Garagardo

Garagardo
fermented alcoholic beverage (en) Itzuli, alcopop (en) Itzuli eta commodity (en) Itzuli
Materialaklupulua
Osagaiakgaragarra, lupulua, urra eta legamia

Garagardoa, halaber zerbeza (Heg.) edo biera (Ipar.), garagarrez egindako edari alkoholduna da. Munduko edari alkoholdunik kontsumituena[1] eta zaharrena da,[2][3][4] eta edaririk kontsumituena, ura eta tearen ostean. Garagardoa zereal alez ekoizten da, normalki garagar maltaz, nahiz eta garia, artoa edo arroza ere erabil daitezkeen. Ekoizpen prozesuan hartzidurak muztioan dauden almidoien azukreak etanola eta karbono dioxidoa sortzen du.[5] Gaur egungo garagardo gehienek lupulua dute, mikaztasuna eta beste zapore eta usain batzuk gehitzeaz gain, kontserbagarri eta agente egonkortzaile gisa egiten duena. Gruit izeneko belar nahasketa edo fruituak erabil daitezke lupuluaren ordez, hainbat zapore eskuratzeko. Garagardo industrialean, karbonatazio-prozesu naturalaren ordez gas karbonikoa sartzea ohikoa da.[6]

Gizateriaren historiako idazkunik zaharrenetako batzuetan garagardoaren sorrera eta banaketari buruz hitz egiten da: Hammurabiren Kodean garagardoa eta garagardotegiak arautzen dira,[7] eta Ninkasiren Ereserkian, Mesopotamiako garagardoaren jainkosari egindako abestian, errezoa zein garagardoa egiteko errezeta aipatzen dira, herriak gogoratzeko moduan.[8][9] Azken aurkikuntzen arabera, garagardoa nekazaritza baino zaharragoa edo garaikidea da[10].

Historiaren zatirik handienean garagardoa prozesu artisaua izan da, baina industria iraultzatik aurrera masiboki sortu eta banatzeko aukera egon da.[11] Gaur egun botila eta latatan banatzen da, eta taberna zein pubetan presiopean atera daiteke zuzenean. Garagardoaren industria mundu mailako negozio bat da, enpresa multinazional gutxi batzuekin eta milaka produktore txiki eta ertainekin. Gaur egungo garagardo gehienaren alkohol-graduazioa % 4 eta % 6 artean dago, nahiz eta badiren % 0,5 eta % 20ko alkohol-graduazioa dutenak ere. Garagardogile batzuek % 40ko graduazioa duten garagardoak sortu izan dituzte.[12] Herrialde ezberdinetan, legeriak ezartzen du zein den gutxieneko eta gehiengo alkohol tasa garagardo gisa saldu ahal izateko. Munduko hainbat herrialdeetako kulturaren parte da garagardoa, eta garagardo-azoka bezalako ekitaldiak ospatzen dira. Poteoaren zein tabernako kulturaren eta jokoen zati garrantzitsua da.

Etimologia

Larramendiren hiztegiko "Cerveceria", "Cervecero" eta "Cerveza" sarreren irudia
Europan "garagardoa" izendatzeko erabiltzen diren hitzen mapa

Euskarazko lehen lekukotasuna gararnoa da, Larramendiren Hiztegi Hirukoitzan (garar «garagar» eta arno «ardo» hitzez osatua; hiztegi berean gararnoguillea eta gararnoteguia hitzak ere badira). Larramendiren euskara-gaztelania hiztegian[13] garagararnoa ere agertzen da. Ondoren Añibarrok garardaoa eta garagar ardaoa mendebaldeko aldaerak jaso zituen. Sagardo hitzaren analogiaz Sabin Aranak garagardo forma sortu zuen 1896an,[oh 1] garardo-rekin batera,[14] zeinak erabilera txikiagoa izan duen.[15]

Zerbeza (1808) eta biera (1715) euskara idatzian lehen aldiz garagardo forma baino lehenago badira ere, haien erabileraren lehen testigantzak euskal testu luzeetan garai bertsuetan aurkitzen ditugu. Dena den, kontuan hartu behar da euskarazko ardo hitza jatorrian edozein edari hartzitu izendatzeko erabili bide zela: mahatsez, sagarrez zein garagarrez egindakoak.[16]

Europan zehar badira garagardoa izendatzeko hitz-familia batzuk:

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Garagardoaren historia»

Antzinaroa

Urukeko idazkun honetan instituzio bateko garagardo-saltzaile ezberdinei emandako kopuruak agertzen dira[22].
Aluluren garagardo-errezeta. Umma hirian garagardo "onena" erosi izana aipatzen duen idazkia, K. a. 2050 inguru.[23]
Antzinako Egiptoko garagardo ekoizpenaren egurrezko miniatura

Garagardoa da munduko edari prestaturik zaharrenetako bat, agian Paleolitoan jada egiten zena.[24] Sumerren, Antzinako Egipton, Mesopotamia eta iberiarren artean[25][26] K. a. 7. milurtekoan ezagutzen zen.[27] Nekazaritza Mesopotamian agertu zen Neolitoko Iraultza eta Metalen Aroaren tarteko denboran, eta berarekin batera ogia eta garagardoa agertu zirela pentsatzen da.[24] Azken finean, azukrea duen ia edozein elikagaik jasan dezake hartzidura alkoholiko naturala eta, beraz, baliteke kultura askok modu independentean aurkitu izana zerealekin egin zitekeela edari gozo bat eta denborarekin edari alkoholdun bat. Baliteke garagardoaren asmakuntza zerealen etxekotzearekin batera etorri izana, K. a. 10.000. urtearen inguru horretan.[28] Azken aurkikuntzen arabera garagardoa nekazaritza baino zaharragoa izan liteke: Israelen orain dela 13.000 urte inguruko garagardo hondakinak aurkitu dira[29].

Garagardoaren inguruko historia dokumentatua Iraken eta Antzinako Egipton agertu da, eta arkeologoek espekulatzen dute zibilizazioaren sorreran garrantzitsua izan zenaren ideiarekin.[30]. Adibidez, natufiar kulturaren jai eta errituetan garagardoa erabiltzeak nekazaritza bera bultzatu zuela uste da[29]. Ogiak eta garagardoak[oh 2] ongizatea handitu zuten, oparotasuna handitu eta zibilizazioak eraikitzeko ahalmena eskaini zuten beste teknologia batzuk garatzeko denbora eskaintzen baitzuten.[31][32][33][34]

Garagardoaren lehen ebidentzia posiblea Göbekli Tepekoa da, Zeramika aurreko Neolitikoan egina, K. a. 8500 eta 5500 artekoa.[35] Dudarik gabeko garagarrarekin egindako garagardoaren lehen ebidentzia kimikoa K. a. 3500-3100 urtekoa da, Godin Tepe arkeologia eremukoa, Irango mendebaldeko Zagros mendietan.[36][37] Orain dela 5000 urte inguru Uruk hiriko langileei garagardoarekin ordaintzen zitzaien.[38]

Sumertar idazki zaharrenen artean garagardoari buruz hitz egiten da; adibidez, Ninkasi jainkosari egindako otoitzean, "Ninkasiren Ereserkia" izenarekin ezagutzen dena, garagardoa egiteko errezeta aipatzen da;[39] hau garrantzitsua izango zen errezeta gogoratzeko modu gisa alfabetatu gabeko herriarentzat. Gilgamexen epopeian ere agertzen da garagardoari buruzko gomendio bat («Zure tripa bete. Egun eta gauez poza izan»). Siduri emakumezko garagardo-ekoizlearen ahotan.[40] Sirian aurkitutako Eblako oholtxoetan aipatzen da K. a. 2500. urtean garagardoa ekoizten zela hirian.[41] Hammurabiren Kodean agertzen da jada garagardoa sortu eta saltzeko legea. K. a. 1760an idatzitako legedi honek heriotza zigorra ezartzen zuen garagardoa egiteko modua errespetatzen ez zuenarentzat; garagardoa urarekin nahastea eta baimenik gabeko salmenta lokal bat zigortzen zuen legeak.[42] Antzinako Babilonian garagardogile gehienak emakumezkoak zirela uste da, eta hiru jainkosaren babesa zuten euren lanerako: Ninkasi, garagardoa egiteko prozesua babesten zuena, Siris, garagardoa bera zela eta Siduri, garagardoa edatearen plazera babesten zuena.[43][40]

Antzinako Egipton, faraoiek garagardoa zuten euren dietan, orain dela 5.000 urte inguru. Garai hartan garagar-ogiarekin egiten zen, eta erlijio-praktiketan ere erabiltzen zen.[44] Egiptoko piramideak eraikitzeko ere nahitaezkoa zen garagardoa: Gizako nekropolia eraikitzen ari zela, langile bakoitzak egunero lau eta bost litro garagardo artean jasotzen zuen, aldi berean elikagai eta freskagarri zena.[45]

Antzinako Txinan ere arroza eta fruituak hartzituz sortutako edari bat kontsumitzen zen K. a. 7000. urtean. Sakean ez bezala, ez zen erabiltzen lizunik arroza sakrifikatzeko. Arroza murtxikatzen edo maltatzen zen hartzidura egin ahal izateko.[46]

Lehen aztarnak Europan

Garagardoaren europar aztarna zaharrenak 1994an Italia iparraldeko Pombian aurkitu zituzten Golassecca kulturako nekropolian (K. a. VI.-V. mendeen artean). Hilobi bateko errauts-kutxan arkeologoek lupulua aurkitu zuten edalontzi baten barne[47]. Erromatarrak Ticino ibaiaren bailaran zabaldu zirenean mahastiak landatzeari ekin zioten ardoaren produkzioari eta kontsumoari lehentasuna emanaz eta, ondorioz, bertako garagardoaren kultura desagerraraziz. Pombiako nekropolian aurkituriko edalontzia eta gainontzeko aztarna guztiak Oleggio herriko "Museo Civico Etnografico Archeologico C. G. Fanchini"n ikusi daitezke.

Garai klasikoa

Garai klasikoan ardoa eta garagardoa ekoizten ziren. Pentsamendu klasikoan, ardoa goi-klasearen edaria zen eta garagardoa herri xehearena eta herri barbaroena.[48] K. a. VII. mendeko Grezian traziarrekin lotzen zen garagardoaren kontsumoa, brūtos izeneko edari batekin. Frigian ere edaten zela aipatzen zuten garaiko greziarrek.[49] Antzinako grezieraz ez dago garagardo esateko hitzik, baina egiptoar zythos hitza edo traziarren brūtos erabili izan ziren garagardo mota ezberdinak izendatzeko, azken hau zekalearekin egina.

Xenofontek bere Anabasia lanean aipatzen du Armenian garagardoa egiten zutela garai hartan.

« Hemen baziren ere gari, garagar eta babak, eta garagardoa katilu handietan. Edari honen gainean igeri garagar-aleak zeuden, baita edateko lastotxoakere, batzuk luzeak, beste batzuk motzagoak, elkarketarik gabeak: eta norbait egarri baldin bazen, lastotxo hauetako bat sartzen zuen bere ahoan eta xurgatzen zuen. Edari oso indartsua zen, urarekin ez bazen nahasten, eta oso ona zapore horretara ohitzen zarenean.[50][oh 3] »


Sofoklesek ere idatzi zuen garagardoak dietan zuen paperari buruz, eta moderazioz edatea proposatu zuen. Antzinako Grezian "Barley wine" motako garagardoa egiten zuten (literalki, "garagar-ardoa"),[51] eta feniziarrek urrezko eta zilarrezko krateran gordetzen zutela idatzi zuen Polibiok bere Historiak lanean.[52] Garagardoak ezaugarri feminizatzaileak zituela esaten zen, Galeno medikuak zythosa odol-presioarentzat txarra zela esaten zuen eta Dioskoridesek zioen giltzurrun eta nerbioentzat txarra zela, burmuinari eragiten ziolako. Garagardoak, gainera, fama txarra zuen greziarren artean, nahiz eta Aristotelesek edo Herodotok bazekiten garagardoa edo ardoa sortzea klimaren ondorioa zela.[49]

Antzinako Erroman pentsamendu bera garatu zen, ardoa mundu zibilizatuarekin eta garagardoa barbaro zein herri xehearekin lotuz. Belar eta eztiaren hartziduraz sortutako edari alkoholdunak edaten zituzten Europako iparraldean, gaur egungo ezti-uraren antzekoa. Herri zeltek garagardoa zein fruituak eta zerealak nahasten zituzten edariak edaten zituzten. Ardoa sortzeko errazagoa bazen ere, klima beroetan garagardoa sortzea zailagoa zen, baita bere kontserbazioa ere,[53] K. a. 400. urtean galiarrek Italia inbaditu zutenean, ez zuten garagardoa bertan ezarri, baizik eta ardoa edatera ohitu. Dionisio Halikarnasokoaren esanetan garai hartako zeltek "ez zuten ezagutzen mahatsarekin egindako ardoa edo olibondoek sortutako olioa, baizik eta garagardoarekin egindako ardoa edaten dute, uretan usteldua, usain txarra duen zuku bat".[49] Herri zeltek bi izen zituzten garagardoa izendatzeko: korma eta cervesia. Litekeena da lehenengoa garagarrez egindako garagardoa izatea, eta bigarrena – gariz egindakoa.[54]

Bitartean, Palestinan garagardoa egiteko prozedurak Babiloniatik ikasitakoak ziren. Biblian šīkrā edo šēkār izenak agertzen dira (hebreeraz: שֵכָר‎) ardoa ez diren edari alkoholdunak izendatzeko. 200 eta 330 urteen artean edari hau zekale, azafrai eta gatzarekin egiten zen.[55] Israeldarren artean garagardoa edateak ez zuen esanahi erlijioso berezirik, eta Biblian oso erreferentzia gutxi agertzen dira.[56] Kristauek ere ez zuten garagardoa hartu euren Elizako erritoetarako, bai ordea ardoa. Garagardoa edari paganoa zen eurentzat.

