|
Powiat szydłowiecki
Powiat szydłowiecki – polski powiat znajdujący się w województwie mazowieckim z siedzibą w Szydłowcu, reaktywowany w 1999 w ramach reformy administracyjnej. Od północy graniczy z powiatem przysuskim i radomskim, od wschodu ze starachowickim, od zachodu z koneckim, a od południa ze skarżyskim. Południową, zachodnią i częściowo wschodnią granicę powiatu szydłowieckiego stanowi granica województwa mazowieckiego ze świętokrzyskim. Gospodarkę tworzy głównie rolnictwo, następnie przemysł, handel i usługi. Ważnym działem gospodarki jest turystyka, zwłaszcza w gminach Szydłowiec i Chlewiska. Według opublikowanych przez GUS danych z 3,1 tys. osób pozostających bez zatrudnienia w kwietniu 2022 był powiatem o najwyższej stopie bezrobocia w Polsce (21,7%)[2]. Według danych z 31 grudnia 2019 powiat zamieszkiwały 39 672 osoby[3]. Natomiast dane z 30 czerwca 2020 wskazują liczbę 39 547 osób[4]. Podział administracyjnyW skład powiatu wchodzą:
W obrębie powiatu znajdują się 2 miasta i 98 miejscowości wiejskich, w 85 sołectwach.[potrzebny przypis] Zmiany terytorialne
GeografiaPowiat szydłowiecki położony jest na pograniczu różnych regionów (fizycznogeograficznych, administracyjnych, historycznych) co przyczynia się do różnorodności naturalnej i kulturowej. Obszar powiatu jest ściśle związany z regionem świętokrzyskim i Radomiem co powoduje pewną odmienność od mazowieckiej części województwa.[potrzebny przypis] Powiat leży w przeważającej części na Przedgórzu Iłżeckim, południowo-wschodni obszar zajmuje Garb Gielniowski. Obie te jednostki wchodzą w skład Wyżyny Kieleckiej, która jest częścią Wyżyny Małopolskiej. Niewielkie północne skrawki w gminie Orońsko pokrywa Równina Radomska, część Wzniesień Południowomazowieckich, Nizin Środkowopolskich. Historycznie oraz kulturowo terytorium powiatu znajduje się w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej. Potocznie powiat szydłowiecki nazywany jest ziemią szydłowiecką, leżącą na Mazowszu, co jednak nie jest prawdą, gdyż nazwy jednostek podziału administracyjnego zwykle nie odzwierciedlają etnograficznego podziału na regiony.[potrzebny przypis] Przechodząca przez powiat granica regionów powoduje duże zróżnicowanie wysokościowe terenu. Garb Gielniowski to pas wzniesień zbudowanych z piaskowców, które licznie występują w okolicach Szydłowca. Najwyższe wzniesienia przekraczają 300 m n.p.m., m.in. Altana (408 m n.p.m.), która jest najwyższym wzniesieniem w województwie mazowieckim[6], Cymbra (378 m n.p.m.) oraz Skłobska Góra (347 m n.p.m.). Przedgórze Iłżeckie to liczne grzbiety zbudowane ze skał wapienno-marglistych, w których rozwijają się zjawiska krasowe, widoczne niekiedy na powierzchni w postaci lejów i zapadlisk. Równina Radomska to głównie obszar rolniczy, słabo porośnięty lasami. Na terytorium powiatu przeważają tereny lekko faliste. Powiat szydłowiecki pod względem geologicznym zbudowany jest głównie z osadów mezozoicznych okresu jurajskiego oraz utworów trzeciorzędowych. Występują tu liczne surowce mineralne takie jak: ruda żelaza, wapień, margiel, piaskowiec, gliny ogniotrwałe i ceramiczne oraz żwiry i piaski. Na terenie powiatu dominują gleby średniej i słabej jakości, klas V i VI bielicowe na podłożu kamiennym, piaszczystym i gliniastym. W powiecie występują także na niewielkich obszarach gleb brunatnych i rędzin mieszanych[7]. Terytorium