Mrkonjić Grad
Grb
Osnovni podaci
Država	Bosna i Hercegovina
Entitet	Republika Srpska
Stanovništvo
Stanovništvo ((1991))	27.395 (1991.)
Geografija
Koordinate	44°25′00″N 17°05′00″E / 44.416667°N 17.083333°E / 44.416667; 17.083333
Mrkonjić Grad Mrkonjić Grad (Bosne i Hercegovine)

Koordinate: 44° 25′ 00" SGŠ, 17° 04′ 60" IGD

Mrkonjić Grad je gradsko naselje i sjedište istoimene opštine u jugozapadnom dijelu Republike Srpske, odnosno u zapadnom dijelu BiH.

Nalazi se u geografskoj oblasti Bosanska Krajina. Mrkonjić Grad se graniči sa opštinama Banja Luka, Kneževo, Jezero, Šipovo, Glamoč i Ribnik. Područje opštine obuhvata 68.455 hektara površine i leži na prosječno 591 metar nadmorske visine. U današnje vrijeme ovdje živi oko 21.000 stanovnika, među kojima Srbi čine potpunu većinu.^[1]

Osnovna odlika konfiguracije terena opštine je naglašena reljefnost, jer najveći dio pripada brdsko-planinskom prostoru. Naime, Mrkonjić Grad je sa svih strana okružen planinama: Lisina, Dimitor, Čemernica, Manjača i Ovčara.^[2] Zastupljena je umjereno kontinentalna klima, a prosječna godišnja temperatura iznosi 9°C. Saobraćajnu mrežu čine magistralne i regionalne saobraćajnice, koje dopunjuje mreža lokalnih puteva.^[1]

Ono što se veže za ovu opštinu je Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a 25. novembra 1943. kada je SR Bosna i Hercegovina proglašena republikom Srba, Hrvata i Muslimana. Taj datum se u Federalnom dijelu BiH obilježava kao Dan državnosti.^[3][4] Mrkonjić Grad je poznat i po kosama „varcarkama“.^[5]

Privredno, ovo je kraj rudnih nalazišta gvožđa i bakra, razvijenog zanatstva, bogatih šumskih površina itd. Danas je Mrkonjić Grad prosječno razvijena opština.

Prema najstarijim sačuvanim zapisima ovo područje su prvobitno naseljavali stanovnici Varcareva i Majdana, (katoličke i muslimanske vjere). Međutim u 17. i 18. vijeku, vremenu velikih seoba na zapadnom Balkanu, struktura stanovništva se znatno promijenila. Doselio se katolički živalj iz zapadne Bosne, Dalmatinske Zagore i pravoslavno stanovništvo iz Like, istočne Hercegovine, Crne Gore i glamočkog i grahovskog područja.^[6][7]

Prema službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, opština Mrkonjić Grad je imala 27.395 stanovnika, raspoređenih u 38 naselja. Sam grad je imao 11.225 stanovnika ili 40,97% od ukupnog broja.^[8] Jedan dio opštine (iz ovog popisa) je kasnije, po Dejtonskom sporazumu, pripojen opštini Jajce.

BROJ STANOVNIKA[8][9][10][11]
PREMA POPISIMA		PO MJESNIM ZAJEDNICAMA (1991)
1910.	20.620	Baljvine	1.140
1931.	27.014	Baraći	1.029
1948.	29.175	Bjelajce	3.608
1953.	31.301	Gerzovo	868
1961.	30.949	Gornja Pecka	690
1971.	30.159	Majdan	1.774
1981.	29.684	Medna	934
1991.	27.395	Mrkonjić Grad	11.225
1993.	22.987*	Pecka	284
1999.	19.155*	Podbrdo	2.870
2007.	21.160*	Podrašnica	1.123
*Napomena: procjena		Šehovci	1.850

U okviru opštine danas postoji 37 naseljenih mjesta, organizovanih u deset mjesnih zajednica.^[1] Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma, najveći dio opštine ušao je u sastav Republike Srpske. U sastav Federacije BiH ušlo je naseljeno mjesto Vlasinje, koje je ranije pripadalo mrkonjićkoj opštini.