Edari berdinari izen ezberdinak ematea arrunta zen, ulertuta erromatarrek ez zutela garagardorik hartzen. Honela, korma, cervesia eta šīkrā izenetara gehitu behar dira Panoniako sabaia,[57] Peoniako camum, edo celia hainbat herri zeltentzat.[49][58] Izen ezberdinak erabiltzeak ez du esan nahi edaria ezberdina zela; baina kontrakoa ere ez da egina: baliteke edariak ezberdinak izatea eta "nolabaiteko" garagardoa izatea. Hau gertatzen da asturrek sortzen zuten zythos edariarekin, seguruena ez zela izango Egiptoko edariaren berdina, eta antza gehiago izango zuela sagardoarekin.[59] Estrabonek aipatzen zuen edari hau Kantauri isurialdean egiten zen, baina espresuki esaten zuen garaiko baskoiek ez zutela edari hau egiten:

« Mendiko biztanle hauek urtearen bi herenetan ezkurrak jaten dituzte, lehortuta eta ehotuta, irina egiten dute nahiko ondo denbora luzez mantentzen den ogia egiteko. Zytho edaten dute, baina ardo askorik ez dago; lortzen dutenean, familia bazkarietan azkar kontsumitzen dute. Olioaren ordez manteka erabiltzen dute. (...) hau asturrek eta kantabroek egiten dute, baskoiak eta Pirinioetako biztanleak arte »

—[oh 4][60]


Erdi Aroa

Erdi Aroan monjeek garagardoa egin eta saltzearen ardura hartu zuten.
Lupuluaren lorea.

Erromako Inperioa erori zenean herri germaniarrek hartu zuten agintea Europa osoan zehar. Germaniarrek garagardoa zein ezti-ura kontsumitzen zuten, eta eurekin batera edari honen berpiztea eman zen eremu guztietan. VI. mendean garagardoaren ikuspegi klasikoaren ordez germaniarren ikuspegia gailentzen hasi zen.[49] Lehen monasterioak sortu ziren, non garagardoa ez zen zehazki debekatzen, eta batzuetan garagardoa egiten hasi ziren[61]. 736an Hallertau herrian lupulua lantzen zela dakigu, nahiz eta lehenengo aldiz garagardo batean sartu zela ez zen esan 1079. urtera arte[62][63], Hildegarda Bingengoak aipatu zuenean[64]. Lehenago ere, lupulua landatzen eta erosten zen monasterioetan, batez ere Normandia inguruan[49]. Lupuluaren erabilerak lehenago baliatzen ziren landareen nahasketa (gruit izenekoa) arriskuan jarri zuen. Gainera, lupulu landatzeak ez zuen zergarik Eliza Katolikoarentzat, eta horregatik herri protestanteek nahiago izan zuten lupulua Erreformaren ostean[65]. Zergak ez ordaintzeagatik, hainbat herrialdetan debekatuta egon zen lupulua jartzea garagardoan[66], eta Erresuma Batuan ez zen sartu Ehun Urteetako Gerra amaitu arte. Bertan jatorrizko "ale" izena gruit erabiltzen zuten garagardoentzat gorde zen, eta "beer" terminoa sartu zen lupulua zuen garagardoarentzat[67].

Monasterioek egindako garagardoak arrakasta handia zuen Erdi Aroan. Eztabaida handia egon zen, hala ere, baraua apurtzen ote zen erabakitzeko garaian. XVII. mendera arte eztabaidak jarraitu zuen, ahalik eta Liquidum non frangit jejunum araua ezarri zen arte: isurkariek ez dute baraualdia hausten[68].

Aro Modernoa

Aro Modernoarekin garagardoaren kontsumoak gora egin zuen. XV. mendean Hanburgon 300 litro edaten ziren pertsonako, eta XVII. mendean 700 litro ziren[69]. Emakumeek garagardogintzan jarduten zuten[70], baina Aro Modernoarekin batera produkzioa etxeetatik atera eta artisautzan oinarritzen hasi zen, fabrika txikiak sortuz.

1516an Gilen IV.a Bavariakoak Reinheitsgebot (purutasun legea) ezarri zuen, ziurrenik historiako elikagaien gaineko legerik zaharrena[71]. Lege hau formalki onartu zen Alemaniako lege orokor gisa 1987an[72]. Gebot honetan esaten zen garagardoaren osagai bakarrak ura, garagarra eta lupulua izan zitezkeela; 1857n Louis Pasteurrek legamia zer zen aurkitu zuenean, zerrendara gehitu zen[73]. Bavariako lege hau Alemania osoan zehar hedatu zen 1871ean Otto von Bismarckek Alemaniako Inperioa batu zuenean[74], eta garagardogintzan egon diren berrikuntzak islatzeko aldaketak izan ditu.

XV. mendean jada lager motako garagardoa lortu zen hainbat monasteriotan, hotzean egindako hartzidurari esker. 500 urte itxoin behar izan ziren honen arrazoia ezagutzeko: Saccharomyces pastorianus legamia jada ezaguna zen Saccharomyces cerevisiae eta Patagoniako Saccharomyces eubayanusen arteko hibrido bat zen[75].

Industria Iraultza

Artikulu nagusia: «Industria Iraultza»
Industria Iraultzarekin batera marketinga iritsi zen. Iragarki honetan garagardoa "familia osoarentzat" den edari gisa azaltzen da, osasuntsua, lagunen artean edatekoa eta nazionala.

Garagardoa izan zen industrializatu zen lehen elikagaietako bat[3]. Horretarako garrantzia handikoak izan ziren lurrun-makina, termometroa eta hidrometroaren asmakuntzak. Egurraren ordez kokea erabiltzeak ke usaina kendu zion garagardoari. XVIII. mendearen amaieran garagardo industrialak hiru gune nagusi zituen Europan: Burton-on-Trent Ingalaterran, Munich Alemanian eta Pilsen Bohemian. Azken hau zen, bere pilsner garagardoarekin, garapen tekniko eta zientifiko gehien izan zituena.

1863tik aurrera filoxerak Europako mahastiak suntsitu zituen, hainbat urtez ardoaren produkzioa ezinezko eginez. 30 urte behar izan ziren lehengo produkzioa berreskuratzeko[76]. Garagardoaren industriak gorakada nabarmena izan zuen urte horietan.

XIX. mendearen amaieran ikerketa teknologiko eta biologikoan aurrerapauso handiak izan ziren. Alde batetik, mikrobiologian egondako aurrerapenek legamiak hobetu eta hazi ahal izatea ekarri zuen. Jean Baptiste Henri Joseph Desmazièresek 1827an lehen aldiz ikusi zuen legamia mikroskopioa erabilita[77]. Baina 1857ra arte itxoin behar izan zen Louis Pasteurrek legamiaren eta hartziduraren arteko harremana zehaztu zuen arte[78]. Frantzia-Prusia gerraren ostean La bière de la revanche ekoiztu zen Pasteurren aurkikuntzei esker[79]. 1882an Saccharomyces pastorianus legamia isolatu zuen, eta hortik abiatuta Carlsberg garagardo enpresak Saccharomyces carlsbergensis legamia sortu zuen[80], eta XXI. mendean sortzen diren lager garagardo gehienek zepa hori erabiltzen dute.

Bestetik, garapen industrialak hainbat asmakizun ekarri zituen, lehen aipatutakoaz gain. Lurrun-makinarekin batera hozkailua asmatu zen, garagardoa urte osoan zehar egitea baimendu zuena[81]. 1891ean William Painterrek botilak ixteko txapa asmatu zuen[82]. Sakarometroak muztioko azukre kopurua neurtzeko aukera ematen zuen, garagardoaren etorkizuneko alkohol bolumena egonkortuz. Garagardo botila marroi eta berdeak garagardoa Eguzkiaren izpietatik babesten zuen[83].

Garagardoaren produkzio industrialak foku berriak izan zituen: pilsener garagardoarena Plzeňský Prazdrojek, stout beltzena Guinnessek[3].

XX. mendetik aurrera

Garagardo lataren asmakuntzak bere propietateak babestu eta garraioa erraztu zuen.

XX. mendean zehar hainbat garagardo-ekoizle enpresa multinazional bilakatu ziren, prozesuak mundu osoan zehar estandarizatuz eta tradiziozko garagardogintza batzuk baztertuz. Fenomeno honi buelta eman zaio XX. mendearen amaieran eta XXI. mendearen hasieran, modu industrialean sortuz garagardo tradizional batzuk. Garagardo berriak ere asmatu dira, double indian pale ale bezala. Gaur egun mundu mailako produktore handi gutxi batzuk daude, eta ehunka garagardogile erregional. Gainera, mikrogaragardotegien fenomenoak gorakada izan du XXI. mendean zehar, produkzio txikiaren aldeko merkatu berriak irekiz. Munduko garagardo enpresarik handiena Anheuser-Busch InBev belgiarra da, 500 marka ezberdinekin munduko 100 herrialdetan[84].

1935eko urtarrilaren 24an Richmondeko Gottfried Krueger Brewing Companyk lehen garagardo lata saldu zuen. 1959an Ermal C. Frazek irekiera bertan zuen lehen lata aurkeztu zuen[85]. Mende bukaerarako latak botilei gailendu zitzaien. Garagardo txorrota, kañero gisa ezagutzen dena, 1797an asmatu zen, baina XX. mendean hasi zen orokortzen, garagardo kupelarekin batera tabernei eskaini zitzaienean. Garagardo kupela 1936tik aurrera orokortu zen, karbonatazio sistema asmatu zenean. Asmakizun hauekin batera, garagardoa beste esparru batzuetara heldu zen, garagardo azokak sortuz, eta futbol-estadioetan garagardoa eskaintzeko aukera eman zenean.[86]

XX. mendearen amaieran alkoholik gabeko garagardoa eta light garagardoa asmatu ziren. Garagardoa, horrela, publiko ezberdinengana heldu zen. Adibidez, alkohola eta erlijioaren arteko gatazka bat dagoen lekuetan merkatu handiko produktua da alkoholik gabeko garagardoa.[87]

Osagaiak

Garagardoak nagusiki, garagarra, lupulua, legamia (Saccharomyces cerevisae) eta ura erabiliz egiten da. Lupuluak ematen dio edariari zapore mingots antzekoa, baina garagardoaren zapore eta koloreak legamiaren, hartzidura-tenperaturaren eta maltaren xigorketaren baitan daude.

Zerealak

Artikulu nagusia: «Zereal»

Garagardoa azukre hartzigarriak sor ditzakeen edozein zerealekin egin daiteke. Baina zerealen azukreak ez dira naturalki hartzigarriak beti. Kasu batzuetan, artoan bezala, egostearekin nahikoa da; beste batzuetan zerealak "maltatu" behar dira. Garagardoa egiteko zerealak gordin edo maltatuak egon behar dira, eta garagarra da bakarra derrigor maltatu behar dena. Hala ere, hori da erabiliena mendebaldeko garagardogintzan.

Malta

Malta faseek garagardoaren kolorea eta zaporean eragina dute.

Garagardoa egiteko garagarraren azukreak askatu behar dira lehenengo. Prozesu horretan entzima batzuk aktibatzen dira, almidoia hautsi eta azukreak askatzen dituztenak: horri maltatzea deitzen zaio, eta funtsean aleak ernamuintzean datza. Produktu horrek malta berde izena du. Ondoren, malta hori labean sartu eta txigortu behar da.

Maltaren txigortze-mailaren arabera era bateko edo besteko garagardoak lortzen dira;[88] garagardo beltzak (stout izenekoak) kolore ilunekoak eta zapore sendokoak dira, malta zertxobait txigortuz lortuak; garagardo horiak (lager izenekoak) aurrekoak baino leun eta argiagoak dira eta malta erabat txigortuz lortzen dira; eta azkenik, bien artekoak daude (ale izenekoak).

