Jemen

Republika Jemeńska
‏الجمهوريّة اليمنية‎
Al-Dżumhurijja al-Jamanijja
Flaga	Godło
	Dewiza: (arab.) ‏الله، الوَطَن، الثَورة، الوَحدة‎; trb. Allah, al-Watan, ath-Thawra, al-Wehda ; (Bóg, Państwo, Rewolucja, Jedność)
	Hymn: ‏الجمهورية المتحدة‎; trb. al-Jumhūrīyah al-Muttaḥidâh ; (Zjednoczona Republika)
Język urzędowy	arabski
Stolica	Sana
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	przewodniczący Rady Przywództwa Prezydenckiego Raszad al-Alimi
Szef rządu	premier Ahmed Awad ibn Mubarak
Powierzchnia ; • całkowita ; • wody śródlądowe	; 527 968 km² ; 0%
Liczba ludności (2017); • całkowita ; • gęstość zaludnienia	; 29 977 000; 57 osób/km²
PKB (2023); • całkowite ; • na osobę	; 19,53 mld USD; 573 USD
PKB (PSN) (2023); • całkowite ; • na osobę	; 69,58 mld dolarów międzynar.; 2 042 dolarów międzynar.
Waluta	rial jemeński (YER)
Niepodległość; –proklamowana; –zjednoczenie	od Imperium Osmańskiego; 30 października 1918; 22 maja 1990
Religia dominująca	islam
Strefa czasowa	UTC +3
Kod ISO 3166	YE
Domena internetowa	.ye
Kod samochodowy	Y
Kod samolotowy	7O
Kod telefoniczny	+967
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Hasło w Wikisłowniku

Jemen (arab. ‏اليمن‎, trb. Al-Jaman), Republika Jemeńska (arab. ‏الجمهوريّة اليمنية‎, trb. Al-Dżumhurijja al-Jamanijja) – państwo położone w południowo-zachodniej Azji na Półwyspie Arabskim oraz na archipelagu Sokotra we wschodniej Afryce^[2]^[3]. Jemen graniczy od północy z Arabią Saudyjską, a od wschodu z Omanem. Od południa ma dostęp do Morza Arabskiego i Zatoki Adeńskiej, a od zachodu Morza Czerwonego. Stolicą i jednocześnie największym miastem Jemenu jest Sana^[4]. Innymi ważniejszymi miastami są: Aden, Ta’izz, Al-Hudajda oraz Al-Mukalla. Jemen należy do Ligi Państw Arabskich^[5].

Ustrój polityczny

Podstawy ustroju politycznego Jemenu zostały określone w konstytucji z 16 maja 1991 z poprawkami wprowadzonymi w latach 1994 i 2001. Jemen jest republiką, na czele której stoi prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 7-letnią kadencję (od 2001). Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament. Licząca 301 członków Izba Reprezentantów wybierana jest w wolnych wyborach co 6 lat. Senat – druga izba parlamentu składająca się ze 111 osób jest mianowana przez prezydenta (od 2001). Władzę wykonawczą sprawuje rząd pod przewodnictwem premiera.

Podział administracyjny

Osobny artykuł: Podział administracyjny Jemenu.

Jemen jest podzielony na 21 prowincji (muhafazah) i miasto wydzielone (stolica – Sana):

Prowincja Sana
Prowincja Amran
Prowincja Ibb
Prowincja Hadramaut

Geografia

Osobny artykuł: Geografia Jemenu.