Mreža naselja je razvijena, ali i neravnomjerno raspoređena. Najgušća je oko grada dok je na sjevernom, zapadnom i jugozapadnom dijelu opštine rjeđa. Seoska naselja su najčešće razvijenog tipa i imaju mali broj stanovnika (50−150).^[12]

Spisak naseljenih mjesta. Arežine, Baljvine, Baraći, Bjelajce, Blagojevići, Bojanići, Brdo, Carevac, Cvrčići, Čenić, Čičevo, Dabrac, Dakići, Donja Pecka, Donja Podgorja, Donje Baljvine, Donji Baraći, Donji Graci, Dubica, Đukanovići, Đukići, Gatarići, Gerzovo, Gornja Pecka, Gornja Podgorja, Gornje Baljvine, Gornji Baraći, Gornji Dabrac, Gornji Graci, Gornji Šehovci, Grabež, Gustovara, Gvere, Jasenovi Potoci, Jovandići, Jovanovići, Kežići, Konjevići, Kopljevići, Kotor, Kucelji, Lakići, Liskovica, Lokvari, Magaljdol, Majdan, Marjanović, Medna, Mihaljice, Milašinovići, Mlinište, Mračaj, Mrkonjić Grad, Niškanović, Novo naselje, Okandžije, Orahovljani, Oćune, Pekezi, Pilježi, Podbrdo, Podgorja, Podorugla, Podrašnica, Podselo, Podšiljak, Poljice, Potkraj, Prhinje, Pridvorci, Racune, Račići, Rajini, Rekazi, Rijeka, Rogolji, Rožići, Savići, Soldati, Staro Selo, Stupari, Surjan, Šebezi, Šehovci, Šibovi, Šikmani, Šormazi, Špirići, Štrbina, Šušnjarev gaj, Tešanovići, Tipuša, Tomičići, Tomići, Trijebovo, Trnovo, Ubovića Brdo, Vidovići, Vlasinje, Zborište, Zečevići, Zelenkovac i Ždrnje.

Najveći dio Mrkonjić Grada pripada brdsko-planinskom području jer je okružen planinama: Lisina (1.467 m), Dimitor (1.483 m), Čemernica (1.338 m), Manjača (1.239 m) i Ovčara (1.576 m). Između planina se nalaze visoravni Podraško polje i Podovi, dok su dolinska područja relativno mala i nalaze se uz vodotoke rijeka.

Geološku građu terena sačinjavaju stijene različite po postanku, starosti, fizičko-mehaničkim, geomehaničkim, hidrogeološkim i drugim osobinama. Šire područje opštine izgrađeno je od permotrijaskih, donjokrednih i neogenih sedimenata. Osim toga, ovdje su prisutna i nalazišta minerala: boksita, građevinskog kamena krečnjaka i dolomita, kvarcita i gline.^[13]

U tektonskom pogledu, područje opštine pripada unutrašnjim Dinaridima i zoni paleozojskih škriljaca i mezozojskih krečnjaka. Tektonski pokreti su se na ovom području javljali već u mlađem paleozoiku. Početkom trijasa nastupilo je spuštanje i ova oblast je preplavljena trijaskim morem. Proces naizmjeničnog izdizanja i spuštanja kopna nastavljen je kroz duge geološke periode (kredu, oligomiocen), da bi tokom alpske orogeneze došlo do konačnog nastanka kopna i spuštanja kotline u kojoj se danas nalazi Mrkonjić Grad.

Osnovni oblici reljefa ovog područja su kraški i fluvijalni, a osnovna strukturna osobina terena je pružanje naslaga u pravcu sjeverozapad-jugoistok.^[14]

Područje opštine karakteriše umjereno-kontinentalna klima sa mikroklimatskim karakteristikama planinskog područja. Karakteristične su hladne zime, umjereno topla ljeta, jasno izražena prelazna godišnja doba i redovna pojava snijega u zimskim mjesecima.^[15] U gradu je 6. decembra 2007. otvorena jedna od savremena meteorološka stanica.^[16]

Ovaj kraj je ispresijecan brojnim, manjim i većim vodenim tokovima. Uopšteno, razlikuju se dvije glavne hidrografske cjeline: prva, čije vode pripadaju vodotoku rijeke Vrbas (oko 85 %) i druga, čije vode pripadaju vodotoku Sane (oko 15 %).^[12] Manji vodotoci, naročito brojni na padinama Dimitora i Lisine, predstavljaju značajne vodene resurse u lokalnim okvirima.^[14]