Glutenik gabeko garagardoa sortzeko sorgoa erabiltzen da garagarraren ordez.[89]

Nahasketa

Behin maltatutako garagarra dugunean, muztioa eratzeko garau nahasketak egin daitezke, adibidez maltatzen beste maila bat dutenekin, edo beste zereal batzuk gehituta. Garagardoaren zaporea eta estiloa honen araberakoa izango da.

Gehigarri aromatikoak

Lupulua

Artikulu nagusia: «Lupulu»
Pellet eran prestatutako lupulua, jada garagardora gehitzeko erabilgarri.

Lupuluaren erabilera komertzial ia bakarra garagardoari zaporea ematea da.[90] Lupuluaren lorea erabiltzen da gaur egun sortzen den garagardo gehienetan, zaporea emateko zein kontserbagarri gisa. Askotan lorea berak ere lupulu izena hartzen du. Lupuluaren lehen aipamena 822an Adalardo Zaharrak egin zuen, monasterio bateko arauak azaltzerakoan, nahiz eta lupuluaren erabilera ez zen XIII. mendera arte hedatu (ikus Historia atala).[11][91]

Lupuluaren landareetan lore ar eta emeak landare ezberdinetan hazten dira. Normalki arrak diren landareak kentzen dira, eta hazirik gabeko lore emeak lortzen dira. Ingalaterran ar bat mantentzen da berrehun emeko, eta loreen barruan haziak egon ohi dira.[92] Lupuluaren loreen brakteoloen oinarrian lupulina duten guruin batzuk daude, garagardoari zaporea ematen dion substantzia. Hainbat lupulu-barietate dago, eta ikerketa sakona egoten da gai honen inguruan, duen balio komertziala dela eta. Lupulua da garagardoak sortzen duen gosearen arduraduna.

Lupulu mingotsak
Azido mingotsak ematen dituzte, zaporeak baino gehiago. Batez ere berwer's gold eta nordbrauer barietateak dira talde honetakoak.
Lupulu aromatikoak
Zapore gehiago ematen dute azido mingotsak baino. Batez ere saaz/zatec eta golding edo fuggler baritateak dira ezagunak.
Lupulu mistoak
Biak aldi berean eskaintzen dute, baina leunago. Hallertau eta hersbrucker dira ezagunenak.

Lupulua ezin da urte osoan zehar eskuragarri eduki, eta hilabete gutxi batzuk mantentzen da freskoan erabili ahal izateko: abuztu bukaeratik urrira arte, leku eta motaren arabera. Hortik kanpo erabili ahal izateko badaude prestaketa batzuk: deshidratazio bidez egiten dena, olioa ateratzea edo pellet gisa.

Bestelako gehigarriak

Desperados garagardoak tekila zaporea du.

Lupulua gaur egun gehien erabiltzen den gehigarria da, baina historian zehar hainbat gehigarri erabili dira garagardoari zaporea emateko. Gaur egun ere, horietako batzuk erabiltzen dira. Adibidez:

Fruituak
Fruituen muztioaren hartziduraz ardoa edo sagardoa lortzen da. Gaur egun, hala ere, hainbat garagardok fruituak, zukuak edo jarabeak dituzte euren osagaien artean, bigarren hartzidura bat emateko edo zaporea bera aldatzeko. Gereziak eta mugurdiak osagai historikoak izan dira. Gaur egun kiwia, albertxikoa edo banana ere gehitzen dira.
Landareak
Lupuluaz gain, kalamua, erromeroa, gaztainak edo bestelako landareak ere bota daitezke.
Espeziak
Lupulua orokortu aurretik gruit izeneko belar nahasketa zen erabiltzen zena. Gaur egun jengibrea, martorria, piper-hautsa, intxaur muskatua edo bestelakoak erabiltzen dira zaporeak aldatu eta emateko.
Beste zapore batzuk
Eztia edo ardoarekin, edo likoreekin (Whiskia edo tekila, adibidez) aromatizatzea posible da, eta marka batzuek zapore hauek eskaintzen dituzte.

Ura

Artikulu nagusia: «Ur»

Garagardoaren % 85 eta % 92 artean ura da.[93] Ura berez kolorgea eta zapore gabekoa bada ere, errealitatean eskualde bakoitzeko urak ezaugarri bakteriologiko eta mineral batzuk ditu. Beraz, garagardo mota bakoitzak, uraren ezaugarri ezberdinak beharko ditu. Garagardo batzuek mineralizazio eskaseko ura beharko dute, eta beste batzuk kare asko duten ur gogorrak.[94] Gaur egun, garagardo-ekoizle gehienek ura tratatzen dute beti zapore eta ezaugarri berberak izan ditzan garagardoak.

Garagardoaren sorreran intereseko diren mineralak kaltzioa, sulfatoak eta kloruroak dira. Kaltzioak maltaren eta lupuluaren zukua ateratzen laguntzen du mazerazioan, eta egosterakoan garagardoaren kolorea eta opakotasuna jaisten laguntzen du. Kobrea, manganesoa eta zinkak legamien flokulazioa eragozten dute. Sulfatoek zapore mingotsa ematen diote garagardoari, eta lupuluaren zaporeak indartu. Kloruroek, aldiz, gozoago egiten dute garagardoa.[95] Ingalaterrako urak igeltsu asko izan ohi du, eta honek pale ale garagardoa egiten laguntzen du. Igeltsu gutxi duten urei gehitzen zaie, burtonizazio deritzon prozesu batean.

Gaur egun garagardo litro bat egiteko 3 litro ur behar dira.

Legamia

Artikulu nagusia: «Legami»

Legamia da garagardoaren hartziduraren ardura duen mikroorganismoa. Legamiek garauetatik ateratako azukrearen hartzidura egiten dute (hartzidura alkoholikoa), alkohola eta karbono dioxidoa sortuz eta muztioarekin, horrela, garagardoa sortuz. Garagardoaren hartzidura egiteaz gain, bere izaera eta zaporeak ere eragina du.[96] Prozesu hau ezagutu aurretik, garagardoak naturalki hartzitzen ziren, eguratsean edo aske zeuden legamietatik abiatuz. Gaur ere lambic motako garagardo batzuk horrela egiten dira, baina garagardogile ia guztiek legamia botatzen dute prozesuan.[97] Legami ezberdinak erabiltzen dira prozesuaren arabera.

Goiko hartzidura

Artikulu nagusia: «Saccharomyces cerevisiae»
Saccharomyces cerevisiae, mikroskopio elektronikoan ikusia.

Goiko hartzidura edo hartzidura epela Saccharomyces cerevisiae legamiarekin egiten direnak dira, 15 eta 20 °C artean, eta batzuetan 24 °C-tara.[98] Brasserie Dupontek erabiltzen duen legamia 29 eta 35 °C artean egiten du hartzidura.[99] Normalki foam moduko bat sortzen dute garagardoaren gainazalean, euren gainazal hidrofoboaren ondorioz garauak sortzen dituztelako, rekin batera flokulatzen duena. Ezaugarri hau dela eta "goiko hartzidura" izena ematen zaio, nahiz eta gaur egun erabiltzen diren prozesuetan ez den beti goian gertatzen den zerbait.[100] Hartzidura mota hau duten garagardoek ale izena jasotzen dute, eta hartzidura hasi eta hiru astera daude prest kontsumitzeko, nahiz eta batzuek hilabeteak behar izaten dituzten.

Beheko hartzidura

Artikulu nagusia: «Saccharomyces pastorianus»

Beheko hartzidura edo hartzidura hotza 10 °Ctan egiten dena da, normalki behar diren 18 °Ctik beherakoa.[101][102] Garagardo hau hotzean gordetzen da hainbat aste edo hilabetez, lagerrak sortzeko. Lager sistema honekin hartziduran sortu diren hainbat konposatu desagertzen dira, eta garagardoaren zaporea "garbiagoa" da horrela.[103] Lager baten ezaugarri nagusia bere hartzidura eta zerbitzatze hotza bada ere,[104] beste legami bat erabiltzen da: Saccharomyces pastorianus.[105] Legami honek melibiosa metabolizatzen du,[106] eta isurkariaren beheko aldean geratzen da. Zientzialarien arabera garagardoaren ezaugarriak ez dira behe edo goi-hartziduragatik aldatzen, baina garagardogileek beste iritzi bat dute, eta horregatik euren legamiak sortu eta gordetzen dituzte.[107][108]

Mendeetan zehar Bavierako garagardogileek legami hauek gorde dituzte ("lagern") Alpeetako kobazuloetan. Hautespen naturala dela eta, hotzera hobeto moldatzen diren legamiak mantendu eta ugaldu dira. Legami hauen kultibo bat Spatenetik Carlsberg garagardotegira iritsi zen 1845an. 1883a Emile Hansenek isolatzea lortu zuen, eta produkzio industrialerako prestatu zuen 1884an. Heinekenek beste horren beste egin zuen hurrengo urtean, eta bi horien artean legamiak saldu dituzte Europa osoan zehar.[109][110] Hasiera batean Saccharomyces carlsbergensis izena eman zitzaion, baina gaur egun Saccharomyces pastorianus da izen egokia.[111]

Lambic garagardoak

Berttanomycesen kultiboak
Artikulu nagusia: «Brettanomyces»

Dekkera/Brettanomyces lambic garagardoan, ale mingotsetan eta Belgikako Trappist garagardoan erabiltzen den legamia genero bat da.[112] Gutxienez bost espezie ezagutzen dira: Brettanomyces bruxellensis, Brettanomyces anomalus, Brettanomyces custersianus, Brettanomyces naardenensis eta Brettanomyces nanus. Azken hamarkadetan euren erabilerak gora egin du, eta enpresa batzuek batez ere legami hau erabiltzen dute garagardoa egiteko. Esperimentaziotik abiatuta egin da, gaur egun ere ez dagoelako kultibo pururik eta sortzen diren konposatu aromatikoak ez direlako zehatzak.[113] Azken urteotan aurrerapenak egin dira espezie bakoitzaren gaitasunak zehazteko.[114]

Weissbier

Artikulu nagusia: «Torulaspora delbrueckii»

Municheko Weissbier egiteko Torulaspora delbrueckii legamia erabiltzen da.[115][116] Legami hau bestelako elikagai asko ekoizteko erabiltzen du gizakiak, adibidez ogian,[117][118] kakaoa hartzitzeko,[119] tekilan,[120] sagardo batzuetan[121] edo gazta batzuetan (adibidez, Gouda motakoan[122]).

Ekoizpena

Tenperatura altuko hartzidura denean (18-25 °C bitartekoa) garagardo garratza lortzen da; aldiz, tenperatura baxukoa denean (10 °C baino gutxiagokoa) garagardo leunagoak eta gehiagokoak lortzen dira.

Garagardoaren elaborazioan gertatzen den prozesu biokimikoa konplexua da eta ia orain arte ezin izan dira bertan gertatzen diren erreakzioak zehazki adierazi. Prozesuak bost fase dituela esan daiteke: maltaketa, hidratazioa, hartzidura, iragazketa eta ontziraketa. Alea garbitu eta pisatutakoan siloan biltzen da; jarraian, upelean beratzen jartzen da hozi dadin. Lortutako malta labean lehortu egiten da; azala kendu ondoren, eho eta berriro busti egin behar izaten da orea lortzeko. Orea labean berotu eta hoziduran sortutako entzimek almidoia azukre bihurtzen dute. Prozesu horren ondorioz lortutako muztioa iragazi egin behar izaten da hondarrak kentzeko. Muztioa lupuluarekin egosi ondoren hoztu egiten da eta legamia eransten zaio hartzi dadin. Hainbat hilabetetan geldirik eduki eta gero, berriro iragazi egiten da, legamia kentzeko. Hartzidurako substantziak kendu direnean, garagardoa edukiontzietan gordetzen da, hauspeatu eta argitu dadin eta dagokion zaporea lor dezan. Azkenik, iragazi, pasteurizatu eta ontzietan (botila, lata zein barriketan) sartzen da.