Jemen leży na południowej krawędzi Płaskowyżu Arabskiego. W rzeźbie kraju dominują góry i wyżyny. W jego zachodniej części, równolegle do wybrzeża Morza Czerwonego ciągną się pasma gór krawędziowych As-Sirat z najwyższym szczytem w całym Jemenie Dżabal an-Nabi Szuajb (3760 m n.p.m.) Od morza oddziela je nizina Tihama. Południowa część kraju jest górzysta z najwyższym szczytem regionu Adaran (2513 m n.p.m.). We wschodniej części Jemenu dominują wyżyny i płaskowyże poprzecinane dolinami rzek okresowych. Północ kraju zajmuje pustynia Ar-Rab al-Chali. Jemen jest państwem dwóch kontynentów, ponieważ należy do niego także afrykański archipelag Sokotra.
Jemen leży w strefie klimatu zwrotnikowego suchego. Wielkość opadów waha się od 80–130 mm na nizinach nadbrzeżnych do 800 mm rocznie w najwyższych pasmach górskich. Niektóre regiony na północy i północnym wschodzie kraju (pustynia Ar-Rab al-Chali) pozbawione są opadów przez 5–10 lat. Średnie temperatury w styczniu wynoszą od 25 °C na nizinach nadbrzeżnych do 13 °C w górach. Średnie temperatury lipca wahają się od 32 °C na nizinach do 20 °C w górach.
Z powodu niesprzyjających warunków klimatycznych w Jemenie występują wyłącznie rzeki okresowe. Dominują ubogie gleby pustynne, jedynie w dolinach rzek okresowych zdarzają się żyźniejsze gleby aluwialne, a na obszarach wyżynnych czerwone buroziemy.
Na nizinach dominuje pustynna i półpustynna roślinność krzewiasta z gajami daktylowymi w miejscach o większej wilgotności. W środkowej części kraju spotkać można rzadkie sawanny i kolczaste zarośla. W górach występują lasy akacjowe w najwyższych partiach zastąpione przez karłowate oliwki i drzewiaste jałowce.
Wśród zwierząt żyjących na terytorium Jemenu występuje wiele gatunków pochodzących z terenu Afryki m.in.: pawian płaszczowy, koziorożec nubijski, gazele, oryks arabski. Żyją tam również: hiena pręgowana, karakal, szakal złocisty, waran szary i żmija rogata.

(2004)
Terytorium		527 970 km² (wg CIA – The World Factbook), 536 869 km² (dane oficjalne) w skład terytorium państwa wchodzą: wyspy Perim, Sokotra, Kamaran, dawna Jemeńska Republika Arabska (Jemen Północny) i dawna Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu (Jemen Południowy)
Granice lądowe		1746 km w tym z państwami: Oman – 288 km Arabia Saudyjska – 1458 km
Linia brzegowa		1 906 km
Granice morskie		morze terytorialne: 12 mil morskich wyłączna strefa ekonomiczna: 200 mil morskich szelf kontynentalny: 200 mil morskich albo do skraju płyty kontynentalnej
Skrajne wysokości		najniższy punkt: Morze Arabskie 0 m n.p.m. najwyższe wzniesienie: Dżabal an-Nabi Szuajb 3760 m n.p.m.
Zasoby naturalne		ropa naftowa, ryby, sól kamienna, marmur, niewielkie złoża węgla kamiennego, złoto, nikiel, miedź, żyzna gleba na zachodzie kraju
Grunty nawadniane		4 900 km² (1998)
Zagrożenia naturalne		letnie burze piaskowe, bardzo ograniczone zasoby słodkiej wody, niewystarczające zaopatrzenie w wodę do nawadniania, erozja gleby, pustynnienie
Inne informacje		strategiczne położenie nad cieśniną Bab al-Mandab łączącą Morze Czerwone i Zatokę Adeńską, jednym z najbardziej zatłoczonych szlaków żeglugowych

Historia

Na terenie dzisiejszego Jemenu istniały w starożytności państwa minejskie (XII-VII wiek p.n.e.) oraz Królestwo Saba (X/IX-II wiek p.n.e.). W II wieku p.n.e. północnym Jemenem zaczęli władać Himjaryci, a w 525 n.e. zdobyli te terytoria Abisyńczycy. W 575 n.e. tereny te zostały przyłączone do Persji. W VII wieku całe terytorium Jemenu zostało opanowane przez Arabów. Od XVI wieku Jemen wchodził w skład Imperium Osmańskiego. Jemen Północny uzyskał niepodległość od Turcji w 1918 (jako monarchia, a od 1962 – Jemeńska Republika Arabska ze stolicą w Sanie).