powiatu szydłowieckiego znajduje się w dorzeczu Wisły. Średnia zasobność wód podziemnych, wykorzystywana jest w rolnictwie i przemyśle. Większość obszaru leży w zlewni rz. Radomki. Główną oś hydrograficzną powiatu stanowi rzeka Szabasówka z dopływami: Korzeniówką, Jabłonicą i Oronką. Swoje źródła mają na terenie powiatu: Oleśnica, Iłżanka i Kamienna. Największe zbiorniki wodne to zalewy w Koszorowie, Szydłowcu, Chlewiskach, Jastrzębiu i Aleksandrowie. Inne mniejsze to m.in. stawy w Łaziskach, Orłowie, Mirowie Starym, Orońsku, Szydłowcu oraz fosa w Parku Radziwiłłowskim. Powiat szydłowiecki położony jest w strefie umiarkowanej, kontynentalnej. Średnia temperatura powietrza w styczniu waha się od –4 do –3 °C. zaś w lipcu najczęściej odnotowywaną miarą jest 18 °C. Średnia temperatura roczna w powiecie wynosi około 7 °C. W regionie można dostrzec przejściowość klimatu Polski pomiędzy wpływem oceanu i kontynentu. Powiat szydłowiecki leży w strefie klimatycznej, gdzie dominują czynniki kontynentalne. Toteż roczna średnia opadów atmosferycznych na tym obszarze waha się między 500 a 400 mm wody. Dość zapuszczona w głąb Polski strefa wpływu klimatu morskiego wpływa na ten obszar stosunkowo długim okresem wegetacyjnym roślin, od około 200 do 210 dni[7]. DemografiaLiczba ludności (dane z 30 czerwca 2005):
HistoriaPierwsze formalne związki miasta z najbliższą okolicą zaczynają się już w 1553, kiedy to Mikołaj Radziwiłł utworzył hrabstwo szydłowieckie. Hrabstwo ostatecznie zostało zniesione w 1828, w wyniku sprzedaży dóbr szydłowieckich skarbowi Królestwa Polskiego. Powiat szydłowiecki istniał w latach 1809–1866 i obejmował dobra rządowe samsonowskie, suchedniowskie i bodzentyńskie, a więc poważną część Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. W kilka lat później Szydłowiec stał się siedzibą nadleśnictwa oraz dyrekcji obwodu górniczego. Powiat szydłowiecki reaktywowano 1 października 1954 w województwie kieleckim, jako jeden z pierwszych powiatów utworzonych tuż po wprowadzeniu gromad w miejsce dotychczasowych gmin wiejskich (29 września 1954) jako podstawowych jednostek administracyjnych Polski. Na powiat szydłowiecki złożyły się 1 miasto i 22 gromady, które wyłączono z dwóch powiatów w województwie kieleckim (w praktyce gromady te należały do tych powiatów przez zaledwie dwa dni)[9]. Do nowo utworzonego powiatu włączono, z radomskiego: miasto Szydłowiec oraz gromady Barak, Chronów-Kolonia, Gąsawy Rządowe, Jastrząb, Kowala, Majdów, Mirów Stary, Młodocin Większy, Orońsko, Ostałówek, Pogroszyn, Rogów, Ruda Wielka, Śmiłów, Wałsnów, Wierzbica, Wola Lipieniecka, Wysoka i Zdziechów. Zaś z koneckiego gromady Chlewiska, Huta i Pawłów. 1 stycznia 1956 gromady Kowala i Młodocin (Większy) powróciły do powiatu radomskiego[10] (gromadę Młodocin zlikwidowano 31 grudnia 1961[11]). 1 stycznia 1959 zniesiono gromadę Barak a jej obszar włączono do gromady Śmiłów[12]. 31 grudnia tego roku zniesiono gromady Rogów (włączono do gromad Mirów i Gąsawy Rządowe), Wola Lipieniecka (włączono do gromad Wałsnów i Jastrząb) i Zdziechów (włączono do gromad Śmiłów i Wysoka)[13]. 31 grudnia 1961 siedzibę gromady Chronów przeniesiono z Chronowa-Kolonii do Łazisk, a siedzibę gromady Śmiłów przeniesiono ze Śmiłowa do Szydłowca; nazwy jednostek zmieniono na gromada Łaziska i gromada Szydłowiec[14]; tego dnia zniesiono też gromadę Wałsnów jej obszar włączono do gromad Chronów, Jastrząb i Orońsko[15]. 