Garagardo motak

Garagardo mota asko egiten dira munduan zehar, eta herrialde bakoitzean ohitura ezberdinak badaude ere, muga nazionalak zeharkatzen dituzte garagardo kultura ezberdinek.[123] Europan lau eskualde garagardogile berezitu egon dira historikoki: Alemania, Belgika, Ingalaterra eta Txekiar Errepublika, eta bakoitzak garagardo mota batekin garapen handiagoa izan du.[124]

Hauek dira garagardo mota nagusiak:

  • Real ale CAMRAk 1973an sortutako terminoa da. Osagai tradizionalak ditu, bigarren hartzidura bat du zerbitzatzen den edukiontzian eta ez du karbono dioxidorik kanpotik. Botilan zein upeletan saltzen da.[125]
    Real ale CAMRAk 1973an sortutako terminoa da. Osagai tradizionalak ditu, bigarren hartzidura bat du zerbitzatzen den edukiontzian eta ez du karbono dioxidorik kanpotik. Botilan zein upeletan saltzen da.[125]
  • Pale alek goiko hartzidura du, baina malta argia erabiltzen du. Bere barruan hainbat azpimota daude.[126]
    Pale alek goiko hartzidura du, baina malta argia erabiltzen du. Bere barruan hainbat azpimota daude.[126]
  • Stout edo Porter garagardoak ilunak dira, maltak edo garagarrak xigortzeagatik, eta hartzidura geldoa dute. Hainbat azpimota daude, eta beltz zein gorriak saltzen dira.[127]
    Stout edo Porter garagardoak ilunak dira, maltak edo garagarrak xigortzeagatik, eta hartzidura geldoa dute. Hainbat azpimota daude, eta beltz zein gorriak saltzen dira.[127]
  • Mild ale malta ilunarekin egiten da, baina alkohol kopuru txikia dute, %3 eta %3,6 artean.
    Mild ale malta ilunarekin egiten da, baina alkohol kopuru txikia dute, %3 eta %3,6 artean.
  • Weißbier gariarekin egiten da, guztiz edo proportzio altu batean. Normalki goiko hartzidura izaten dute.
    Weißbier gariarekin egiten da, guztiz edo proportzio altu batean. Normalki goiko hartzidura izaten dute.
  • Lambic garagardoek hartzidura naturala izaten dute, eta batzuetan fruituak gehitzen zaizkie, gereziak kasu.
    Lambic garagardoek hartzidura naturala izaten dute, eta batzuetan fruituak gehitzen zaizkie, gereziak kasu.
  • Lager garagardoa arinena da, beheko-hartzidura dute eta hotzean hartzen dira. Kolore argia dute eta gardenak dira.[128]
    Lager garagardoa arinena da, beheko-hartzidura dute eta hotzean hartzen dira. Kolore argia dute eta gardenak dira.[128]

Garagardoaren neurketa

Artikulu nagusia: «Garagardoen neurketak»

Garagardoa neurtzeko hiru irizpide erabiltzen dira: mingostasuna, kolorea eta gogortasuna.

Mingostasuna

Artikulu nagusia: «Mingots»
Garagardo ohikoenen IBU maila[129]
Garagardo motak IBUs
Lambic 0-10
Weißbier 8-18
Amerikar lager 8-26
Kölsch 20-30
Pilsner 24-44
Porter 18-50
Bitter 24-50
Pale ale 30-50
Stout 30-90
Barleywine 34-120
India pale ale 40-120

Mingostasuna neurtzeko Nazioarteko Mingoztasun Unitateak erabiltzen dira (ingelesezko IBU siglak, International Bittering Units). Mingostasuna ez da nabaritzen dena, baizik eta dituen alfa azidoak neurtzeko modu bat.[130] IBUa neurtzeko metodo ezberdinak daude, baina erabiliena espektrofotometria da. Prozesu honetan lupulua egosten da isomerizazioa bultzatzeko. Iso-Alfa azidoak hidrofoboak direnez, pH indizea jaisten da. Momentu horretan soluzio-organiko bat gehitzen zaio eta azidoak geruza organikoetara joaten dira. Soluzio berri hori espektrofotometroan jartzen da eta 275 nanometroan duen absorbantzia neurtzen da. Uhin-luzera horretan kalkulatzen da mingostasuna ematen duten molekulen kontzentrazioa.

Bigarren metodo batek isomerizatutako alfa azidoen miligramo litroko kontzentrazioa neurtzen du. Bi metodoek ezberdintasunak ematen dituzte.[131]

Kolorea

"Lovibond graduak" edo "°L" substantzia baten kolorea neurtzeko eskala bat da, normalki garagardo, whiski eta azukredun soluzioetan erabilia. Lovibond graduen neurketa kolorimetro batekin egin ohi da, substantziak anbarretik marroira doazen kristal ezberdinekin alderatuz. Eskala Joseph Williams Lovibondek asmatu zuen. Standar Referende Method eta European Brewery Convention eskalak erabili izan dira ondoren, SRM eskalak eta ºL antzekoak izanik.

SRMak kolorearen intentsitatea neurtzen du, gutxi gorabehera duen iluntasuna. Metodoan espektrofotometro bat erabiltzen da eta 430 nanometroko uhin-luzera erabiltzen da.

SRM/Lovibond Adibidea Kolorea EBC
2 Pale lager, Witbier, Pilsener, Berliner Weisse 4
3 Maibock, Blonde Ale 6
4 Weissbier 8
6 American Pale Ale, India Pale Ale 12
8 Weissbier, Saison 16
10 English Bitter, ESB 20
13 Biere de Garde, Double IPA 26
17 Dark lager, Vienna lager, Marzen, Amber Ale 33
20 Brown Ale, Bock, Dunkel, Dunkelweizen 39
24 Irish Dry Stout, Doppelbock, Porter 47
29 Stout 57
35 Foreign Stout, Baltic Porter 69
40+ Imperial Stout 79

Indarra

Garagardoaren indarra bolumeneko duen alkohol edukia da, ehuneko gisa adierazia. Hau da, zenbat mililitro alkohol dauden 100 mililitro garagardoan. Garagardoak % 3 baino gutxiagotik % 14 arteko esparruan mugitzen dira, nahiz eta badauden % 20ko alkohol bolumena duten garagardoak txanpaina legamiarekin egindakoak[132] eta % 55eko alkohol bolumena dutenak izozte-destilatze prozesuaren ondorioz.[133] Alkohol kopurua praktika lokalekin edo garagardo motarekin aldatzen da.[134] Pale lagerrak, gehien kontsumitzen diren garagardoak, % 4-% 6 arteko bolumena dute, eta arruntena %5 izaten da.[135] Britainiar aleen alkohol bolumena txikia izaten da, askotan % 4 ingurukoak. Garagardo batzuek, mahai-garagardoak batez ere, % 1 eta % 4 alkohol bitarte dute, eta badira eskolak horiek zerbitzatzen dituztenak freskagarrien ordez.[136] Kontrako aldean, % 10etik gora duten garagardoak ere badira. Adibidez, Vetter 33 garagardoak % 10,5eko bolumena du[137] eta Errekorren Guinness Liburuan agertu zen hori zela eta.[138] Samichlaus garagardoak ere errekorra izan zuen, % 14ko alkohol bolumenarekin.[139][140] Beste prozesu batzuk jarraituta, Schoorschbock 57 garagardoak % 57,5ko alkohol bolumena du,[141] eta The End of the History garagardo belgikarrak % 55.[142]

Garagardoak duen alkohol kopurua neurtzeko modurik zehatzena garagardo kopuru bat destilatzea da, eta ateratzen den alkohol kopurua izango da, zehazki, bertan zegoen alkohol bolumena. Sistema hau, ordea, garestia da denbora, energia eta garagardo asko behar duelako funtzionatzeko. Bigarren metodo ohikoa garagardoa irakitea da, eta ur puruak eta garagardoak duten irakite-puntuen arteko ezberdintasuna neurtzea. Metodorik ohikoena, baina ez zehatzena, hartziduraren aurretik muztioak duen dentsitatea eta amaierako garagardoak duena neurtzea da. Modu honetan, taula batzuen laguntzarekin, alkohol kopurua zein den estima daiteke.

Garagardoaren industria

Garagardoaren industria negozio global bat da, multinazional garrantzitsu gutxi batzuekin eta milaka produktore txiki eta ertain erregional zein lokalekin.[143] Urtero 133.000 milioi litro saltzen dira munduan, 294.500 milioi dolarreko diru sarrerarekin 2006an. Gaur egun, merkatu dibertsifikatu bat dago, eta geroz eta gehiago saltzen dira artisau garagardoak. Hori dela eta, multinazionalek ere marka berriak sortu dituzte, kalitate ezberdineko garagardoak eskainiz.[144]

Munduko garagardo enpresarik handiena AB InBev da, AmBev, Belgian Interbrew eta North American Anheuser-Bush konpainien batura. Bigarren enpresarik handiena SABMiller da[145] eta Heineken International hirugarrena.[146] Enpresa hauek ehunka marka dituzte mundu osoan zehar, eta merkatuan eskaintzen diren garagardo gehienen jabeak dira.

Mikrogaragardotegi bat kopuru mugatua sortzen duen garagardotegi txiki edo ertain bat da. Herrialde bakoitzean legedi ezberdinak daude izendapenaren inguruan, baina 1,8 milioi litro urteko artekoak izan ohi dira.[147] Munduan mikrogaragardotegi gehien dituen eskualdea Frankonia da, Alemanian. Weihenstephan garagardotegi beneditarra, Alemanian, da martxan dagoen zaharrena, 768an jada lupulua erosten zuela baitakigu. 1040an jaso zuen lizentzia ofiziala.[148]

Garagardoa etxean egitea legala da herrialde askotan, eta mugak ditu beste batzuetan.

Garagardogintza Euskal Herrian

Euskal Herrian XIX. mendean hasi zen garagardogintza industria. 1872an Ategorrietan Keler garagardoaren lehen fabrika ireki zuten Juan eta Teodoro Kutzek.[149] 1886an Bilbon La Salve Bilbao garagardoa sortu zuen José Schumann garagardogileak.[150] Garaian garagardo asko Madril edo Bartzelonatik ekartzen ziren Hego Euskal Herrian. 1913an Kutz anaiek Antiguon garagardo enpresa berria ireki zuten El León izenarekin. Enpresa hau 1982an Aranora eraman zuten, eta bertan ekoiztu zituzten Keler zein El León lehenengo, eta Amstel eta Cruzcampo markak ondoren, Heinekenek erosi zuenean. 2008an itxi zen fabrika.[151]

XX. mendean zehar garagardo lokalak produzitu eta saldu ziren, baina mendearen amaiera aldera garagardotegi horiek itxita zeuden. Kelerrek, gaur egun, Bartzelonan ekoizten du garagardoa eta Damm enpresarena da.[144]

XXI. mendean garagardogintza txiki eta ertainaren loraldi bat egon da. La Salve Bilbao garagardoa berriro ere ekoizteaz gain, badira bestelako produkzio asko. Bizkaian ekoizten diren batzuk honakoak dira: Mungiako Boga Garagardoa,[152] Etxeandia Garardauak Urdulizen, Bertoko garagardoa Zeanurin edo Txorierri Garagardoak Sondikan[153]. Araban Baias Garagardotegia dago Urkabustaizen[154] eta VGnoster Brewery Iruña Okan[155]. Nafarroan ezaguna da Naparbier garagardoa edo Iruñean sortzen den Marbel garagardoa.[156] Gipuzkoan Pagoa egiten da Oiartzunen, Zarautz beer companyk hainbat garagardo ekoizten ditu Zarautzen[157] edo Gross garagardotegia dago Donostian.[158] Oreretako Olañeta likore-etxeak ere garagardo aukera zabala ekoizten du.[159] Ipar Euskal Herrian ere badaude garagardogile batzuk, Hazparneko Etxeko Bob´s Beer, Ligi-Athereiko Akerbeltz eta Azkaineko Oldarki gisa.

Zerbitzatzeko modua

Upeleko garagardoa

Upeleko garagardoa zerbitzatzeko iturriak.

Upeleko garagardoa presioan zerbitzatzea txorrotaren bidez metodorik ohikoena da mundu osoko taberna eta pubetan. Metalezko upela karbono dioxidorekin () presurizatzen da, eta honek garagardoa iturrira eramaten du. Garagardo batzuetan nitrogeno/karbono dioxido nahasketa erabiltzen da. Nitrogenoak burbuila txikiak sortzen ditu, garagardo apar dentso eta krematsua sortuz. Taberna edo pub askotan garagardo txorrotan bertan ematen den marka jartzen da.

Cask ale izena duten garagardoak pasteurizat eta iragazigabekoak dira, eta ez da gasik erabiltzen edalontzira botatzeko, baizik eta grabitatearen indarra. Garagardo hauei CAMRA elkarteak "benetako garagardo" (ingelesez: real ale) izena ematen die.

Ontziratzea

Garagardo asko botilatan saltzen dira. Botila hauek gardenak izan daitezke, batez ere garagardo oso argien kolorea erakusteko, edo ilunak izan daitezke, garagardoa eguzkitik eta argitik babesteko. Garagardo gehienak legamia kentzeko iragazten dira botila edo latetan sartu aurretik.[160] Hala ere, badaude botilaratzeko prestatzen diren garagardo batzuk legamia bizirik mantentzen dutenak, iragazi gabe, edo iragazi ondoren berriro ere legamia botaz.[161] Eskuarki garagardoa abiadura txikian bota behar da botilatik ondoren, legamien edozein hondakin botilaren azpian uzteko. Hala ere, kontsumitzaile batzuek nahiago dute legamia ere edalontzira botatzea; praktika hau garizko garagardoekin ohikoa da.