Jemen Południowy w okresie 1839-1967 był brytyjską kolonią i protektoratem z głównym ośrodkiem w Adenie. W 1962 tereny te podzielono na Protektorat Arabii Południowej i rządzoną przez lokalnych emirów Federację Arabii Południowej^[7]. W 1963 utworzony został antykolonialny Narodowy Front Wyzwolenia. Ruch inspirował się ideologią panarabską. Działalność ruchu wywołała konflikt adeński między nacjonalistami a rządem kolonialnym. Już w czasie powstania część działaczy Narodowego Frontu Wyzwolenia przyjęła poglądy zbliżone do marksizmu^[8]. Wskutek działalności separatystów, jak również kryzysu sueskiego, 28 listopada 1967 Brytyjczycy opuścili Jemen Południowy. Dwa dni później ogłoszono utworzenie Republiki Ludowej Jemenu Południowego. W 1970 państwo przemianowano na Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu. Jemen Południowy przyjął model socjalistyczny i nawiązał bliższe relacje z blokiem wschodnim. Rewolucyjne zmiany w Jemenie południowym wpłynęły na północnego sąsiada, gdzie w 1970 powstała zbrojna Organizacja Jemeńskiego Oporu Rewolucyjnego, która rozpoczęła trwającą do 1973 kampanię partyzancką^[9]. Rząd północnego Jemenu, obawiając się dalszej destabilizacji państwa, podjął się w 1972 krótkotrwałej wojny z południowym sąsiadem, która nie została rozstrzygnięta. Jemen Południowy po zakończeniu wojny w dalszej mierze kontynuował wspieranie ruchów rebelianckich na północy. Gdy w 1978 Południe poparło rebelię prowadzoną przez Narodowy Front Demokratyczny, Jemen Północny rok później wdał się z Południem w kolejną krótkotrwałą i nierozstrzygniętą wojnę. Jemen Południowy starał się też wywierać wpływ na sąsiedni Oman, gdzie wsparł antyrządową rebelię w Zufarze^[10].

Do zjednoczenia Jemenu doszło w 1990^[11]^[12]. Pierwsze demokratyczne wybory miały miejsce w 1993. Rok później doszło do próby secesji dawnego Jemenu Południowego i wybuchu krótkiej wojny domowej (maj-lipiec 1994), która zakończyła się zwycięstwem wojsk rządowych. W wyborach prezydenckich 20 września 2006 dotychczasowy prezydent Ali Abd Allah Salih został wybrany z poparciem 77,2% na kolejną siedmioletnią kadencję.

W styczniu 2011 doszło do masowych protestów w tym kraju na fali Arabskiej Wiosny, w wyniku których 25 lutego 2012 Salih przekazał stanowisko szefa państwa nowo wybranemu prezydentowi Abdowi Rabbuhowi Mansurowi Hadiemu. Ofensywa szyickich bojówek ruchu Huti na stolicę kraju – Sanę w styczniu 2015, doprowadziła do odsunięcia od władzy prezydenta oraz rządu premiera Chalida Bahaha^[13]. 6 lutego 2015 rebelianci zawiązali Radę Rewolucyjną jako najwyższy organ władzy państwowej, na jej czele stanął Muhammad Ali al-Husi. Społeczność międzynarodowa uznała, że samozwańczy szyicki rząd Jemenu jest nielegalny. W marcu 2015 międzynarodowa koalicja pod przywództwem Arabii Saudyjskiej (Bahrajn, Bangladesz, Egipt, Jordania, Katar, Kuwejt, Maroko, Senegal, Sudan i Zjednoczone Emiraty Arabskie)^[14] rozpoczęła zbrojną interwencję w tym kraju, mającą na celu obalenie rządu ruchu Huti i zwrócenie pełnej władzy nad krajem prezydentowi.