Opštini Mrkonjić Grad pripada dio toka Vrbasa od Dabračkog zavoja do ulaza u kanjon Tijesno, dužine 15 km. Na ovom potezu se nalazi hidroelektrana Bočac i istoimeno akumulaciono jezero. Crna rijeka je otoka jezera Balkana i lijeva pritoka Vrbasa. Dužina njenog toka je 17 km, a teče u pravcu jug-sjever.^[12] Rječica Ponor predstavlja jedinstvenu hidrološko-geomorfološku pojavu. Ona izvire kod sela Podbrdo, a ponire ispod jugozapadne padine Manjače, da bi se opet pojavila u mjestu Krupa na Vrbasu i pod imenom Krupa se uliva u Vrbas.^[12]

U Donjoj Peckoj se nalazi izvor Sane, koja nekoliko kilometara teče kroz mrkonjićku opštinu i poslije ukupnog toka od preko 140 kilometara se uliva u Unu kod Novog Grada.^[17] U istom selu izvire i Korana, dok u obližnjoj Mednoj izvire Medljanka i obje rijeke se ulivaju u Sanu.^[18]

Na padinama Lisine izvire Sokočnica, koja prolazi između Gerzova i Trnova^[19] i u opštini Šipovo se uliva u Plivu.^[20] Na zapadnom obronku iste planine izvire potok Zelenkovac koji protiče kroz istoimeno planinsko izletište.^[21]

Mrkonjić Grad karakteriše veliko bogatstvo i raznovrsnost biljnog i životinjskog svijeta.^[12]

U biljnom pokrivaču ovog područja zastupljena su tri vegetaciona tipa: šumski, travni i agrokulturni.

Od šumskog drveća najviše ima bukve, graba, hrasta, jele, smrče, bora, javora, klena, jasena i drugih manje zastupljenih vrsta. Na ovom području javljaju se i grmolike biljke: lijeska, drijen, glog, zova, kupina, šipak, borovnica i sl. Travnati pokrivač čine: paprat, mlječika, repuh, bujad, kukurijek, jagorčevina, jagoda, mrtva kopriva, čičak, kopriva i hajdučka trava.^[12] Na području opštine je pronađeno više od 1.500 vrsta gljiva, od kojih se pedesetak preporučuje za ljudsku ishranu.^[22]

Među divljim životinjama najbrojnije su: srna, divlja svinja, lisica, zec, jazavac, jastreb, orao, jarebica, te druge koje variraju po svojoj brojnosti jer su često na meti lovaca (vuk, medvjed, ris, kuna bjelica i zlatica, vidra)pa su ovdje postale izuzetno rijetke. Od ribljih vrsta ima pastrmke, lipljena, mladice, klena, amura i šarana.^[12][23]

Dosta je tragova koji svjedoče da se čovjek ovdje nastanio još prije 2.500 godina - prvenstveno zbog iskopavanja rude bakra i gvožđa. U doba Ilira ovdje je živjelo pleme Mezeja, u čijem su susjedstvu bili Dalmati i Desidijati. O njihovom prisustvu svjedoče ostaci ilirske keramike (pronađeni ispod Kurbasan kamena kod izvora Suljinovac) i brojne gradine nastale krajem bronzanog doba.^[2]

Za vrijeme Rimskog carstva ovuda je prolazio važan put koji je povezivao Dalmaciju sa Panonijom. Počinjao je kod Mliništa i išao do Bočca, a zatim rijekom Vrbas prema sjeveru. Postojalo je još nekoliko važnih puteva - ka Kotoru, Šipovu, Jezeru itd. S obzirom na saobraćajnu i rudarsku važnost kraja još iz predrimskih vremena, ovdje se u antici stvorio splet naselja i priključnih puteva. Prema rezultatima arheoloških istraživanja stjecište i raskršće tih puteva je bilo naselje Leusaba (srednjovjekovno Varcarevo), smješteno ispod Grabeža oko izvora Vrćenac. Tragovi i dijelovi naselja su otkriveni u Starom Selu (rimski žrtvenik), Bjelajcu (nadgrobni spomenik sa tekstom), Majdanu (antička bazilika), Peckoj (rimska tvrđava), Trijebovu (bronzana glava Meduze) i sl.