Garagardo marka batzuek garagardo latak ere ekoizten dituzte, nahiz eta herrialdez herrialde hauen proportzioa aldakorra den. Suedian, adibidez, garagardoaren % 63,9 latatan saltzen da,[162] eta bertatik edatea zein edalontzian botatzea ohikoa da. 2010eko Munduko Futbol Txapelketan lata berri bat aurkeztu zen, tapa osoa kentzeko aukera ematen zuena eta, beraz, edalontzi eramangarri gisa erabili.[163] Latek hobeto babesten dute garagardoa argitik, eta galerak izateko arriskua txikiagoa da. Hasiera batean garagardoa hobeto kontserbatzeko eta, beraz, kalitatea igotzeko asmakizuna izan bazen ere, azkar hedatu zen masan sortutako garagardoaren sinonimoa zela eta, beraz, kalitate txikiagokoa.[164]

Enpresa batzuek PET plastikozko botilak erabiltzen dituzte.

Edalontziak

Garagardoa kontsumitzeko edalontzi mota asko erabiltzen dira, kristalezko edalontziak, garagardo pitxerrak, katiluak edo zuzenean garagardo botila edo latatik; musika-jaialdietan eta batzuetan gauean eta jaietan plastikozko edalontziak ere erabiltzen dira. Edalontziak duen formak garagardoa edaterakoan dugun sentsazioa alda dezake, eta garagardoaren estiloak dituen berezitasunak indar ditzake.[165] Garagardogile batzuek edalontzi bereziak sortzen dituzte, askotan marketin helburuarekin eta euren garagardoaren salmentak areagotzeko.[166]

Garagardoa edalontziak botatzeko prozesuak aurkezpenean eta itxuran eragina du. Txorrotaren edo botilaren ahotik erortzen den isurkari-kopurua, edalontziaren okerdurak eta edalontzian bertan duen posizioak amaierako emaitzan aldaketak eragiten ditu, adibidez garagardo aparraren iraupena eta tamaina, karbono dioxidoaren askatzea edo aparra jaisterakoan egiten duen mugimendua.[167]

Askotan garagardo edalontzietan zerbitzatzeko neurria agertzen da marka batekin. Euskal Herrian ohikoa da, bereziki plastikozko edalontzi berrerabilgarriak ematen diren jaietan, zurito eta kaña hitzak agertzea, edo sinpleki z eta k letrak.

  • Pilsner edalontzia.
    Pilsner edalontzia.
  • Pinta bateko pitxer klasikoa.
    Pinta bateko pitxer klasikoa.
  • Weizen edalontzia.
    Weizen edalontzia.
  • Nonic motako pinta edalontzia.
    Nonic motako pinta edalontzia.
  • Stangen edalontzia.
    Stangen edalontzia.
  • Garagardoa edateko Alemaniako pitxer berezia.
    Garagardoa edateko Alemaniako pitxer berezia.
  • Kaliz motako edalontzia, Belgikan oso erabilia.
    Kaliz motako edalontzia, Belgikan oso erabilia.
  • Kwak markaren edalontzi berezia.
    Kwak markaren edalontzi berezia.
  • Kaña eta Zuritoaren neurriak dituen plastikozko edalontzi berrerabilgarri bat.
    Kaña eta Zuritoaren neurriak dituen plastikozko edalontzi berrerabilgarri bat.

Tenperatura

Garagardoaren tenperaturak kontsumitzailearen esperientzian eragina da; tenperatura altuagoan zapore mota gehiago nabarmentzen dira, baina hotzago dagoenean freskatze ahalmen handiagoa du. Garagardozale gehienek lager garagardoak oso hotz hartzen dituzte, pale ale garagardoak fresko eta barley wine edo imperial stout garagardo sendo eta indartsuak gelako tenperaturan.[168]

Garagardoetan aditua den Michael Jackson idazlearen arabera, bost eskalako tenperatura daude garagardoa zerbitzatzeko: oso hotzak (7 °C) garagardo arinentzat (pale lager); hotza (8 °C) Berliner Weisse eta bestelako gari garagardoentzat; nahiko hotza (9 °C) lager ilun guztientzat, altbier eta Alemaniako beste gari garagardoentzat; upategiko tenperatura (13 °C) ale, stout eta Belgikako garagardo gehienentzat; eta gelako tenperatura (15,5 °C) ale ilun indartsuentzat, eta bereziki trappist garagardoarentzat.[169]

Garagardo oso hotza ezin izan zen hartu hozkailuaren asmakuntzara arte, eta 1870ko hamarkadan zehar lager arinak kontsumitzen zituzten herrialdetan zehar hedapen handia izan zuen.[170] Garagardoa hozteak freskagarri egiten du,[171] baina 15,5 °Ctik behera zaporea galtzen doa eta 10 °Ctik behera asko jaisten da[172]. Cask Marque elkarteak 12 °C-14 °C tenperaturak ezartzen ditu aleak zerbitzatzeko tenperatura egoki gisa.

Garagardoa eta osasuna

Ohar medikoa
Ohar medikoa
Oharra: Wikipediak ez du mediku aholkurik ematen. Tratamendua behar duzula uste baduzu, jo ezazu sendagilearengana.
Sakontzeko, irakurri: «Mozkor»

Garagardoak etanola du, alkohol bat, gorputzean epe laburreko eta luzeko eragina duen sustantzia. Alkoholaren kontzentrazioak eragina du pertsona baten gorputzean, baina efektu horiek aldakorrak izan daitezke pertsonen artean. Alkoholaren efektua pertsona batek edan duenaren araberakoa, garagardoak duen alkohol bolumenaren araberakoa, edaten eman den denbora tartearen araberakoa, lehenago edo bitartean jandako janariaren kopuruaren araberakoa,[173] edo aldi berean hartutako sendagai edo drogen araberakoa. Odolean dagoen alkohol kontzentrazioa % 0,03-% 0,12 artean kokatzen bada, pertsonaren jarreraren hobekuntza eta euforia sortu ohi du, konfiantza eragiten du edan duen pertsonan eta soziabilitatea areagotzen da, antsietatea gutxitu eta giharrak era koordinatu batean mugitzeko zailtasunak zein aurpegiko gorritasuna eratzen du. % 0,09 eta % 0,25 artean letargia, sedazioa, oreka mantentzeko arazoak eta ikuspen lausoa eragiten du. % 0,18tik % 0,3 bitartean hitz egiteko ezintasuna edo zailtasuna, noraeza eta oka egitea eragin dezake.[174] % 0,25 eta %0,4 artean txundidura, kontzientzia galera, amnesia anterogradoa, oka egitea (eta heriotza etor daiteke botaka egiten bada inkonsziente egonda) eta arnasketa depresioa. % 0,35 eta %0,8 artean koma etilikoa eragiten du eta, litekeenez, alkoholarengatik pozoitzea eta hiltzea.[175] Beste edozein edari alkoholdunekin gertatzen den bezala, gidatzea eta edatea ezin dira elkarrekin egin; era berean, ez da gomendagarria lan arriskutsuak egitea.[176] Herrialde askotan ezin da gidatu alkohola edan bada, eta zigor penalak egon daitezke.

Alkohol kopuru txikiak hartzeak (egunero bat baino gutxiago emakumeentzat eta bi gizonentzat) gaixotasun kardiako, istripu zerebrobaskular edo diabetes mellitusaren arriskua jaisten du.[177] Baina alkohola modu jarraian edateak alkoholismoa eta zirrosia eragin dezake. Alkoholismoak edariaren ondorioz sortzen diren arazoei ematen zaien izena da.[178] Lehenago alkohola gehiegi edatea eta alkoholarekiko dependentzia taldetan banatzen ziren alkoholikoak.[179][180] Gaur egungo irizpide medikuen arabera alkoholismoa honako bi ezaugarri edo gehiago betetzen badira izan daiteke: pertsona batek kopuru handiak edaten ditu denbora tarte luzean, ezin du ohitura hori kendu, alkohola lortu edo edatean denbora handia ematen du, alkoholaren desira oso handia da, alkohola edatearen ondorioz ez ditu bere ardurak betetzen, alkoholaren eraginez arazo sozialak izaten ditu, osasun arazoak eragiten dizkio, egoera arriskutsuetan jartzen du bere burua edo alkoholarekiko tolerantzia garatu du erabileraren ondorioz. Alkoholismoak bizi itxaropena murrizten du hamar bat urtetan[181], eta alkohola edatea da Ameriketako Estatu Batuetan hirugarren heriotza arrazoia. Ez dago inongo medikuntza elkarterik gomendatzen duena alkoholik edaten ez duen norbaiti garagardoa edaten hastea.[182] Urtero 3.300.000 heriotza alkoholaren ondorio direla kalkulatzen da.[183]

Gehiegi jateak eta muskuluak ez garatzeak sortzen du loditasuna, askotan "garagardozalearen tripa" gisa izendatzen dena. 2004an egindako ikerketa baten arabera edatearen eta triparen arteko harremana aurkitu zuen. Hala ere, arazo nagusia ariketarik ez egitea da, eta karbono hidrato gehiegi hartzea.[184] Dieta batzuetan aipatzen da garagardoak indize gluzemiko handia duela, maltosaren bera. Hala ere, garagardoak duen maltosak legamiaren metabolismoa jasaten du garagardoa egiten den bitartean, beraz garagardoaren gehiena ura, lupuluaren olioak eta azukre gutxi batzuk dira, tartean maltosa.[185]

Garagardoaren eduki nutrizionala aldakorra da.[186] Legamiak eta osagaien arteko aldeak nutriente ugari ematen dituzte; magnesio, selenio, potasio, fosforo, biotina, kromo eta B bitamina du garagardoak. Askotan garagardoari "ogi isurkari" izena ematen bazaio ere,[187] garagardoa ez da janari bat.[188]

Garagardoa eta gizartea

Oktoberfest, Munich. Garagardoaren inguruko azokak eta jaialdiak ugariak dira mundu osoan zehar.

Gizarte askotan, garagardoa da alkoholdun edaririk ohikoena. Garagardoa edatearekin batera hainbat jarduera eta ohitura hedatu dira, adibidez Karta jokoak, dardoak eta bestelako tabernetako jolasak, garagardo azokatara joatea,; garagardoaren ikerketan aritzea (zythologia), poteoa eta, pub kultura dagoen lekuetan, pub crawl deitzen den antzeko jarduera, garagardotegiak bisitatzea, garagardoan oinarritutako turismoa edo garagardoaren puntuazioak ematea.[189][190][191] Edateko jokoak, adibidez kinitoa edo beer pong ohikoak dira herrialde askotan.[192] Garagardo sommelier ogibide nahiko berria da: taberna eta jatetxeetan garagardoa eta janariaren arteko parekatzeak proposatzen dute.

Garagardoa labaingarri sozial gisa ulertzen da gizarte askotan,[193] eta mundu osoan zehar kontsumitzen da. Garagardo gehien kontsumitzen duten herrialdeak Txekiar Errepublika, Seychelleak, Austria, Alemania eta Namibia dira.[194] Alkohola edateko ohiturarik ez dagoen herrialde askotan ere garagardoa egiten da, hala nola Siria[195] edo Afrikako herrialde askotan. Garagardoaren salmentak ardoarena laukoizten du, eta ardoa da bigarren edari alkoholdun salduena.[196]

Neuropsychopharmacology aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera garagardoaren zaporeak dopamina sortzeko gaitasuna du parte-hartzaile arren garunean, eta gehiago edateko gogoa piztu zien horrek. Parte hartu zuten 49 gizonezkoek Positroi-igorpenaren bidezko tomografia jaso zuten, ordenagailu bidezko sistema batek garagardo, ur eta edari isotoniko kopuru txikiak eskaintzen zizkien bitartean euren mingainean. Garagardoaren zaporeak edateko gogoa piztu zuen eta dopamina sortu, nahiz eta edaten zen kopuruan ez egon alkohol kopuru nabarmenik.[197]

Mitologia

Garagardoa oso lotuta egon da hainbat mito ezberdinekin. Finlandiako Kalevala epikak, adibidez, espazio gehiago eskaintzen dio garagardoaren sorrerari eta garagardogintzari gizakiaren jatorriari baino. Gambrinus flandriar errege mitikoak garagardoa asmatu zuela esaten da bertako mitoen artean.[198] Txekiar Errepublikan Radegast hospitalitatearen jainkoak asmatu zuen garagardoa.[199]

Antzinako Sumeren Ninkasi zen garagardoaren jainkosa. Antzinako Egiptoko erlijioan Sejmet lehoi-jainkosaren odol-gose izugarria gelditzeko, kolore gorriko garagardoa edateko konbentzitu zuten: mozkortu zen eta horrela bezatu ahal izan zuten.

Norvegiar mitologian Ægir itsasoko jainkoak eta bere emazte Ránek bederatzi alabekin batera garagardoa (edo ur-eztia) egin zuten jainkoei eskaintzeko. Lokasennan esaten da Ægirrek jain bat egingo zuel jainko guztientzat eta berak egindako garagardoa edango zutela. Thorrek emandako lapiko erraldoian egin zuen. Ægirren egongelan edalontziak beti zeuden beteta, eta amaitzen zirenean magikoki betetzen ziren. Ægirrekin batera Eldir eta Fimafeng zerbitzariak zeuden.

