Zobacz też: inne znaczenia.

Państwo Libia

‏دولة ليبيا‎
Daulat Libija

Godło Flaga
Hymn: ‏ليبيا ليبيا ليبيا‎ (Libia, Libia, Libia)
Ustrój polityczny	republika parlamentarna
Stolica	Trypolis
Data powstania	24 grudnia 1951
Prezydent	Muhammad al-Manfi
Premier	Abd al-Hamid ad-Dubajba
Powierzchnia	1 759 540 km²
Populacja (2019) • liczba ludności	6 578 000[1]
• gęstość	3,75 os./km²
Kod ISO 3166	LY
Waluta	dinar libijski (LYD)
Telefoniczny nr kierunkowy	+218
Domena internetowa	.ly
Kod samochodowy	LAR
Kod samolotowy	5A
Strefa czasowa	UTC +2
Język urzędowy	arabski
Religia dominująca	islam sunnicki
PKB (2019)  • całkowite   • na osobę	69,24 mld[1] USD 10 526[1] USD
PKB (PSN) (2019)  • całkowite   • na osobę	154,32 mld[1] dolarów międzynar. 23 459[1] dolarów międzynar.
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Libia (arab. ‏ليبيا‎, trl. Lībiyā, trb. Libija), oficjalnie Państwo Libia (arab. ‏دولة ليبيا‎, trl. Dawlat Lībiyā, trb. Daulat Libija) – państwo położone w Afryce Północnej, nad zatoką Wielka Syrta (Morze Śródziemne), ze stolicą w Trypolisie. Graniczy z Egiptem, Sudanem, Czadem, Nigrem, Algierią i Tunezją.

 Osobny artykuł: Geografia Libii.

Ponad 90% powierzchni kraju zajmują pustynie (Sahara, Pustynia Libijska) i półpustynie, na których zdarzają się oazy. W głębi kraju panuje suchy klimat zwrotnikowy, który na wybrzeżach przechodzi w śródziemnomorski. W miejscowości Al-Azizija 13 września 1922 roku zanotowano najwyższą temperaturę powietrza w Afryce, wynoszącą +57,8 °C^[2]. Opady rzadkie, zwłaszcza wewnątrz kraju. Kraj jest pozbawiony stałych rzek. Najniższy punkt to depresja Sabchat Ghuzajjil -47 m p.p.m., najwyższy to Bikku Bitti 2267 m n.p.m. w górach Tibesti, a długość wybrzeża morskiego wynosi 1770 km. Stolicą państwa jest Trypolis (1,5 mln mieszkańców, 1994), inne większe miasta to Bengazi (650 tys.), Misrata (435 tys.) oraz Sabha (113 tys.)^[3].

• Sąsiedzi (długość wspólnej granicy):
  • Egipt (1115 km)
  • Sudan (383 km)
  • Czad (1055 km)
  • Niger (354 km)
  • Algieria (982 km)
  • Tunezja (459 km)

Obszar współczesnej Libii od XI-X wieku p.n.e. poddany został kolonizacji Fenicjan. Na wschodnim wybrzeżu kraju od VIII wieku p.n.e. istniały kolonie greckie. W VI wieku p.n.e. Libia włączona została w skład Kartaginy, a w I wieku p.n.e. do Rzymu. Od czasów rzymskich używane są trzy nazwy określające odrębne libijskie prowincje – Trypolitania, Fazzan, Cyrenajka. W 431 roku n.e. prowincje te zostały zdobyte przez germańskich Wandalów. W połowie VII wieku na krótko weszła w skład Bizancjum, które utraciło ją w wyniku podbojów arabskich. Libia weszła w skład kalifatu Umajjadów i Abbasydów, pod ich rządami stanowiła schronienie dla mniejszych ugrupowań religijnych islamu: szyitów i ibadytów. W IX wieku rozpoczęły się rządy dynastii Aghlabidów zastąpionych w X wieku przez szyickich Fatymidów. Zirydzi, którzy objęli rządy wiek później przywrócili w Libii islam w sunnickim wydaniu. W tym czasie liczne najazdy koczowniczych plemion arabskich przyczyniły się do niemalże całkowitego zarabizowania obszaru. W kolejnych wiekach Cyrenajka podlegała władcom Egiptu, Fazzan Tunezji a Trypolitania stała się siedliskiem piratów. W XVI wieku kraj włączono do Imperium Osmańskiego^[4].

