewskich, Myszkowskich, a od 1725 Szaniawskich. Ci ostatni przebudowali zamek na pałac.
Rozwój miasta hamowało sąsiedztwo konkurencyjnych Chęcin i Jędrzejowa. W 1667 były tu zaledwie 32 domy oraz 270 mieszkańców (włącznie z dworem). W 1827 115 domów i 1003 mieszkańców. W 1869 Sobków utracił prawa miejskie. W czasie I wojny światowej w 1915 osada została doszczętnie spalona.
Podczas okupacji hitlerowskiej, wiosną 1940 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 800 Żydów. We wrześniu 1942 zostali wywiezieni getta w Jędrzejowie, a stamtąd do obozu zagłady Treblinka II i tam zamordowani[9].
W 1960 Sobków zamieszkiwało około 600 osób.
Pod Sobkowem znaleziono pozostałości osady kultury łużyckiej sprzed 3,5 tysiąca lat, oraz kultury przeworskiej. Wśród znalezisk są m.in. cztery szydła, wisiorek, siekiera oraz liczący 2000 lat naparstek, prawdopodobnie najstarszy w Polsce i jeden z najstarszych w Europie.
Zabytki
Fortalicja sobkowska, wzniesiona na lewym brzegu rzeki w latach 1560–1570 przez Stanisława Sobka. Mury obwodowe mają kształt nieregularnego prostokąta z basztami na narożach. W obrębie murów znajduje się obszerny majdan, pośrodku którego ulokowany był pierwotny zamek Sobkowskich. Do murów przylegają zabudowania gospodarcze (obecnie mieści się w nich restauracja, pokoje gościnne, sale bankietowe i ekspozycje powozów i przedmiotów historycznych). Najlepiej zachowało się południowo-wschodnie skrzydło, gdzie znajduje się brama wjazdowa. Pierwotny zamek zastąpiony został przez wczesnoklasycystyczny pałac Szaniawskich. Powstał on w 1767 według projektu Francesco Placidiego. Obecnie znajduje się w stanie ruiny. Zachowała się zwrócona w stronę rzeki fasada główna, z czterema jońskimi kolumnami. Południowo-wschodnia elewacja boczna pochodzi z ok. 1800. Posiada ona ryzalit zwieńczony półkolistym tympanonem. Wypełniony on jest kartuszemstiukowym z rogami obfitości i girlandami. Znajdują się w nim również litery krajczego koronnego Stanisława Szaniawskiego oraz jego żony Anny z Kluszewskich.
Cały zespół fortalicji został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.159/1-4 z 29.06.1956, z 18.10.1956 i z 8.05.1971)[10].
Obecnie zamek ma prywatnego właściciela i w zabudowaniach prowadzona jest działalność komercyjna (rozrywkowo-gastronomiczna), pod nazwą Zamek Rycerski w Sobkowie[11].
Kościół parafialny pw. św. Stanisława, wzniesiony na początku lat 60. XVI wieku przez Stanisława Sobka z Sułowa jako zbórkalwiński[12][13]. W latach 1561–1566 funkcję kaznodziei pełnił tu Jan Pokrzywnica. Ok. 1570 syn fundatora, Stanisław Sobek, przekazał świątynię kościołowi katolickiemu. Budowla wzniesiona została na planie krzyża. Do nawy przylegają dwie symetryczne kaplice boczne. Prezbiterium prostokątne, o takiej samej szerokości co nawa kościoła. Południowa kaplica nakryta jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Na parapecie chóru znajduje się późnobarokowy kartusz z herbami Topór i Junosza. Barokowy ołtarz główny z XVII w., ołtarze boczne z XVIII w. Ołtarz w północnej kaplicy pochodzi z 1582. W kościele znajduje się kilka barokowych obrazów oraz epitafia z XVIII i XIX w. Wśród nich epitafium Józefata Szaniawskiego z 1740 wykonane z czarnego marmuru. Ma ono formę barokowego kartusza z herbem Junosza. Kościół został uszkodzony w czasie II wojny światowej. Wyremontowano go w latach 1945–1946.
Kościół oraz dzwonnica z 1843 zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.158/1-2 z 18.10.1956, z 14.01.1957 i z 11.02.1967)[10].
Pozostałości kirkutu, położone na południe od cmentarza parafialnego. Kirkut założono w drugiej połowie XVIII w. Ostatnie pochówki miały tu miejsce w latach 40. XX w.
Wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.160 z 5.11.1990)[10].
Młynosko, staw istniejący nieprzerwanie od kilkuset lat, wokół którego odkryto pozostałości prastarego osadnictwa. W jego zachodniej części znajdował się niegdyś młyn.
↑Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1904, s. 74-75
↑Kalina D., Dziedzictwo kulturowe gminy Sobków, [w:] Z dziejów Sobkowa. W 450. rocznicę nadania praw miejskich, Kielce 2013, s. 57-59
Bibliografia
Z dziejów Sobkowa. W 450. rocznicę nadania praw miejskich, Kielce 2013
Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław - Warszawa - Kraków, 1965-1967
MichałM.JureckiMichałM., GrzegorzG.MatyjaGrzegorzG., Ponidzie. W świętokrzyskim stepie, Kraków: „Bezdroża”, 2004, ISBN 83-89676-16-8, OCLC830623047. Brak numerów stron w książce
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