Osobny artykuł: Wojna domowa w Jemenie (od 2015).

Ludność

Jemen zamieszkują prawie wyłącznie Arabowie. Spotkać można tam również nielicznych mieszkańców pochodzenia afrykańskiego, europejskiego lub hinduskiego. Religią dominującą jest islam (ok. 99% populacji, w tym 50% sunnici, 48% zajdyci, pozostali to imamici i kilka wyznań isma’ilickich). Około 1/3 ludności zamieszkuje w miastach. Prognozy przewidują, że do 2050 ludność Jemenu ma wzrosnąć do 60 milionów mieszkańców.

(2005)
Liczba ludności	20 727 063
Ludność według wieku
0 – 14 lat	46,5%
15 – 64 lat	50,8%
ponad 64 lata	2,7%
Wiek (mediana)
w całej populacji	16,5 lat
mężczyzn	16,5 lat
kobiet	16,5 lat
Przyrost naturalny	3,45%
Współczynnik urodzeń	43,07 urodzin/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	8,53 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	0 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,05 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	1,04 mężczyzn/kobiet
15 – 64 lat	1,04 mężczyzn/kobiet
65 lat i więcej	0,97 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji	61,5 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	66,26 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	56,49 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
w całej populacji	61,75 lat
mężczyzn	59,89 lat
kobiet	63,71 lat
Rozrodczość	6,67 urodzeń/kobietę

Święta państwowe
Data	Polska nazwa
22 maja	Dzień Zjednoczenia Narodowego
26 września	Dzień Rewolucji 1962 roku
14 października	Dzień Narodowy
30 listopada	Dzień Niepodległości

Wzrost populacji na obszarze dzisiejszego Jemenu od 1950^[15]
Rok	1950	1972	1985	1995	2010	2050
Populacja	5600 tys.	6062 tys.	7700 tys.	14 700 tys.	23 495 361	66 775 029
Zmiana	–	462 tys.	1 638 tys.	7 mln	8 795 361	43 279 668

Struktura etniczna

Ważniejsze grupy etniczne w Jemenie:

Grupa etniczna^[16]	Język	Liczebność w tys. (2018)	Procent ludności
Arabowie San’ani	Język san'ani	12 111	41,88%
Arabowie Ta’izzi-Adeni (3 grupy)	Język ta'izzi-adeni	11 996	41,49%
Arabowie Hadhrami	Język hadhrami	1520	5,26%
Somalowie	Język somali	1133	3,92%
Arabowie Sudańscy	Język arabski	521	1,8%
Hindusi	Język hindi	306	1,06%
Arabowie Omańscy	Język arabski	214	0,74%
Soqotri	Język soqotri	132	0,46%
Arabowie Egipscy	Język arabski	101	0,35%

Gospodarka

Jemen jest jednym z najbiedniejszych krajów świata. Produkt krajowy brutto w 2003 wynosił 15,09 mld USD, co dawało 800 USD w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Wzrost gospodarczy wynosił 2,8%. Wskaźnik inflacji od kilku lat utrzymuje się na poziomie około 10% (10,8% w 2003). Maleje wskaźnik zadłużenia kraju, który w 1997 sięgał 67,3% wartości PKB. Dane za 2003 mówią o 39,5% zadłużeniu. Wysoka jest stopa bezrobocia wynosząca 35% (2003).
Większość zatrudnionych pracuje w rolnictwie i pasterstwie. Produkcja rolnicza to: zboża, owoce, warzywa, rośliny strączkowe, kawa, bawełna, zwierzęta hodowlane (owce, wielbłądy, kozy, bydło, drób). Istotne znaczenie ma również rybołówstwo. Największe znaczenie w przemyśle ma wydobycie oraz przetwarzanie ropy naftowej. Mniejsze zaś wytwarzanie wyrobów bawełnianych, ze skóry oraz materiałów budowlanych. Największym ośrodkiem przemysłowym jest Aden.
W 2003 Jemen zanotował nadwyżkę w handlu zagranicznym. Eksportuje się głównie ropę naftową, poza tym kawę oraz suszone i solone ryby. Importuje: żywność, maszyny i urządzenia oraz produkty chemiczne. Według danych z 2003 największy udział w eksporcie Jemenu mają: Chiny – 28,5%, Tajlandia – 18,3%, Indie – 14%, Korea Południowa – 10,5%, Malezja – 5,1%. Najwięcej importuje się z: Zjednoczonych Emiratów Arabskich – 13,5%, Arabii Saudyjskiej – 10,8%, Chin – 9,4%, Stany Zjednoczone – 5,2%, Kuwejtu – 4,7%, Francji – 4,3%.