1 stycznia 1969 do powiatu szydłowieckiego przyłączono gromadę Skarżysko Książęce z powiatu iłżeckiego[16]. Po zniesieniu gromad i reaktywacji gmin z dniem 1 stycznia 1973 powiat szydłowiecki podzielono na 1 miasto i 7 gmin[17]: miasto Szydłowiec oraz gminy Bliżyn[18], Chlewiska, Jastrząb, Mirów, Orońsko, Szydłowiec i Wierzbica. Po reformie administracyjnej obowiązującej od 1 czerwca 1975 terytorium zniesionego powiatu szydłowieckiego włączono do nowo utworzonego województwa radomskiego, oprócz gminy Bliżyn, która pozostała w województwie kieleckim (mocno zmniejszonym)[19]. Wraz z reformą administracyjną z 1999 przywrócono w województwie mazowieckim powiat szydłowiecki o obszarze mniejszym od granic z 1975 (gmina Wierzbica znalazła się w powiecie radomskim w tymże województwie a gmina Bliżyn w powiecie skarżyskim w województwie świętokrzyskim)[20]. Porównując obszar dzisiejszego powiatu szydłowieckiego z obszarem z 1954, można zauważyć, że niektóre tereny znajdują się obecnie w powiatach radomskim i przysuskim. Turystyka Powiat szydłowiecki należy do terenów atrakcyjnych turystycznie i kulturowo w województwie mazowieckim. Występują tu liczne obiekty świadczące o bogatym dziedzictwie historycznym obszaru i położeniu w dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Atrakcje turystyczne stanowią nieczynne kamieniołomy, parki, pomniki przyrody, miejsca pamięci, a także historyczne obiekty przeszłości. ZabytkiŚwiadectwa historycznej przeszłości powiatu znajdują się głównie w gminach: Chlewiska, Orońsko oraz Szydłowiec. Historia wielu miejscowości leżących na obszarze powiatu sięga Średniowiecza. Miejscowości te zawdzięczają swój rozwój eksploracji bogactw naturalnych, głównie kamienia piaskowca i rud żelaz, a następnie w późniejszym czasie rozwojowi przemysłu piwowarskiego, garbarskiego i metalowego. Zespół urbanistyczny Szydłowca należy do najbardziej oryginalnych w regionie,[potrzebny przypis] poprzez monumentalne budowle: kościoła farnego, ratusza i zamku (zaliczanych do I grupy weryfikacyjnej) oraz nietypowego historycznego układu ulic, który pomimo dużych przekształceń w XIX i XX w., zachował swój średniowieczny charakter[potrzebny przypis]. Do innych zabytków na terenie miasta należą: kirkut, który jest największym cmentarzem żydowskim w subregionie,[potrzebny przypis] cmentarz parafialny, mieszczący kwatery żołnierzy z I i II wojny światowej oraz liczne kamieniołomy z Górą Trzech Krzyży. W Orońsku swoją siedzibę ma Centrum Rzeźby Polskiej, które zajmuje XIX-wieczny zespół pałacowo-parkowy. Składa się on z odrestaurowanych budynków: pałacu, oficyny, kaplicy, oranżerii i zabudowań gospodarczych. Dworek związany jest z osobą Józefa Brandta, gdzie tworzył i prowadził szkołę przez większą część życia. W siedzibie gminy Chlewiska są: kościół św. Stanisława, wzniesiony na początku XVI w. na miejscu pierwszego z 1121, pałac obronny, dawny zamek rodu Chlewiskich wzniesiony w późnym średniowieczu, kapliczka na wyspie z figurą św. Jana Nepomucena oraz Huta żelaza, wybudowana w 1882–1892 przez Francuskie Towarzystwo Metalurgiczne. Inne zabytki na terenie powiatu to kościoły w Jastrzębiu i Wysokiej, pałac w Łaziskach oraz park wiejski w Mirowie Starym PrzyrodaPołudniowa część powiatu to liczne lasy, rezerwaty i tereny rekreacyjne. Udział procentowy lasów jest najwyższy w subregionie i znacznie przewyższa średnią wojewódzką – 32% (woj. 22%). Na terenie powiatu znajdują się obszary podlegające ochronie, są to:
W skład rezerwatów przyrody wchodzą: rezerwat „Polesie” na terenie gminy Chlewiska oraz rezerwaty „Cis A” i „Cis B” w pobliżu Majdowa w gminie Szydłowiec. Dwa ostatnie, o powierzchni 9,25 ha i 6,1 ha, utworzono w 1953 dla ochrony naturalnego środowiska cisa. Rosnące na wilgotnych terenach cisy w formie drzewiastej i krzewiastej dorastają do 9 m wysokości.[potrzebny przypis] Na terenie gminy Mirów prowadzone są prace nad ustanowieniem rezerwatu „Góra Piekło”. Ma on zostać utworzony w celu zachowania unikatowych form skałkowych zbudowanych z piaskowców środkowo-jurajskich z oryginalnymi formami skalnymi, takimi jak: platformy, progi, występy i bloki oraz chronioną roślinnością: podrzenia żebrowca i widłaków.[potrzebny przypis] Obszary chronionego krajobrazu tworzą duży kompleks leśny zwany Lasami Przysusko-Szydłowieckimi. W kompleksie występują różne gatunki drzew, takie jak: sosna, jodła, buk zwyczajny, modrzew polski, jawor, dąb szypułkowy. Większość lasów na terenie powiatu, wchodzi w Obręb Leśny Szydłowiec, nadleśnictwa Skarżysko. Na terenie powiatu występują liczne pomniki przyrody, w gminie Orońsko znajduje się zabytkowy park z czarną olchą oraz pomnik przyrody ożywionej – aleja z XIX-wiecznymi lipami, jesionami i klonami. Szczególnie atrakcyjne krajobrazowo są okolice Aleksandrowa, Borek, Huty, Leszczyn i Majdanek, gdzie występują liczne cisy, dęby oraz lipy szerokolistne, pochodzące z XVII w.[potrzebny przypis] Natomiast w gminie Szydłowiec znajduje się duży kompleks leśny z XIX-wiecznymi bukami, klonami, jaworami[potrzebny przypis]. Miejsca pamięciW powiecie szydłowieckim istnieje wiele miejsc pamięci, które są ściśle powiązane z wojskami, przemierzającymi ten teren. Większość z nich pochodzi z okresu powstania styczniowego i II wojny światowej. Obiekty tego typu znajdują się w miejscowościach: Barak, gdzie 8 września 1939 36 DP rez. stoczyła zaciętą potyczkę z oddziałami 2 DL Wehrmachtu, Antoniów, gdzie 21 sierpnia 1944 oddział Wybranieckich AK stoczył zwycięską bitwę z oddziałami niemieckimi, Ciechostowice, gdzie miała miejsce bitwa partyzantów z wojskami niemieckimi, Guzów, gdzie w 1607 stoczono bitwę wojsk koronnych z rokoszanami, Skłoby, gdzie hitlerowcy dokonali pacyfikacji wsi 11 kwietnia 1940, zabijając 261 mieszkańców i paląc wszystkie zagrody, Stefankowie, gdzie 22 kwietnia 1863 doszło do zwycięskiej potyczki powstańców z wojskami rosyjskimi. SzlakiPrzez teren powiatu przebiega Władze powiatu wprowadziły w 2007 sieć 10 szlaków rowerowych, polegającą na stworzeniu jednolitego systemu identyfikacji szlaków oraz współpracy ze Stowarzyszeniem Rozwoju Ziemi Szydłowieckiej. W ramach projektu utworzono kilka szlaków rowerowych:
Transporttransport drogowy
KolejPrzez powiat przechodzą dwie zelektryfikowane linie kolejowe pierwszego rzędu. Pierwszą z nich jest linia relacji Warszawa → Radom → Kielce → Kraków. Na terenie powiatu znajdują się trzy stacje tej linii: Gąsawy, Jastrząb i Szydłowiec. Druga to linia relacji Radom → Tomaszów Mazowiecki → Koluszki, która posiada jedną stację na terenie tego powiatu, w Chronowie. Samorząd
Przypisy
Bibliografia
Information related to Powiat szydłowiecki |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