W wyniku wojny włosko-tureckiej z lat 1911–1912 stała się kolonią włoską. Fala osadnictwa włoskiego z lat 1920–1932 napotkała zbrojny opór lokalnych plemion^[4]. Sytuacja Libijczyków uległa pogorszeniu w okresie rządów faszystowskich, wówczas kolonialiści rozpoczęli rasistowską politykę, według której Włosi mieli być rasą nadrzędną a uważani przez nich za gorszych Libijczycy zostali pozbawieni praw. W kampanii pacyfikacyjnej obejmującej wywoływanie głodu, dokonywanie masowych mordów, ekstradycję ludności beduińskiej i tworzenie obozów koncentracyjnych zginęło tysiące Libijczyków^[5][6][7].

Od 1942 roku Trypolitania i Cyrenajka znalazły się pod okupacją Wielkiej Brytanii, Fazzan, z kolei – Francji. Po traktacie pokojowym z 1947 roku, Włochy zrzekły się praw do Libii, która 24 grudnia 1951 roku została ogłoszona niepodległym państwem^[8]. Libia początkowo pozostawała federacją, co zmieniło się wraz z reformą z 1963 roku, kiedy to w miejsce federacji utworzono jednolite struktury. Król Idris I sprawował konserwatywne rządy oparte na izolacji. W 1969 roku miał miejsce wojskowy pucz, w następstwie którego proklamowano republikę. Rzeczywistym przywódcą Libii został pułkownik Mu’ammar al-Kaddafi. Al-Kaddafi ogłosił własny program polityczno-społeczny będący połączeniem arabskiego socjalizmu i politycznego islamu (tzw. trzecia teoria świata). W 1977 roku zmienił nazwę kraju na „Wielka Arabska Libijska Dżamahirijja Ludowo-Socjalistyczna”^[4].

W 1979 roku al-Kaddafi formalnie zrezygnował ze wszelkich pełnionych funkcji, w praktyce zachował pełnię władzy. Jego polityka spowodowała pogorszenie się stosunków z Zachodem i Izraelem. Przywódca występował ponadto przeciwko umiarkowanym jego zdaniem rządom arabskim. W 1979 roku Libia najostrzej potępiła izraelsko-egipski traktat pokojowy i zerwała relacje z Egiptem, a w trakcie wojny iracko-irańskiej popierała Iran. W konflikcie palestyńskim al-Kaddafi popierał radykalne organizacje, zarzucając Jasirowi Arafatowi zbytnią ugodowość. W drugiej połowie lat 80. zaostrzający się konflikt między Libią a Stanami Zjednoczonymi doprowadził do nałożenia sankcji gospodarczych i akcji lotnictwa USA na tereny Libii^[4]. Po 1988 roku ruszyła liberalizacja polityczno-ekonomiczna. Libia zbliżyła się do państw europejskich (Francja, Wielka Brytania) oraz grona państw arabskich, z którymi utrzymywała wcześniej nie najlepsze relacje (Irak, Jordania, Egipt). W trakcie agresji Iraku na Kuwejt popierała rząd iracki i nie stosowała się do sankcji nałożonych na niego przez ONZ. W 1992 roku weszły w życie sankcje ONZ które miały być reakcją tej organizacji na ukrywanie w kraju osób podejrzanych o terroryzm (zamach nad Lockerbie). Od 1995 roku do światowych mediów przedostawały się informacje o kontaktach między rządem a ugrupowaniami islamskich fundamentalistów, rząd oskarżał Egipt i Sudan o wzniecanie konfliktu poprzez robotników pochodzących z tych państw. W 1999 roku Libia wydała osoby oskarżone o zamach nad Lockerbie, a w XXI wieku al-Kaddafi potępił terroryzm. Umożliwiło to normalizację stosunków z USA i Unią Europejską^[4].

