W 1198 został wydany dokument przez kancelarię diecezji krakowskiej, w którym biskup Gedko uregulował zasady poboru dziesięciny przez klasztory bożogrobców w Miechowie i cystersów w Wąchocku. To właśnie ten klasztor wystawił, prawdopodobnie drewniany, kościół św. Idziego w Wierzbicy i prosił władze diecezjalne o uregulowanie sprawy dziesięcin na terenie nowej filii parafii klasztornej.
Wierzbica w tym okresie stanowiła dobra kościelne w posiadaniu klasztoru wąchockiego. Na prośbę tamtejszych opatów książęta krakowscy nadawali wsi kolejne przywileje. W ten sposób Leszek Biały nadał wsi bliżej nieznane obecnie przywilej. Bolesław V Wstydliwy nadał w 1247 przywilej propinacji dobrom wąchockich cystersów – tj. Iłży, Tarczkowi i Wierzbicy. W 1229 roku miał tu miejsce zjazd księżnej Grzymisławy z synem Bolesławem i księcia Konrada oraz dostojników świeckich i kościelnych[11]. W 1229 wieś została wymieniona w dokumencie księżnej Grzymisławy. Ostatecznie całość dóbr wierzbickich (a więc nie tylko wieś, ale i okoliczne tereny uprawne) klasztor w Wąchocku otrzymał w 1275 od braci Ottona i Krystyna ze Skrzynna, na mocy testamentu ich ojca, Piotra. Wierzbica pozostawała w rękach cystersów wąchockich do końca XVIII w.
Miasto w okolicy osady Wierzbica o takiej samej nazwie zostało ulokowane w 1414, zaś prawa miejskie nadał Wierzbicy Kazimierz IV Jagiellończyk na sejmie radomskim 12 lipca 1469 na wyraźną prośbę opata wąchockiego o. Jakuba i posłów ziemi żarnowskiej. Dokument ten potwierdzał prawa mieszczan wierzbickich do samorządu na wzór magdeburski. Dodatkowo przywilej zawierał nadanie cotygodniowego targu (w soboty) oraz trzech jarmarków (11 kwietnia – św. Filipa Apostoła, 25 lipca – św. Jakuba Większego i 14 września – Podwyższenia Krzyża św.). Równocześnie z nadaniem prawa niemieckiego nastąpiła parcelacja gruntów folwarcznych. Miasto cysterskie rozwijało się prężnie i w pewnym okresie miasto przewyższało nawet liczbą mieszkańców sąsiedni Radom i Iłżę. W 1502 Aleksander Jagiellończyk potwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje miasta. Ze względu na uciążliwe świadczenia pańszczyźniane wynikające ze zwiększania powinności mieszczan przez o. Rafała, wierzbiczanie zgłosili protest do króla. W odpowiedzi na to Zygmunt I Stary w 1540 potwierdził konstytucję sejmową regulującą pańszczyznę mieszkańców dóbr kościelnych. W dziesięć lat później jego syn, Zygmunt II August potwierdził wszystkie wydane dotąd przywileje miasta, a także rozciągnął je na wieś Rzeczków tworząc z niej przedmieścia mające udział w samorządzie miejskim.
W okresie wczesnonowożytnym utrwalił się zwyczajowy trakt lokalny Opoczno – Skrzynno – Szydłowiec – Jastrząb – Wierzbica, gdzie powstały dwie odnogi: do Iłży oraz w kierunku Skaryszew – Zwoleń. Na podstawie takiej sieci komunikacyjnej rozwinął się w mieście lokalny handel, którego głównymi towarami były poza płodami rolnymi: wapienie i garbowane skóry. Miejscowa gospodarka rzemieślnicza rozpoczęła produkcję oleju rzepakowego, który w pełni zaspokajał potrzeby terenów między Wisłą, Pilicą a Nidą.
Po upadku powstania styczniowego w 1870 Wierzbica utraciła prawa miejskie, a po pożarach w 1873 i 1904 znacznie podupadła. W XIX wieku powstały tu garbarnia, olejarnia, wiatrak i piece do wypalania wapna. Wierzbica nie odzyskała praw miejskich, a z dawnego miasta pozostał charakterystyczny trójkątny rynek.
Podczas okupacji hitlerowskiej, pod koniec 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 500 Żydów z Wierzbicy, Przytyku, Pruszkowa, Mogielnicy i Grójca. W październiku 1942 zostali wywiezieni do getta w Kozienicach i Szydłowcu, a stamtąd do obozu zagłady Treblinka II i tam zamordowani[12].
W latach 1952–1955 powstała tu Cementownia Przyjaźń w oparciu o miejscowe kopalnie wapienia i radziecką technologię. Po 1989 nazwa została zmieniona na Cementownia „Wierzbica”. W 1996 właścicielem cementowni został koncern Lafarge, który 12 października 1997 wygasił piece. Francuska firma zaoferowała najwyższą cenę za akcje, ale zarazem najgorsze warunki inwestycyjne. Umowa przedwstępna pomiędzy XI Narodowym Funduszem Inwestycyjnym a grupą Lafarge została podpisana 30 czerwca 1996, a wygasała 30 listopada 1996. Jeśli do tego czasu nie zostałaby podpisana umowa wstępna, przetarg byłby nieważny. Prezes cementowni Jacek Kuna, zarząd oraz związki zawodowe walczyły o unieważnienie przetargu, którego finalizacja oznaczała szybki koniec zakładu. W tym okresie spółka zatrudniała ponad 1000 osób, a drugie tyle było zatrudniane w mniejszych lokalnych firmach współpracujących z cementownią. W latach 1992–1995 zakład był rentowny i nie przynosił strat. 17 września 1996 Jacek Kuna zginął wypadku samochodowym, kilkanaście dni po jego śmierci nowe władze podpisały umowę wstępną, która zapoczątkowała upadek i całkowitą rozbiórkę cementowni Wierzbica. W 2008 powstał plan ponownego uruchomienia cementowni, a miejscowe złoża margla szacowane są jako jedne z największych w Polsce. Po wojnie działały tu też Zakłady Azbestowe zamknięte z uwagi na szkodliwość dla ludzi i środowiska. Wobec odkrycia kopalni krzemienia pasiastego z okresu mezolitu istnieją plany otwarcia rezerwatu geologicznego.
↑Franciszek Piekosiński, Uwagi nad ustawodawstwem wiślicko-piotrkowskim króla Kazimierza Wielkiego, Kraków, 1891, s. 46.
↑Geoffrey P.G.P.MegargeeGeoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 340.
↑Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie ustalenia i zmiany urzędowych nazw niektórych miejscowości w województwach: dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, lubelskim, lubuskim, mazowieckim, opolskim, podlaskim, pomorskim, śląskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim oraz obiektu fizjograficznego w województwie podkarpackim (Dz.U. z 2002 r. nr 233, poz. 1964).
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
_COA.png)