Kaukasoko Nart sagatan Stanaya, Nart guztien ama, oparotasunaren eta amalehenaren figura da, eta garagardoaren asmatzailea.

Irlandar mitologia modernoan garagardoa Charlie Mops irlandarrak asmatu zuen.[200]

Garagardotegiak Euskal Herrian

Artikulu nagusia: «Garagardotegi»

Euskal Herrian badira hainbat garagardotegi, bereziki Bizkaian. Eguraldi ona egiten dueneko ohitura da, askotan kalean jateko lekuak direlako.[201] Garagardoa eta freskagarriez gain (bestelako edariak ere egoten dira) oilasko errea, entsalada, Gernikako piperrak eta kroketak egon ohi dira, menu ekonomiko eta azkarra eskainiz. Berango da Euskal Herrian garagardotegi gehien duen udalerria biztanleko.[202]

Garagardoa artean

Garagardoa artean askotan agertu den elementu bat da. Vincent van Gogh, Edouard Manet, Jasper Johns, Juan Gris edo Peter Paul Rubensek margolanak egin dituzte garagardoa gaitzat edo elementutzat hartuta.[203]

Garagardoaren kimika

Garagardoak hainbat azido fenoliko ditu, hala nola azido 4-hidroxifenilazetiko, azido baniliko, azido kafeiko, azido siringiko, azido p-kumariko, azido feruliko eta azido sinapikoa. Hidrolisi alkalinozko esperimentuen bidez ikusi da azido fenoliko horiek gehienak ez daudela modu libre edo independentean, baizik eta kate luze eta estuak sortuz.[204] Lupuluak, eta berarekin egiten den garagardoak, 8-Prenilnaringenina du, ezagutzen den fitoestrogenorik indartsuena.[205] Mirzeno, humuleno, xantohumol, isoxantohumol, mirzenol, linalook, taninoak eta erretxina ere badu lupuluak. 2-Metil-2-Butanol alkohola ere lupuluaren ondorioa da.[206]

Garagardo maltak hainbat tanino eskaintzen ditu, B3, B9 eta C2 prodelfinidina gisa.[207] Triptofol, tirosol eta feniletanola alkohol aromatikoak dira, garagardoaren hartzidura Saccharomyces cerevisiae legamiarekin egitearen ondorioz sortzen diren bigarren mailako produktuak.[208]

Oharrak

  1. ↑ Sagardorekin batera, euskal tradizioan sagar ardo eta sardo hitzak ere aurkitzen ditugu.
  2. ↑ Ogia eta garagardoa prestatzeko moduak antzekoak dira, baina ur eta zerealen arteko proportzioak aldatzen dira. Ogiak zereal asko eta ur gutxi ditu, eta garagardoak ur asko eta zereal gutxiago. Antzinako garagardoa gaur egungoa baino sendoagoa eta dentsoagoa izango litzateke.
  3. ↑ ἦσαν δὲ καὶ πυροὶ καὶ κριθαὶ καὶ ὄσπρια καὶ οἶνος κρίθινος ἐν κρατῆρσιν. ἐνῆσαν δὲ καὶ αὐταὶ αἱ κριθαὶ ἰσοχειλεῖς, καὶ κάλαμοι ἐνέκειντο, οἱ μὲν μείζους οἱ δὲ ἐλάττους, γόνατα οὐκ ἔχοντες: τούτους ἔδει ὁπότε τις διψᾐη λαβόντα εἰς τὸ στόμα μύζειν. καὶ πάνυ ἄκρατος ἦν, εἰ μή τις ὕδωρ ἐπιχέοι· καὶ πάνυ ἡδὺ συμμαθόντι τὸ πῶμα ἦν.
  4. ↑ Montani duobus anni temporibus glande vescuntur querna, siccatam indeque contufam molentes, atque e farina panem conficientes: itaque eas ad fuum tempus reponunt. Zytho etiam utuntur: vini parum habent, quod provenit, statim in convivia cum cognatis infumunt. Butyrum eis olei ufum implet. (...) méjri Cantabrorum, usque ad Vascones et Pyrenam : omnes enim eodem vivunt modo.