W 2011 roku wybuchły antyrządowe protesty, które przeistoczyły się w regularną wojnę domową, zakończoną obaleniem al-Kaddafiego. W 2012 roku głową państwa został Mohammed Megarjef a premierem Ali Zajdan. Nowe władze nie zdołały zatrzymać konfliktu wewnętrznego, który w 2014 roku przerodził się w kolejną wojnę domową. Stronami konfliktu były zdominowany przez islamistów Powszechny Kongres Narodowy i Zgromadzenie Konstytucyjne, mające poparcie międzynarodowe. W 2015 roku do konfliktu wkroczyło Państwo Islamskie, fundamentaliści zdobyli położoną na środkowej północy Syrtę^[4]. W marcu 2016 roku w Trypolisie powstał uznawany międzynarodowo rząd jedności narodowej. Jednocześnie siły wiernej generałowi Chalifie Haftarowi samozwańczej Libijskiej Armii Narodowej stopniowo zdobywały obszary w południowej i wschodniej Libii, czego ukoronowaniem stało się opanowanie przez nie Bengazi w lipcu 2017 roku^[9].

• Grupy etniczne:
  • Arabowie – 86%
  • Berberowie (m.in. Tuaregowie) – 11%
  • Turcy, Grecy, Maltańczycy, Włosi, Pakistańczycy, Indusi, Tunezyjczycy 3%
  • Przy granicy z Nigrem i Czadem czarnoskóra koczownicza ludność Tubu^[10]

 Osobny artykuł: Religia w Libii.

Dominującym wyznaniem w Libii jest islam – około 97% ludności deklaruje praktykę tej religii. Zdecydowana większość muzułmanów libijskich to sunnici. Islam przejawia się nie tylko w życiu prywatnym obywateli, ale stanowi też istotny element polityki rządu. Mniejsza część Libijczyków (pomiędzy 5 i 10%) to ibadyci, żyją oni przede wszystkim w Dżabel Nefusa i mieście Zuwara.

Struktura religijna w 2022 roku według World Christian Database^[11]:

• islam – 98,9%
• chrześcijaństwo – 0,51% (gł. koptowie – ok. 20 tys., ale także katolicy – ok. 10 tys., protestanci – 2,5 tys. i inni)
• buddyzm – 0,3%
• hinduizm – 0,09%
• inne religie – 0,09%
• brak religii – 0,06%.

Libia jest republiką parlamentarną z systemem wielopartyjnym. Władzę w kraju sprawuje rząd tymczasowy sformowany 12 marca 2016 roku na podstawie ustaleń z rozmów pokojowych między stronami walczącymi przeciwko sobie w toczącej się obecnie wojnie domowej. Głową państwa jest przewodniczący Rady Prezydenckiej, natomiast szefem rządu premier.

W pierwszej fazie konfliktu zbrojnego władza w kraju była podzielona pomiędzy rywalizujące ze sobą parlamenty – Izbę Reprezentantów i Powszechny Kongres Narodowy. Ten drugi uległ samorozwiązaniu 5 kwietnia 2016 roku^[12][13].

 Osobny artykuł: Podział administracyjny Libii.

Libia od roku 2007 podzielona jest na 22 jednostki zwane szabijja (l.m. szabijjat). W latach 2001–2007 istniały 32 jednostki szabijja i 3 regiony administracyjne.

Największe miasto kraju, a także główny port i ośrodek przemysłowy to Trypolis. Rozwinęły się tam takie gałęzie przemysłu jak spożywczy, meblarski, włókienniczy, metalowy, gumowy (produkcja opon) i poligraficzny. Znajdują się tam także zakłady odsalania wody morskiej, montownie samochodów i rafineria ropy naftowej.