U srednjem vijeku, ovo je bio dio župe Donji Kraji, koja je pripadala feudalcima Stipanićima-Hrvatinićima. O tom periodu svjedoči 29 nekropola i 500-600 pronađenih stećaka (nadgrobnih spomenika), koji su razasuti svuda po opštini. Naročito lijepo su obrađeni (arhitektonski i likovno) oni u Baljvinama, Šehovcima, Gustovari i Liskovici.^[6] Na tri mjesta u mrkonjićkoj opštini postoje i danas ostaci tri srednjovjekovna grada-tvrđave:

• Grad Sokol nad kanjonom rijeke Sokočnice, koji je Tvrtko I Kotromanić poklonio 1366. godine Vukcu Hrvatiniću za pobjedu nad Ugarima tri godine ranije;
• Prizrenac (ili Prizren), koji je smješten visoko na desnoj strani kanjona rijeke Sane, sa vidikom prema Ključu i Mliništima. To je bila tvrđava-osmatračnica, što govori i njegovo ime. Narodna tradicija ga veže za legendu o tzv. „Crnoj kraljici“;
• Bočac, nad kanjonom rijeke Vrbas, kao jedno od najvažnijih utvrđenja vrbačkog odbrambenog sistema (prvi put se spominje 1446. godine).^[6]

Naselje Mrkonjić Grad je na sadašnjem mjestu nastalo 1593. godine, kada je tu podigao svoj vakuf (zadužbinu) kizlar-aga Đukanović (u narodu poznat kao Krzlar-aga) porijeklom iz obližnjih Kotlina. On je uzet kao „danak u krvi“, a kada je odvođen u Carigrad ovdje su vojnici ubili njegovog oca. Krzlar-aga je sagradio džamiju, 24 dućana, musafirhanu (pansion) sa 20 dimnjaka, hamam, pekaru, mekteb i vodovod, za koji je voda dovedena sa planine Lisine.^[18] Posebnom vakufnamom (koji se čuvao u Zemaljskom muzeju u Sarajevu) ostavio je 690.000 akči za unapređenje trgovine i zanatstva i za izdržavanje musafirhane u kojoj je svaki putnik (i njegov konj) besplatno mogao biti gost 24 časa.

Grad spominje u svojim zapisima i poznati turski putopisac Evlija Čelebija 1660. godine, navodeći da su ga spalili uskoci Stojana Jankovića.^[6]

Mjesto je kasnije nazvano Jenidže Jajce (Novo Jajce). Zatim je dobilo ime Varcarev Vakuf, pa Varcar Vakuf, a 1924. ili 1925. godine^{[n 2]} ime je promijenjeno u Mrkonjić Grad, u znak sjećanja na srpskog vladara Petra I Karađorđevića koji je kao Petar Mrkonjić učestvovao u bosansko-hercegovačkom ustanku 1875. godine.^[2]

Gradski vijećnici, naročito Srbi, zahtijevali su da se gradu promijeni ime. Tome su se jako protivili svi katolički i muslimanski gradski odbornici; osim Cere, vlasnika kahve i hana na čaršiji. Tako se grad od danas zove Mrkonjić Grad, a ne Varcar Vakuf kao do sada.^[24]

Od 1849. do 1851. godine u Varcaru je služio fra Ivan Franjo Jukić (1818-1857). On je ovdje osnovao i vodio prvu svetovnu školu i pokrenuo prvi bosanski književni časopis „Bosanski prijatelj“.^[6] Iz nešto kasnijeg perioda je ostao zabilježen veliki požar koji se odigrao 3. septembra 1883. kada je izgorilo 98 kuća, 120 dućana, pravoslavna crkva i katolička kapela. Još jedan požar u naselju Rika se desio 1925. godine.^[25]

Vrijeme narodnih ustanaka 1875. i 1878. godine, kao i Prvi i Drugi svjetski rat, ostavili su traga i na ovdašnjem stanovništvu. U ustancima je učestvovao znatan broj žitelja, posebno iz medljanskog okruga. O tome svjedoči i književnik Eugen Kumičić u svojoj dnevničkoj prozi „Pod puškom“.

Sa područja opštine, učešće u NOB je uzeo veliki broj stanovnika u sastavu VII Krajiške brigade, a neki su proglašeni i narodnim herojima. Istaknute ličnosti NOP-a su bili: Milja Đukanović, Pavle Džever, Akif Bešlić i dr. Partizani su oslobodili Mrkonjić Grad prvi put 28. avgusta 1941, ali su ga držali pod kontrolom samo nekoliko dana. Partizanske jedinice su grad oslobađale 39 puta u toku Drugog svjetskog rata, što je jedinstveno u čitavoj bivšoj Jugoslaviji. Grad je, 25. novembra 1943. godine, bio domaćin Prvog zasjedanja Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH).^[6] I danas postoji kuća-muzej u kojoj je održano zasjedanje.