Erreferentziak

  1. ↑ «European Beer Statistics» www.europeanbeerguide.net (Noiz kontsultatua: 2018-03-31).
  2. ↑ 1961-, Rudgley, Richard,. (1993). The alchemy of culture : intoxicants in society. British Museum Press ISBN 9780714117362. PMC 29604765..
  3. ↑ a b c 1854-, Arnold, John P. (John Paul),. Origin and history of beer and brewing : from prehistoric times to the beginning of brewing science and technology : a critical essay. (Reprint edition. argitaraldia) ISBN 0966208412. PMC 959239395..
  4. ↑ Ben., McFarland,. (2009). World's best beers : one thousand craft brews from cask to glass. Sterling Innovation ISBN 9781402766947. PMC 311759800..
  5. ↑ Roger., Barth,. The chemistry of beer. ISBN 9781118674970. PMC 875241217..
  6. ↑ «How Beer Is Carbonated and Why Is Beer Fizzy?» The Spruce (Noiz kontsultatua: 2018-03-31).
  7. ↑ (Ingelesez) «Alaska Science Forum | Geophysical Institute» www.gi.alaska.edu (Noiz kontsultatua: 2018-04-01).
  8. ↑ «Nin-kasi: Mesopotamian Goddess of Beer by Johanna Stuckey» www.matrifocus.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-01).
  9. ↑ The literature of ancient Sumer. Oxford University Press 2004 ISBN 0199263116. PMC 64637726..
  10. ↑ (Ingelesez) University, Stanford. (2018-09-12). «Did crafting beer lead to cereal cultivation? | Stanford News» Stanford News (Noiz kontsultatua: 2018-09-13).
  11. ↑ a b Martyn., Cornell,. (2004). Beer : the story of the pint. Headline ISBN 0755311655. PMC 56463712..
  12. ↑ (Ingelesez) World's strongest beer reclaimed. 2010-02-16 (Noiz kontsultatua: 2018-04-01).
  13. ↑ Altuna, Patxi. (1967). «Larramendi'ren iztegi berria» Euskera: 239..
  14. ↑ (Gaztelaniaz) Pagola, Ines. (2005). Neologismos en la obra de Sabino Arana Goiri. Euskaltzaindia, 169 or..
  15. ↑ «Orotariko Euskal Hiztegia» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  16. ↑ «Orotariko Euskal Hiztegia» www.euskaltzaindia.eus.
  17. ↑ 1905-1997., Coromines, Joan,. (2011). Breve diccionario etimológico de la lengua castellana. (3a. ed. muy rev. y mejorada ; prólogo de José Antonio Pascual. argitaraldia) Gredos ISBN 9788424920401. PMC 760183944..
  18. ↑ Sejersted., Falk, Hjalmar. (1979). Wortschatz der germanischen Spracheinheit.. (5. unveränd. Aufl. argitaraldia) Vandenhoeck & Ruprecht ISBN 3525264054. PMC 252315855..
  19. ↑ (Ingelesez) «beer | Origin and meaning of beer by Online Etymology Dictionary» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  20. ↑ (Ingelesez) «ale | Origin and meaning of ale by Online Etymology Dictionary» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  21. ↑ P., Mallory, J.. (2006). The Oxford Iintroduction to Proto Indo European and the Proto Indo European World. Oxford University Press ISBN 9780199296682. PMC 139999117..
  22. ↑ «CDLI-Archival View» cdli.ucla.edu (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  23. ↑ «World's oldest beer receipt? - Free Online Library» www.thefreelibrary.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  24. ↑ a b «Garagardogintzaren historia - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  25. ↑ Alicia, Vaca Alonso,. (2014). La cerveza en la prehistoria reciente: contextos de producción y consumo en la Península Ibérica. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  26. ↑ (Gaztelaniaz) Rojo-Guerra, Manuel A.; Garrido-Pena, Rafael; Lagrán, Íñigo García-Martínez de. (2008-12-04). «NO SÓLO CERVEZA. NUEVOS TIPOS DE BEBIDAS ALCOHÓLICAS IDENTIFICADOS EN ANÁLISIS DE CONTENIDOS DE CERÁMICAS CAMPANIFORMES DEL VALLE DE AMBRONA (SORIA)» Cuadernos de Prehistoria y Arqueología de la Universidad de Granada 18 (0): 91–105. ISSN 2174-8063. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  27. ↑ (Ingelesez) «Beer | alcoholic beverage» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  28. ↑ «When Was Beer Invented?» Live Science (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  29. ↑ a b (Ingelesez) «Fermented beverage and food storage in 13,000 y-old stone mortars at Raqefet Cave, Israel: Investigating Natufian ritual feasting» Journal of Archaeological Science: Reports 21: 783–793. 2018-10-01  doi:10.1016/j.jasrep.2018.08.008. ISSN 2352-409X. (Noiz kontsultatua: 2018-09-13).
  30. ↑ (Ingelesez) Archeologists Link Rise of Civilization and Beer's Invention. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  31. ↑ Tom., Standage,. (2006, ©2005). A history of the world in 6 glasses. (Anchor Canada ed. argitaraldia) Anchor Canada ISBN 9780385660877. PMC 64670669..
  32. ↑ Mirsky, Steve. «Ale's Well with the World» Scientific American 296 (5): 102–102.  doi:10.1038/scientificamerican0507-102..
  33. ↑ «Beer: The Midwife of Civilization» www.aina.org (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  34. ↑ (Ingelesez) «Home | wine-pages» wine-pages (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  35. ↑ (Ingelesez) Dietrich, Oliver; Heun, Manfred; Notroff, Jens; Schmidt, Klaus; Zarnkow, Martin. (2012/09). «The role of cult and feasting in the emergence of Neolithic communities. New evidence from Göbekli Tepe, south-eastern Turkey» Antiquity 86 (333): 674–695.  doi:10.1017/s0003598x00047840. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  36. ↑ E., McGovern, Patrick. (2009). Uncorking the Past : the Quest for Wine, Beer, and Other Alcoholic Beverages.. University of California Press ISBN 9780520253797. PMC 536166648..
  37. ↑ (Ingelesez) Wilford, John Noble. Jar in Iranian Ruins Betrays Beer Drinkers of 3500 B.C.. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  38. ↑ (Ingelesez) «The world’s oldest paycheck was cashed in beer» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  39. ↑ Prince, J. Dyneley. (1916-10-01). «A Hymn to Ninkasi» The American Journal of Semitic Languages and Literatures 33 (1): 40–44.  doi:10.1086/369806. ISSN 1062-0516. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  40. ↑ a b F., Hartman, Louis. (2013). On Beer and Brewing Techniques in Ancient Mesopotamia.. Read Books Ltd ISBN 9781446539644. PMC 936198908..
  41. ↑ Cities of the Middle East and North Africa : a historical encyclopedia. ABC-CLIO 2007 ISBN 9781576079195. PMC 80014324..
  42. ↑ «MONDO BIRRA -» www.mondobirra.org (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  43. ↑ 1955-, Pollock, Susan,. (1999). Ancient Mesopotamia : the eden that never was. Cambridge University Press ISBN 9780521575683. PMC 40609053..
  44. ↑ Ale University - Brewing Process. 2009-11-03 (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  45. ↑ (Ingelesez) Tucker, Abigail. «The Beer Archaeologist» Smithsonian (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  46. ↑ (Ingelesez) McGovern, Patrick E.; Zhang, Juzhong; Tang, Jigen; Zhang, Zhiqing; Hall, Gretchen R.; Moreau, Robert A.; Nuñez, Alberto; Butrym, Eric D. et al.. (2004-12-21). «Fermented beverages of pre- and proto-historic China» Proceedings of the National Academy of Sciences 101 (51): 17593–17598.  doi:10.1073/pnas.0407921102. ISSN 0027-8424. PMID 15590771. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  47. ↑ (Ingelesez) Nelson, Max. (2014). «The Geography of Beer in Europe from 1000 BC to AD 1000» The Geography of Beer (Springer Netherlands): 9–21.  doi:10.1007/978-94-007-7787-3_2. ISBN 9789400777866. (Noiz kontsultatua: 2018-09-14).
  48. ↑ Lejavitzer Lapoujade, Amalia. (00/2007). «El vino en la gastronomía romana antigua: clases y usos en De re Coquinaria de Apicio» Universum (Talca) 22 (1): 12–19.  doi:10.4067/S0718-23762007000100002. ISSN 0718-2376. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  49. ↑ a b c d e f 1972-, Nelson, Max,. (). (PDF) The barbarian's beverage : a history of beer in ancient Europe. Routledge ISBN 0415311217. PMC 58387214..
  50. ↑ Xenofonte. «5, 26-27» «Anabasia» perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  51. ↑ Henry George Liddell, Robert Scott. «κρι?θ-ι^νος» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  52. ↑ Polibio. «Histories, book 34, V. De Hispania, section 15» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  53. ↑ Strickland, Joseph Wayne. "Beer, Barbarism, and the Church from Late Antiquity to the Early Middle Ages." (2007).
  54. ↑ (Ingelesez) Nelson, Max. (2003). «The Cultural Construction of Beer Among Greeks and Romans» Syllecta Classica 14 (1): 101–120.  doi:10.1353/syl.2003.0005. ISSN 2160-5157. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  55. ↑ Emil., Schürer,. (1985). Historia del pueblo Judio en tiempos de Jesus 175 a.C.-135 d.C.. Christiandad ISBN 9788470573675. PMC 12820266..
  56. ↑ (Ingelesez) Death, James. (2013-06-06). The Beer of the Bible. One of the hitherto unknown leavens of Exodus:. EOD Network ISBN 9783226012361. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  57. ↑ (Ingelesez) «LacusCurtius • Ammianus Marcellinus — Book XXVI» penelope.uchicago.edu (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  58. ↑ Alejandro, Valiño Arcos,. (1999). La cerveza en las fuentes romanas: base textual y fijación de su importancia. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  59. ↑ (Gaztelaniaz) García, Serafín Bodelón. (1994). «La alimentación de los astures: rastreo arqueológico por algunos yacimientos» Memorias de historia antigua (15) ISSN 0210-2943. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  60. ↑ (Gaztelaniaz) Fernández, Perfecto Rodríguez. (1990). «Estrabón III, 3, 7-8; 4, 16-18» Memorias de historia antigua (11) ISSN 0210-2943. (Noiz kontsultatua: 2018-04-03).
  61. ↑ «Patron Saints of Beer.» www.beerhistory.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  62. ↑ «Hops—A Millennium Review» Journal of the American Society of Brewing Chemists  doi:10.1094/asbcj-58-0131. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  63. ↑ S., Corran, H.. ([©1975]). A history of brewing. David & Charles ISBN 0715367358. PMC 1439230..
  64. ↑ D., Butcher, Alan. (1989). Ale & beer : a curious history. McClelland & Stewart ISBN 0771017979. PMC 20098366..
  65. ↑ (Ingelesez) Rissanen, Mika. The Reformation had some help from hops. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  66. ↑ Medieval science, technology, and medicine : an encyclopedia. Routledge 2005 ISBN 0415969301. PMC 61228669..
  67. ↑ (Ingelesez) «What is the difference between ale and beer? — Steemit» steemit.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  68. ↑ (Gaztelaniaz) García, Antonio Rubial. (1995). «Antonio de León Pinelo, "Cuestión moral, si el chocolate quebranta el ayuno eclesiástico"» Estudios de historia novohispana (15) ISSN 0185-2523. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  69. ↑ Unger, Richard W.. (2004). Beer in the Middle Ages and the Renaissance. University of Pennsylvania Press ISBN 9780812219999. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  70. ↑ (Ingelesez) Bennett, Judith M.. (1996-11-07). Ale, Beer, and Brewsters in England: Women's Work in a Changing World, 1300-1600. Oxford University Press ISBN 9780195360790. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  71. ↑ 1963-, Gaab, Jeffrey S.,. (2006). Munich : Hofbräuhaus & history : beer, culture, & politics. P. Lang ISBN 9780820486062. PMC 70107101..
  72. ↑ The economics of beer. Oxford University Press 2011 ISBN 9780191505010. PMC 775504479..
  73. ↑ (Alemanez) «Was ist das Reinheitsgebot von 1516? - Brauereiverband für Privatbrauereien in Deutschland» www.private-brauereien.de (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  74. ↑ The Oxford companion to beer. Oxford University Press 2012 ISBN 9780195367133. PMC 706025045..
  75. ↑ (Ingelesez) Libkind, Diego; Hittinger, Chris Todd; Valério, Elisabete; Gonçalves, Carla; Dover, Jim; Johnston, Mark; Gonçalves, Paula; Sampaio, José Paulo. (2011-08-19). «Microbe domestication and the identification of the wild genetic stock of lager-brewing yeast» Proceedings of the National Academy of Sciences: 201105430.  doi:10.1073/pnas.1105430108. ISSN 0027-8424. PMID 21873232. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  76. ↑ (Gaztelaniaz) Jerez, Diario de. «'Tsunami' en la campiña jerezana» Diario de Jerez (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  77. ↑ «Jean Baptiste Henri Joseph Desmazières» www.mushroomthejournal.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  78. ↑ Sigsworth, E. M.. (1965). «Science and the Brewing Industry, 1850-1900» The Economic History Review 17 (3): 536–550.  doi:10.2307/2592627. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  79. ↑ (Frantsesez) Dri, Pietro. «La bière de la revanche» Pourlascience.fr (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  80. ↑ Walther, Andrea; Hesselbart, Ana; Wendland, Jürgen. (2014-02-27). «Genome Sequence of Saccharomyces carlsbergensis, the World’s First Pure Culture Lager Yeast» G3: Genes|Genomes|Genetics 4 (5): 783–793.  doi:10.1534/g3.113.010090. ISSN 2160-1836. PMID 24578374. PMC PMC4025477. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  81. ↑ The Dynamics of the international brewing industry since 1800. Routledge 1998 ISBN 0415147050. PMC 70764585..
  82. ↑ Bottle-sealing device. 1892-02-02 (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  83. ↑ (Ingelesez) Werblow, Steve; Noah, Micha; Simmons, Ralph A.; Arndt, George W.; Franklin, William E.; Boguski, Terrie K.; Fry, Paul; Eie, Thomas et al.. «L» The Wiley Encyclopedia of Packaging Technology (Wiley-Blackwell): 633–684.  doi:10.1002/9780470541395.ch11. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  84. ↑ «About us | AB InBev» www.ab-inbev.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  85. ↑ Maxwell, D. B. S.. (1993). «Beer Cans: A Guide for the Archaeologist» Historical Archaeology 27 (1): 95–113. (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  86. ↑ McCrae, Niall. (2008). «Football and Beer in the 1960s: Transformation of the British Brewing Industry and its Impact on Local Identity» Sport in History 28 (2): 236-258.  doi:10.1080/17460260802090727..
  87. ↑ (Ingelesez) «Why are sales of non-alcoholic beer booming?» The Economist (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  88. ↑ «Barley Malt» www.farm-direct.co.uk (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  89. ↑ CAMRA 1st International Gluten Free Beer Fest. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  90. ↑ (Ingelesez) Burgess, A. H.. (December 1964). Hops: Botany, Cultivation and Utilization. Leonard Hill ISBN 9780249388725. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  91. ↑ W., Unger, Richard. (2004). Beer in the Middle Ages and the Renaissance. University of Pennsylvania Press ISBN 0812237951. PMC 55055450..
  92. ↑ (Gaztelaniaz) A, KOROLUK CARLOS. «Asociacion de Cerveceros Artesanales de la Republica Argentina» cervezadeargentina.com.ar (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  93. ↑ (Ingelesez) «A pint a day. . . | News | Chemistry World» Chemistry World (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  94. ↑ Questions about the science of beer. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  95. ↑ name=, Lisa Pinsker<meta. «Geotimes - August 2004 - Energy & Resources» www.agiweb.org (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  96. ↑ (Ingelesez) Ostergaard, Simon; Olsson, Lisbeth; Nielsen, Jens. (2000-03-01). «Metabolic Engineering of Saccharomyces cerevisiae» Microbiology and Molecular Biology Reviews 64 (1): 34–50.  doi:10.1128/MMBR.64.1.34-50.2000. ISSN 1092-2172. PMID 10704473. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  97. ↑ Food biotechnology : microorganisms. Wiley-VCH 1995 ISBN 0471185701. PMC 900059182..
  98. ↑ Fermented beverage production. (1st ed. argitaraldia) Blackie 1995 ISBN 9780751400274. PMC 31738526..
  99. ↑ Phil., Markowski,. (2004). Farmhouse ales : culture and craftsmanship in the Belgian tradition. Brewers Publications ISBN 0937381845. PMC 56617202..
  100. ↑ 1952-, Bamforth, Charles W.,. (2005). Food, fermentation, and micro-organisms. Blackwell Science ISBN 0632059877. PMC 608623103..