Podstawowym bogactwem Libii oraz praktycznie jedynym towarem eksportowym kraju jest ropa naftowa, dostarczająca ok. 80% dochodu narodowego wynoszącego 11300 USD na 1 mieszkańca (2013), który jest jednym z najwyższych w Afryce. Libia dysponuje przemysłem petrochemicznym oraz hutniczym (huty żelaza i stali w Misracie), zmarginalizowane zostały natomiast rolnictwo i przemysł spożywczy, w tym przetwórstwo owoców i warzyw, przez co obecnie Libia jest zmuszona importować ok. 75% żywności.

Sankcje gospodarcze nałożone przez ONZ w 1992 roku spowodowały znaczne opóźnienie w rozwoju technologicznym kraju. Zostały one zniesione 12 września 2003, a Libia zaczęła od tego czasu zabiegać o przyciągnięcie inwestorów zagranicznych w celu zdobycia kapitału.

Libię oplata sieć rurociągów zwanych Wielką Sztuczną Rzeką, która dostarcza wodę z podziemnych naturalnych zbiorników na Saharze. Składa się na nią 1300 studni, które dostarczają ok. 3 milionów m³ wody dziennie do miast na wybrzeżu kraju.

Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z Libii wyniosła w 1990 roku 80,956 Mt, z czego prawie połowę – 37,143 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 8,372 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 390 kg. Po roku 1990 zarówno emisja dwutlenku węgla, jak i metanu rosła, a od połowy lat 90. waha się. Zauważalny spadek emisji obu gazów wystąpił w 2011. Po tym roku emisja dwutlenku węgla rosła powoli, a metanu po jednorocznym wzroście spadała. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 56,483 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 8,304 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 559 kg. W latach 90. różne branże były odpowiedzialne za tę emisję w podobnym stopniu, po czym na pierwsze miejsca wysunęły się najpierw energetyka, a potem transport^[14].

Libia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną(inne języki) oraz siłami powietrznymi^[15]. Uzbrojenie sił lądowych Libii składało się w 2014 roku z: 400 czołgów, 2 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 200 dział samobieżnych, 300 zestawów artylerii holowanej oraz 400 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych^[15]. Marynarka wojenna Libii dysponowała w 2014 roku jedną fregatą oraz jednym okrętem obrony przeciwminowej^[15]. Libijskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 16 myśliwców, 26 samolotów transportowych, jednego samolotu szkolno-bojowego, 20 śmigłowców oraz trzech śmigłowców szturmowych^[15].

Wojska libijskie w 2014 roku liczyły 35 tys. żołnierzy zawodowych oraz 81 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) libijskie siły zbrojne stanowią 78. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 3 mld dolarów (USD)^[15].

 Zobacz też: Libijskie Siły Powietrzne i Narodowa Armia Wyzwoleńcza (Libia).

• Długość dróg samochodowych: 47 590 km
• Porty morskie
  • Al-Chums
  • Bengazi
  • Darna
  • Marsa al-Burajka
  • Misrata
  • Ras al-Unuf
  • Tobruk
  • Trypolis
  • Zuwara
• Linie lotnicze
  • Afriqiyah Airways
  • Libyan Airlines
  • Buraq Air
  • Air One Nine
  • Alajnihah Airways
  • Air Libya
• Porty lotnicze
  • Port lotniczy Trypolis
  • Port lotniczy Bengazi-Benina
  • Port lotniczy Sabha
  • Port lotniczy Syrta
  • Port lotniczy Misrata
  • Port lotniczy Tobruk
  • Port lotniczy Ghadames
  • Port lotniczy Ghat
  • Port lotniczy Kufra
  • Port lotniczy Ubari
  • Port lotniczy La Abrak

 Z tym tematem związana jest kategoria: Języki Libii.

Językiem urzędowym Libii jest język arabski^[16].

 Osobny artykuł: Muzyka libijska.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Sport w Libii.