Mrkonjić Grad je tokom rata u više navrata bio granatiran i tom prilikom je poginula nekolicina civilnog stanovništva.^[26][27] Nedaleko od grada pripadnici VRS su 2. juna 1995. oborili avion NATO snaga, a njegovog pilota su američki marinci spasili šest dana kasnije.^[28][29] U mjestu Oborci kod Donjeg Vakufa su 13. septembra 1995. streljana 24 Muslimana i 4 Hrvata sa područja mrkonjićke opštine, koji su bili na radnoj obavezi. Ovo se dogodilo u zoni odgovornosti 1. krajiškog korpusa VRS, ali nije dokazano ko je neposredni izvršilac.^[30]

U samom gradu se nisu odvijale borbe sve do operacije Južni potez, kada su 10. oktobra 1995. godine Hrvatska vojska i Hrvatsko vijeće odbrane zauzeli Mrkonjić Grad.^[31] Gotovo cijelo stanovništvo je tada krenulo prema Banjoj Luci. Oni koji su ostali su uglavnom pobijeni i sahranjeni u masovnoj grobnici na pravoslavnom groblju.^[32][33] Iz ove grobnice je ekshumirano 181 tijelo^[34][35], od čega 42 civila, 136 pripadnika Vojske Republike Srpske i 3 policajca srpske nacionalnosti.^[36] Na području čitave opštine su evidentirane ukupno 364 žrtve^[37], od čega 210 sa područja opštine.^[38] U jesen i zimu 1995. i početkom 1996. je uništen i veliki dio industrije i privrede uopšte. Prema podacima Opštinske komisije za procjenu ratne štete, uništene su i 3.644 kuće i 700 stanova, a oštećeno je još 6.017 stambenih objekata.^[39][40]

Po Dejtonskom mirovnom sporazumu Mrkonjić Grad je vraćen Republici Srpskoj 4. februara 1996. Od tada se ovaj datum proslavlja kao Dan opštine.

U privredno-administrativnoj podjeli Republike Srpske, opština Mrkonjić Grad pripada banjalučkoj regiji. U poređenju sa ostalim privrednim regijama, banjalučka je prostorno i populaciono najveća i ekonomski narazvijenija, a ima obilježje visokog stepena urbanizacije i industrijalizacije.

Prvu radnu organizaciju u svojoj istoriji Mrkonjić Grad je dobio 1947. godine, kada su zanatlije (kovači, mutafdžije i stolari) osnovali zajedničku radionicu. Iz te male kombinovane radionice, iznikla je do 1973. godine fabrika vijaka, jedna od najmodernijih te vrste u zemlji. Zapošljavala je oko 400 radnika i poslovala je u sastavu Rudarsko-metalurškog kombinata Zenica.^[6]

Pored toga, postojao je i niz drugih društvenih preduzeća: „Lisina“, „Manjača“, „Udarnik“, „Mladost“, „Zadružna trgovina“, „Krajina“, „Park“, „Mrkonjić putevi“, HE „Bočac“ i dr. Većina njih posluje i danas u manjem obimu, ali je kapital pretežno privatnog karaktera.

Fabrika vode „Voda Kruna“ je otvorena 19. marta 2008. godine. Voda potiče sa izvora „Orlov kamen“, koji se nalazi na planini Lisini na nadmorskoj visini od 870 metara. Ukupna investicija je vrijedila 10 miliona konvertibilnih maraka i spada u najveće investicije mrkonjićke opštine u poslijeratnom periodu.^[41]

Više od polovine stanovnika se bavi ratarstvom, stočarstvom, voćarstvom i živinarstvom. Jaka migraciona kretanja sposobne radne snage u druge krajeve zemlje i u inostranstvo naročito su izražena posljednjih godina i najviše se osjećaju u seoskim područjima.