Środki przekazu

Rządowa agencja prasowa (Aden News Agency) została założona w 1970^[17]. Większość dzienników i czasopism ukazuje się w stolicy kraju Sanie^[17]. Do najpopularniejszych dzienników należą: „Al-Dżumhurijja”, „Ar-Rabi Aszar Min Uktubir”, „Asz-Szarara”, „As-Saura”, natomiast czasopism: „Al-Bilad”, „Al-Dżundi”, „Al-Funun”, „Al-Wahda al-Watanijja”, „Dar as-alam” oraz „The Yemen Times”^[17]. Radio i telewizja znajdują się pod kontrolą rządu^[17].

Siły zbrojne

Jemen dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi^[18]. Uzbrojenie sił lądowych Jemenu składało się w 2014 z: 1260 czołgów, 2957 opancerzonych pojazdów bojowych, 25 dział samobieżnych, 398 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 280 zestawów artylerii holowanej^[18]. Marynarka wojenna Jemenu dysponowała w 2014 następującymi okrętami: dwiema korwetami, 21 okrętami obrony przybrzeża oraz trzema okrętami obrony przeciwminowej^[18].

Wojska jemeńskie w 2014 liczyły 66,7 tys. żołnierzy zawodowych oraz 71,2 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) jemeńskie siły zbrojne stanowią 45. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1,4 mld dolarów (USD)^[18].

Zobacz też: Jemeńskie Siły Powietrzne.

Religia

Struktura religijna kraju w 2010 według Pew Research Center^[19]^[20]:

islam – 99,1% (23,83 mln)
hinduizm – 0,6% (150 tys.)
chrześcijaństwo – 0,16% (40 tys.)
- protestantyzm – 0,12% (30 tys.)
- prawosławie – 0,04% (10 tys.)
pozostali – 0,12% (30 tys.)
Osobny artykuł: Wikariat apostolski Arabii Południowej.

Osobny artykuł: Świadkowie Jehowy w Jemenie.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-21]. (ang.).
↑ Sokotra, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2016-10-17] .
↑ Jemen, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2016-10-17] .
↑ Największe miasta Jemenu – Mongabay.com (ang.).
↑ Country briefing: Yemen, „al-bab.com” [dostęp 2016-10-17] .
↑ Law establishing province of Socotra Archipelago issued. The official website of the President of the Republic of Yemen, 2013-12-18. [dostęp 2014-02-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-22)]. (ang.).
↑ Kitchen 1994, s. 126.
↑ Dean 2004, s. 1211.
↑ MERIP Reports, No. 130 (1985).
↑ The Gulf: Revolutionary Activity Spreads; U.S. and Clients Worried. MERIP Reports, No. 19. (1973), s. 17.
↑ Burrowes, Robert, Middle East dilemma: the politics and economics of Arab integration, Columbia University Press, 1999, s. 187–210.
↑ Hermann, Richard, Perceptions and behavior in Soviet foreign policy, University of Pittsburgh Pre, 1985, s. 152.
↑ Dymisja premiera i prezydenta. Rebelianci świętują, USA redukują personel ambasady. tvn24.pl, 23 stycznia 2015. [dostęp 2015-01-23]. (pol.).
↑ Yemen military action denounced by Iran as 'dangerous step'. theglobeandmail.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-29)]., The Globe and Mail, 2015-03-26.
↑ Encyklopedia Geograficzna Świata – Azja, Kraków 1995.
↑ Country: Jemen – People Groups. Joshua Project, 2018. [dostęp 2019-03-03]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Jemen. W: Wielka encyklopedia PWN. T. 12. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 518–519.
↑ ^a ^b ^c ^d Yemen. Global Firepower. [dostęp 2014-08-22]. (ang.).
↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-21].
↑ Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-21].