• Maria Pasztor, Dariusz Jarosz: NIE TYLKO FIAT: Z dziejów stosunków polsko-włoskich 1945–1989. Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2018. OCLC 8373839569.
• Marek MM.M. Dziekan Marek MM.M., Pisarze muzułmańscy VII-XX w. Mały słownik, Warszawa: Verbinum, 2003, s. 73–74, ISBN 83-7192-201-9, OCLC 830494087 .

• p
• d
• e

Kolonie, protektoraty i terytoria zależne Wielkiej Brytanii

Europa	Wolne Państwo Irlandzkie Akrotiri Dhekelia Cypr Gibraltar Guernsey Jersey Wyspa Man Helgoland Zjednoczone Kraje Wysp Jońskich Malta Minorka
Afryka	Basuto Beczuana Brytyjska Afryka Zachodnia Eswatini Gambia Sierra Leone Złote Wybrzeże Togo Brytyjskie Nigeria Południowa Nigeria Północna Nigeria Kamerun Brytyjski Protektorat Afryki Wschodniej Protektorat Zatoki Ambas Brytyjska Afryka Wschodnia Kenia Uganda Tanganika Zanzibar Somali Brytyjskie Libia Egipt Sudan Anglo-Egipski Brytyjska Afryka Centralna Niasa Rodezja Rodezja Południowa Rodezja Północna Kolonia Przylądkowa Kolonia Rzeki Oranje Natal Transwal Związek Południowej Afryki Walvis Bay Afryka Południowo-Zachodnia Zululand
Ameryka Północna	Stany Zjednoczone Kolonia Plymouth Floryda Zachodnia Floryda Wschodnia Trzynaście kolonii New Hampshire Massachusetts Bay Rhode Island i Plantacje Providence Connecticut Nowy Jork New Jersey Pensylwania Delaware Maryland Wirginia Karolina Północna Karolina Południowa Georgia Kanada Prowincja Kanada Quebec Dolna Kanada Górna Kanada Nowa Szkocja Cape Breton Nowy Brunszwik Wyspa Księcia Edwarda Kolonia Nowej Fundlandii/Dominium Nowej Fundlandii Labrador Terytoria Północno-Zachodnie Ziemia Ruperta Kolumbia Brytyjska Terytorium Stikine Vancouver
Ameryka Łacińska i Karaiby	Antigua i Barbuda Bahamy Barbados Honduras Brytyjski Brytyjskie Wyspy Dziewicze Kajmany Dominika Grenada Jamajka Brytyjskie Wyspy Podwietrzne Brytyjskie Wyspy Zawietrzne Montserrat Wybrzeże Moskitów Saint Christopher-Nevis-Anguilla Saint Lucia Saint Vincent i Grenadyny Trynidad i Tobago Turks i Caicos Federacja Indii Zachodnich Gujana Brytyjska
Antarktyda i Ocean Atlantycki	Brytyjskie Terytorium Antarktyczne Bermudy Falklandy Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha (Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia, Tristan da Cunha) Georgia Południowa i Sandwich Południowy
Azja	Aden Protektorat Adeński Oman Traktatowy Oman Katar Bahrajn Palestyna Irak Kuwejt Afganistan Indie Birma Hongkong Straits Settlements Malaje Borneo Północne Sarawak Brunei Singapur Weihai
Ocean Indyjski	Andamany Nikobary Wyspy Ashmore i Cartiera Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego Cejlon Wyspa Bożego Narodzenia Wyspy Kokosowe Wyspy Heard i McDonalda Malediwy Mauritius Seszele
Australia i Oceania	Australia Nowa Południowa Walia Australia Południowa Queensland Wiktoria Kolonia Rzeki Swan Australia Zachodnia Ziemia van Diemena Tasmania Oceania Nowa Gwinea Brytyjska Brytyjskie Terytoria Zachodniego Pacyfiku Wyspy Salomona Wyspy Cooka Fidżi Tonga Wyspy Gilberta i Lagunowe Nauru Nowe Hebrydy Nowa Zelandia Niue Pitcairn Samoa Hawaje Tokelau

• Imperium brytyjskie
• Brytyjskie terytoria zależne