Na području opštine ima oko 24.000 hektara obradive zemlje, koja je većinom rasprostranjena do 700 metara nadmorske visine. Poljoprivredna zemljišta zauzimaju 54 % od ukupne površine, a 80 % obradivog zemljišta je u posjedu individualnih poljoprivrednih proizvođača. Na njemu uspijevaju gotovo sve vrste žitarica, a najviše se gaji pšenica, kukuruz i ječam. U krajevima iznad 700 metara nadmorske visine stanovništvo se pretežno bavi stočarstvom i gajenjem onih poljoprivrednih kultura koje uspijevaju na toj visini.^[10]

Veoma značajan prirodni resurs predstavljaju šume u državnom i privatnom vlasništvu. One prekrivaju 44 % ukupne površine opštine (30.139 hektara). Područje Mrkonjić Grada je osobeno po mnogim rudnim i mineralnim bogatstvima, ali sa vrlo niskim stepenom iskorišćenosti. Od rudnog bogatstva eksploatišu se boksit, kvarc, bentonit i mermer.^[10]

Kovački zanat je na ovim prostorima duga i stara tradicija, koja vuče korijene još iz srednjeg vijeka. Prema podacima sačuvanim iz doba Austro-Ugarske, godišnje se u Mrkonjić Gradu izrađivalo 8.000 kosa, 15.000 noževa, 12.000 mutafa (pokrivač od kostrijeti), 20.000 zemljanih lonaca i znatan broj drugih predmeta.^[2]

Mnoge porodice su vještinu kovanja metala prenosile sa generacije na generaciju. Proizvodili su se različiti predmeti za potrebe domaćinstva, ali su najčuvenije kose zvane „varcarke“. Tehnologija njihovog kaljenja, od čega zavise kvalitet i vijek trajanja kose, je vjekovima bila strogo čuvana tajna. Najčešće je za njihovu proizvodnju korišćen čelik zvani „mazija“, koji se uvozio iz željezare „Franc Majer“ u austrijskom gradu Lincu.^[5]

I danas u Mrkonjić Gradu radi nekoliko kovačnica.^[5]

Prva škola u mrkonjićkoj opštini (i jedna od najstarijih u Bosni i Hercegovini) osnovana je 1857. godine u selu Gerzovo. Dozvolu za otvaranje škole dao je turski sultan Abdul Medžid, o čemu postoji pisani dokument - ferman, koji se čuva u gerzovačkoj crkvi.^[42] Ovaj kulturno-istorijski spomenik je u velikoj mjeri oštećen u ratu 1995. godine.

Prema austrougarskom popisu stanovništva iz 1885, u opštini Mrkonjić Grad radila su samo dva učitelja, od kojih jedan u Gerzovu a drugi u tadašnjem Varcar Vakufu.^[42]

Godine 1947. osnovan je „Narodni univerzitet“ čija je aktivnost bila vezana za unapređenje kulturnog života na području opštine. Isti je djelovao sve do 1990. godine, kada njegovu ulogu preuzeo Kulturno-informaciono-obrazovni centar „Petar Kočić“.

Na području opštine danas postoje četiri centralne osnovne škole i četrnaest područnih, u kojima nastavu pohađa blizu 2.000 učenika. U sastavu OŠ „Petar Kočić“ rade područne škole: Oćune, Majdan i Kopljevići, u OŠ „Ivan Goran Kovačić“ rade područne škole Šehovci i Surjan, u OŠ „Vuk Karadžić“ Baraći rade devetorazredna škola Podrašnica, petorazredne škole u Podbrdu, Gracima, Orahovljanima, Mednoj i Gerzovu i u OŠ „Branko Ćopić“ u Bjelajcu rade područne škole u Baljvinama, Magaljdolu i Gustovari.

U Mrkonjić Gradu postoje i dvije srednje škole: Gimnazija (osnovana 1961.) i Mašinska škola, a smještene su u zajedničkom srednjoškolskom centru.