  101. ↑ (Ingelesez) White, Chris; Zainasheff, Jamil. (2010-02-01). Yeast: The Practical Guide to Beer Fermentation. Brewers Publications ISBN 9781938469060. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  102. ↑ (Ingelesez) Foster, Terry. (1999-04-07). Pale Ale, Revised: History, Brewing, Techniques, Recipes. Brewers Publications ISBN 9781938469251. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  103. ↑ (Ingelesez) Comprehensive Natural Products II: Chemistry and Biology. Elsevier 2010-03-05 ISBN 9780080453828. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  104. ↑ (Ingelesez) Noonan, Gregory J.. (2003-09-17). New Brewing Lager Beer: The Most Comprehensive Book for Home and Microbrewers. Brewers Publications ISBN 9781938469237. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  105. ↑ (Ingelesez) Preedy, Victor R.. (2011-04-28). Beer in Health and Disease Prevention. Academic Press ISBN 9780080920498. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  106. ↑ (Ingelesez) Boekhout, T.; Robert, V.. (2003-05-07). Yeasts in Food. Elsevier ISBN 9781845698485. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  107. ↑ (Ingelesez) Wiley. (2007-12-14). Kirk-Othmer Food and Feed Technology, 2 Volume Set. John Wiley & Sons ISBN 9780470174487. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  108. ↑ (Ingelesez) «Harveys let us in on some brewing secrets | Brighton & Hove Chamber of Commerce» www.businessinbrighton.org.uk (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  109. ↑ (Ingelesez) Meussdoerffer, Franz G.. «A Comprehensive History of Beer Brewing» Handbook of Brewing (Wiley-Blackwell): 1–42.  doi:10.1002/9783527623488.ch1. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  110. ↑ (Ingelesez) Brewing Yeast and Fermentation | Wiley Online Books.  doi:10.1002/9780470999417. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  111. ↑ (Ingelesez) Ravindra, Pogaku. (2015-08-13). Advances in Bioprocess Technology. Springer ISBN 9783319179155. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  112. ↑ (Ingelesez) Vanderhaegen, B.; Neven, H.; Coghe, S.; Verstrepen, K. J.; Derdelinckx, G.; Verachtert, H.. (2003-08-01). «Bioflavoring and beer refermentation» Applied Microbiology and Biotechnology 62 (2-3): 140–150.  doi:10.1007/s00253-003-1340-5. ISSN 0175-7598. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  113. ↑ (Ingelesez) Asimov, Eric. (2011-11-22). «Sour Beers — Review» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  114. ↑ (Ingelesez) «Brettanomyces Dissertation « The Brettanomyces Project» www.brettanomycesproject.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  115. ↑ (Ingelesez) «The Weihenstephan Strain (WLP300/WY3068) – Saccharomyces or Torulaspora? Part 1» ode to zymase 2015-01-06 (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  116. ↑ (Ingelesez) «Weissbier (Weizenbier) Beer Style Guide» VinePair (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  117. ↑ (Ingelesez) Pacheco, Andreia; Santos, Jlia; Chaves, Susana; Almeida, Judite; Leo, Ceclia; Joo, Maria. (2012). The Emerging Role of the Yeast Torulaspora delbrueckii in Bread and Wine Production: Using Genetic Manipulation to Study Molecular Basis of Physiological Responses. InTech  doi:10.5772/46024. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  118. ↑ (Ingelesez) Hernandez-Lopez, M. J.; Prieto, J. A.; Randez-Gil, F.. (2003-09-01). «Osmotolerance and leavening ability in sweet and frozen sweet dough. Comparative analysis between Torulaspora delbrueckii and Saccharomyces cerevisiae baker's yeast strains» Antonie van Leeuwenhoek 84 (2): 125–134.  doi:10.1023/A:1025413520192. ISSN 0003-6072. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  119. ↑ Nielsen, Dennis S.; Snitkjaer, Pia; Berg, Frans van den. «Investigating the fermentation of cocoa by correlating Denaturing Gradient Gel Electrophoresis profiles and Near Infrared spectra» International Journal of Food Microbiology 125 (2): 133–140.  doi:10.1016/j.ijfoodmicro.2008.03.040. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  120. ↑ (Ingelesez) Lachance, Marc-André. (1995-08-01). «Yeast communities in a natural tequila fermentation» Antonie van Leeuwenhoek 68 (2): 151–160.  doi:10.1007/BF00873100. ISSN 0003-6072. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  121. ↑ Coton, Emmanuel; Coton, Monika; Levert, Delphine; Casaregola, Serge; Sohier, Danièle. «Yeast ecology in French cider and black olive natural fermentations» International Journal of Food Microbiology 108 (1): 130–135.  doi:10.1016/j.ijfoodmicro.2005.10.016. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  122. ↑ Welthagen, J. «Yeast profile in Gouda cheese during processing and ripening» International Journal of Food Microbiology 41 (3): 185–194.  doi:10.1016/s0168-1605(98)00042-7. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  123. ↑ (Ingelesez) Is today's beer all image over reality?. 2006-04-20 (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  124. ↑ (Ingelesez) Sixpack, Joe. (2011-09-07). What the Hell am I Drinking?. CreateSpace Independent Publishing Platform ISBN 9781463789817. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  125. ↑ (Ingelesez) Neill, Richard. (2000-11-09). Still bitter after all these years. ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  126. ↑ (Ingelesez) «Home | wine-pages» wine-pages (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  127. ↑ «Michael Jackson's Beer Hunter - Porter casts a long shadow on ale history» www.beerhunter.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  128. ↑ «Michael Jackson's Beer Hunter - The birth of lager» www.beerhunter.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  129. ↑ «Beer Styles – IBU Chart Graph (Bitterness Range) - Brewer's Friend» www.brewersfriend.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  130. ↑ (Ingelesez) «International Bitterness Unit» sizes.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  131. ↑ ASBC Methods of Analysis – Beer-23: Beer Bitterness. 2015-12-22 (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  132. ↑ «Realbeer.com: Beer Break - Sam Adams Brews Strongest Beer Ever» www.realbeer.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  133. ↑ (Ingelesez) «Scots brewery releases world's strongest and most expensive beer» STV News (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  134. ↑ «European Beer Statistics» www.europeanbeerguide.net (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  135. ↑ Fourth Annual Bend Brew Fest. 2007-09-29 (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  136. ↑ (Ingelesez) Osborn, Andrew. (2001-06-21). «School dinner? Mine's a lager, please» the Guardian (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  137. ↑ (Alemanez) «Gasthausbrauerei» Vetter's Alt Heidelberger Brauhaus (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  138. ↑ (Ingelesez) «Vetters 33» RateBeer (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  139. ↑ Schloss Eggenberg. 2011-09-28 (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  140. ↑ (Ingelesez) «Hürlimann Samichlaus» RateBeer (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  141. ↑ Welcome to Schorschbräu – Home of the Strongest Beers on Earth. 2012-12-25 (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  142. ↑ (Ingelesez) Strongest beer in the world: Brewdog produces 41pc ale. 2010-02-16 ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  143. ↑ Barajas, Manuel; Boeing, Geoff; Wartell, Julie. (2017-05-01). «Neighborhood Change, One Pint at a Time: The Impact of Local Characteristics on Craft Breweries» Untapped: Exploring the Cultural Dimensions of Craft Beer: 155–176. ISBN 9781943665686. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  144. ↑ a b (Gaztelaniaz) El curioso caso de las cervezas fantasma. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  145. ↑ CNN.com - Brewer to snap up Miller for $5.6B - May 30, 2002. 2007-12-07 (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  146. ↑ (Ingelesez) Blenkinsop, Philip. «Heineken in talks over Kirin's struggling Brazil business» U.S. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  147. ↑ (Ingelesez) «Insights & Analysis - Brewers Association» Brewers Association (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  148. ↑ «Michael Jackson's Beer Hunter - Indulge in the Bavarian Weiss» www.beerhunter.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  149. ↑ «Keler - Donostia 1890» Keler - Donostia 1890 (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  150. ↑ (Ingelesez) varios, EDICIONES EL PAIS, S.L.,Mikel López Iturriaga,. «El rescate de una cerveza histórica» El Comidista (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  151. ↑ (Gaztelaniaz) «Heineken cerrará la fábrica de cerveza de Arano en la que trabajan 69 personas - GARA» gara.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  152. ↑ «Euskal garagardo naturala ⋆ Boga» Euskal garagardo naturala (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  153. ↑ (Gaztelaniaz) «TXorierri Garagardoa» www.txg.eus (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  154. ↑ Baias Garagardotegia. .
  155. ↑ «VGNoster Brewery» www.cervebel.es (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).[Betiko hautsitako esteka]
  156. ↑ (Gaztelaniaz) Marbel. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  157. ↑ «Zarautz beer company» www.infobirras.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  158. ↑ (Ingelesez) Beer, Cold Cool. «Gross de Donostia» Cold Cool Beer (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  159. ↑ (Gaztelaniaz) «Cerveza Archives - Licorera Vasca Olañeta» Licorera Vasca Olañeta (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  160. ↑ 1952-, Bamforth, Charles W.,. (2003). Beer : tap into the art and science of brewing. (2nd ed. argitaraldia) Oxford University Press ISBN 0195154797. PMC 59157198..
  161. ↑ Yeasts in food : beneficial and detrimental aspects. (1 Aufl. argitaraldia) Behr's Verlag 2003 ISBN 3860229613. PMC 52387592..
  162. ↑ «European Beer Statistics» www.europeanbeerguide.net (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  163. ↑ Pack Web Asia - Full aperture end technology makes drinking easy. 2013-12-02 (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  164. ↑ All About Beer Feature: Beer Packaging Secrets. 2007-09-28 (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  165. ↑ Handbook of brewing. (Third edition. argitaraldia) ISBN 9781498751919. PMC 1005696449..
  166. ↑ The Publican - Home - Beer Matters: How Miller Brands partners with licensees to drive sales. 2011-07-24 (Noiz kontsultatua: 2018-04-04).
  167. ↑ Ray., Foley,. (2007). Running a bar for dummies. Wiley ISBN 0470049197. PMC 76851455..
  168. ↑ «Realbeer.com: Beer Break - Temperatures For Serving Beer» www.realbeer.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  169. ↑ 1942-2007., Jackson, Michael,. (1997). Michael Jackson's beer companion : the world's great beer styles, gastronomy, and traditions.. (2nd ed. argitaraldia) Running Press ISBN 0762407727. PMC 37502861..
  170. ↑ Alcohol and temperance in modern history : an international encyclopedia. ABC-CLIO 2003 ISBN 9781576078334. PMC 436851206..
  171. ↑ S., Zumdahl, Steven. (2004). Introductory chemistry : a foundation. (5th ed., instructor's annotated ed. argitaraldia) Houghton Mifflin ISBN 9780618304998. PMC 56951576..
  172. ↑ Howard., Hillman,. (2003). The new kitchen science : a guide to knowing the hows and whys for fun and success in the kitchen. Houghton Mifflin ISBN 061824963X. PMC 50441065..
  173. ↑ Horowitz, M.; Maddox, A.; Bochner, M.; Wishart, J.; Bratasiuk, R.; Collins, P.; Shearman, D.. (August 1989). «Relationships between gastric emptying of solid and caloric liquid meals and alcohol absorption» The American Journal of Physiology 257 (2 Pt 1): G291–298.  doi:10.1152/ajpgi.1989.257.2.G291. ISSN 0002-9513. PMID 2764113. (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  174. ↑ (Gaztelaniaz) «Vida saludable: MedlinePlus enciclopedia médica» www.nlm.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  175. ↑ Antonio., Aguilar Ros,. (2000). Manual de drogodependencias para enfermería.. Ediciones Díaz de Santos ISBN 9788479785147. PMC 928635683..
  176. ↑ (Ingelesez) «Educast: What are the Consequences of a DUI to Expect to Happen?» Educast (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).[Betiko hautsitako esteka]
  177. ↑ O’Keefe, James H.; Bhatti, Salman K.; Bajwa, Ata; DiNicolantonio, James J.; Lavie, Carl J.. «Alcohol and Cardiovascular Health: The Dose Makes the Poison…or the Remedy» Mayo Clinic Proceedings 89 (3): 382–393.  doi:10.1016/j.mayocp.2013.11.005. (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  178. ↑ (Ingelesez) Littrell, Jill. (2014-01-02). Understanding and Treating Alcoholism: Volume I: An Empirically Based Clinician's Handbook for the Treatment of Alcoholism:volume Ii: Biological, Psychological, and Social Aspects of Alcohol Consumption and Abuse. Psychology Press ISBN 9781317783145. (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  179. ↑ (Ingelesez) «Classification of Alcohol Use Disordeers» pubs.niaaa.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  180. ↑ (Ingelesez) «Publications | National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism | Alcohol Use Disorder: A Comparison Between DSM–IV and DSM–5» pubs.niaaa.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  181. ↑ (Ingelesez) Schuckit, Marc A.. (2014-11-26). «Recognition and Management of Withdrawal Delirium (Delirium Tremens)» New England Journal of Medicine 371 (22): 2109–2113.  doi:10.1056/nejmra1407298. (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  182. ↑ (Ingelesez) «Alcohol and Heart Health» www.heart.org (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  183. ↑ (Ingelesez) «Alcohol Facts and Statistics | National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (NIAAA)» www.niaaa.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  184. ↑ (Ingelesez) Drink binges 'cause beer belly'. 2004-11-28 (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  185. ↑ «Realbeer.com: Is There Maltose In Your Beer» www.realbeer.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  186. ↑ (Ingelesez) Sugar, Jenny. «A Calorie Comparison of Your Favorite Beers» POPSUGAR Fitness (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  187. ↑ «World Grains Summit 2006 - Abstract - Beer as liquid bread: Overlapping science» www.aaccnet.org (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  188. ↑ (Ingelesez) Bamforth, Charles W.. (2008-04-15). Beer: Health and Nutrition. John Wiley & Sons ISBN 9781405147972. (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  189. ↑ (Ingelesez) Horlyk, Earl. «Don't worry, be hoppy: The Weekender's Guide to Beer» Sioux City Journal (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  190. ↑ «10 things you never knew about beer» NewsComAu (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  191. ↑ 1935-, Dunkling, Leslie,. (2002). The Guinness drinking companion. (1st Lyons Press pbk. ed. argitaraldia) Lyons Press ISBN 1585746177. PMC 56012224..
  192. ↑ Biggie., Fries,. (1998). The best drinking games book ever!. Carlton ISBN 1858685605. PMC 60151640..
  193. ↑ BEER BOSS.. 2001-06-01 (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  194. ↑ (Ingelesez) «Kirin Beer University Report Global Beer Consumption by Country in 2014 | News Releases | Kirin Holdings» www.kirinholdings.co.jp (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  195. ↑ (Ingelesez) «Al-Chark» RateBeer (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  196. ↑ «European Beer Statistics» www.europeanbeerguide.net (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  197. ↑ (Ingelesez) Tonoli, Carley. «Beer on the brain: how taste alone can drive men to drink» The Conversation (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  198. ↑ The dictionary of beer and brewing. (2nd ed. argitaraldia) Fitzroy Dearborn 1998 ISBN 1579580785. PMC 40454877..
  199. ↑ (Ingelesez) Aitamurto, Kaarina; Simpson, Scott. (2014-10-20). Modern Pagan and Native Faith Movements in Central and Eastern Europe. Routledge ISBN 9781317544623. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  200. ↑ Alcohol and temperance in modern history : an international encyclopedia. ABC-CLIO 2003 ISBN 1576078337. PMC 436851206..
  201. ↑ (Gaztelaniaz) «Temporada de cerveceras» Bizkaia - El Correo.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  202. ↑ (Gaztelaniaz) Vasca, EiTB Radio Televisión Pública. «Típico menú de cervecera en Berango» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  203. ↑ (Ingelesez) «Beer In Art - Brookston Beer Bulletin» Brookston Beer Bulletin (Noiz kontsultatua: 2018-04-07).
  204. ↑ Nardini, M. «Determination of free and bound phenolic acids in beer» Food Chemistry 84 (1): 137–143.  doi:10.1016/s0308-8146(03)00257-7. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  205. ↑ (Ingelesez) Nikolic, Dejan; Li, Yongmei; Chadwick, Lucas R.; Grubjesic, Simonida; Schwab, Pia; Metz, Peter; Breemen, Richard B. van. (2004-02-01). «Metabolism of 8-Prenylnaringenin, a Potent Phytoestrogen from Hops (humulus Lupulus), by Human Liver Microsomes» Drug Metabolism and Disposition 32 (2): 272–279.  doi:10.1124/dmd.32.2.272. ISSN 0090-9556. PMID 14744951. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  206. ↑ «Hops» www.herbs2000.com (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  207. ↑ (Ingelesez) Szlavko, Clara M.. (1973-07-08). «TRYPTOPHOL, TYROSOL AND PHENYLETHANOL-THE AROMATIC HIGHER ALCOHOLS IN BEER» Journal of the Institute of Brewing 79 (4): 283–288.  doi:10.1002/j.2050-0416.1973.tb03541.x. ISSN 2050-0416. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).
  208. ↑ Ribéreau-Gayon, P.; Sapis, J. C.. (1965-08-23). «[On the presence in wine of tyrosol, tryptophol, phenylethyl alcohol and gamma-butyrolactone, secondary products of alcoholic fermentation»] Comptes Rendus Hebdomadaires Des Seances De l'Academie Des Sciences. Serie D: Sciences Naturelles 261 (8): 1915–1916. PMID 4954284. (Noiz kontsultatua: 2018-04-05).

Kanpo estekak