Bibliografia

Beeston, Richard; Simpson, John (2007). Looking for Trouble: The Life and Times of a Foreign Correspondent (2007 ed.). Tauris Parke Paperbacks. ISBN 978-1-84511-277-6. 4
Colburn, Marta; Catholic Institute for International Relations (2002). The Republic of Yemen: development challenges in the 21st century (2002 ed.). CIIR. ISBN 978-1-85287-249-6.
Dean, Lucy (2004). The Middle East and North Africa 2004 (2004 ed.). Routledge. ISBN 978-1-85743-184-1.
Kitchen, Martin (1994). Empire and after: a short history of the British Empire and Commonwealth (1994 ed.). Centre for Distance Education, Simon Fraser University. ISBN 978-0-86491-142-1.
Kostiner, Joseph (1984). The struggle for South Yemen (1984 ed.). Taylor & Francis. ISBN 978-0-7099-1504-1.
Mawby, Spencer (2005). British policy in Aden and the protectorates 1955-67: last outpost of a Middle East empire (2005 ed.). Routledge. ISBN 978-0-7146-5459-1.

Linki zewnętrzne

Rządowa strona Jemenu (arab.)
Przemysław Majka, Między młotem a kowadłem. Historia Jemenu, „Histmag.org”, 7 lipca 2009.

[IMF-1] Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-21]. (ang.).

[2] Sokotra, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2016-10-17] .

[3] Jemen, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2016-10-17] .

[4] Największe miasta Jemenu – Mongabay.com (ang.).

[5] Country briefing: Yemen, „al-bab.com” [dostęp 2016-10-17] .

[6] Law establishing province of Socotra Archipelago issued. The official website of the President of the Republic of Yemen, 2013-12-18. [dostęp 2014-02-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-22)]. (ang.).

[7] Kitchen 1994, s. 126.

[8] Dean 2004, s. 1211.

[9] MERIP Reports, No. 130 (1985).

[10] The Gulf: Revolutionary Activity Spreads; U.S. and Clients Worried. MERIP Reports, No. 19. (1973), s. 17.

[11] Burrowes, Robert, Middle East dilemma: the politics and economics of Arab integration, Columbia University Press, 1999, s. 187–210.

[12] Hermann, Richard, Perceptions and behavior in Soviet foreign policy, University of Pittsburgh Pre, 1985, s. 152.

[13] Dymisja premiera i prezydenta. Rebelianci świętują, USA redukują personel ambasady. tvn24.pl, 23 stycznia 2015. [dostęp 2015-01-23]. (pol.).

[14] Yemen military action denounced by Iran as 'dangerous step'. theglobeandmail.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-29)]., The Globe and Mail, 2015-03-26.

[15] Encyklopedia Geograficzna Świata – Azja, Kraków 1995.

[16] Country: Jemen – People Groups. Joshua Project, 2018. [dostęp 2019-03-03]. (ang.).

[PWN-17] Jemen. W: Wielka encyklopedia PWN. T. 12. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 518–519.

[Global-18] Yemen. Global Firepower. [dostęp 2014-08-22]. (ang.).

[19] Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-21].

[20] Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-21].

[21] Uznawana przez 5 państw

[22] Uznawany przez 1 państwo

[23] Uznawana przez 5 państw

[24] Państwo in statu nascendi; Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę

[25] Uznawana przez 12 państw

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[A]

[B]

[C]

[D]

[E]