Biblioteka je nastala u okviru pjevačkog društva „Nikolajević“ 1900. godine. Prva samostalna poljoprivredna biblioteka i čitaonica pod imenom „Sreski voćni rasadnik“ je formirana 1940, da bi kasnije ušla u sastav Narodnog univerziteta „Đuro Pucar Stari“. Preseljena je u sadašnje prostorije 1973. godine, poslije izgradnje Doma ZAVNOBiH-a. U jesen 1995. je zapaljena i uništena, ali je postepeno obnovljena u kasnijem periodu.^[43]

Vidi: Nacionalni spomenici u Mrkonjić Gradu

Srpsko-pravoslavno crkveno-pjevačko društvo „Nikolajević“ je osnovano 9. februara 1900. godine i njegov prvi predsjednik je bio proto Jovan Pećanac. Društvo je njegovalo pravoslavne crkvene pjesme, bavilo se podučavanjem pjevanja pjesama svetovnog karaktera, organizovalo besjede i zabave humanitarnog karaktera.^[44]

Prvo kulturno-umjetničko društvo na području opštine nastalo je pod imenom „Jedinstvo“. Pod njegovim pokroviteljstvom su radile četiri sekcije (horska, dramska, muzička i folklorna). Od 1992. godine KUD nosi naziv „Petar Mrkonjić“ i u njegovom sastavu rade iste sekcije.

Kulturni centar „Petar Kočić“ se bavi organizacijom pozorišnih i kino predstava, koncerata, javnih predavanja, seminara, kurseva, izložbi različitog sadržaja, književnih večeri, promocija knjiga i sl.

U organizaciji kulturnih dešavanja takođe učestvuju: JU Narodna biblioteka, Udruženje građana „Klub umjetničkih duša“, Udruženje građana KUD „Petar I Karađorđević Mrkonjić“, Odbor za kulturu Opštine, Svetosavska omladinska zajednica, Omladinska organizacija „Centar“, Gradsko pozorište Mrkonjić Grad, Udruženje gljivara i ljubitelja prirode, Osnovna škola „Ivan Goran Kovačić“, Osnovna škola „Petar Kočić“ i Srednjoškolski centar.^[45]

Rekontruisani Dom kulture (nekadašnji Dom ZAVNOBiH-a), koji važi za središte kulturnih dešavanja opštine, otvoren je 27. februara 2008. godine.^[46]

Srpska narodna nošnja sa prostora opštine pripada grupi tzv. dinarskih nošnji. To je po strukturi izrazito planinska nošnja, sa osnovnim dijelovima od grubog konopljanog i lanenog platna (košulje i čakšire) i gornjim dijelovima od debelog vunenog sukna (zubuni, zimske haljine, gunjevi, muške šalvare). Glavna karakteristika ove nošnje je bogatstvo ornamentike na svim dijelovima nošnje izražene vezom, tkanjem i pletenjem. Muška košulja krojena je iz jednog dijela i po svom obliku odgovara tunici Dalmatinaca.

U gradskim nošnjama, koje su bile raširene sve do početka 20. vijeka (odnosno do Prvog svjetskog rata), bez obzira na nacionalnu pripadnost uočava se jak orijentalni uticaj. Tu se izdvaja odjeća muslimanskih žena, koja im je služila za izlazak van kuće. Čine je feredža, a od kraja 19. vijeka i „zar“. U ovim haljinama žene su bile sasvim pokrivene, što je i bio pravi cilj ove vrste odjeće (istočnjački uticaj).^[12]

Svakog ljeta se u Turističkom centru Balkana tradicionalno održava manifestacija „Dani kosidbe - Memorijal Lazar Laketa“. Centralni dio manifestacije čini takmičenje domaćih i inostranih kosaca (u brzini košenja, količini pokošenog sijena i sl), a pored toga održavaju se smotre folklora, takmičenje u plivanju i druga sportska i kulturna dešavanja. Događaj je posvećen očuvanju tradicije ovog kraja, odnosno sjećanju na mrkonjićke kosce i kose „varcarke“, običaje itd.

Od ostalih redovnih dešavanja izdvajaju se:

• Svetosavska akademija,
• Veče humora i satire,
• Ilindanska smotra folklora,
• Džez festival,
• Festival rakije,
• Izložba gljiva,
• Dani pozorišt
• Djeca pjevaju gradu
• Festival dječijeg dramskog stvatralaštva Republike Srpske.

Jedan od najpoznatijih objekata srednjovjekovne arhitekture ovog kraja je bila Krzlar-agina džamija. Ona je sagrađena u periodu od 1591. do 1595. godine^[47], a dozidana 1873. po ugledu na Ali-pašinu džamiju u Sarajevu. U nju je iz Carigrada donesen veliki ćilim, težak 200–300 kg. Tokom pljačke 1878. godine, austrougarski vojnici su ga rasjekli na četiri dijela, od kojih se jedan i danas čuva u bečkom Umjetničkom muzeju. U džamiji je Krzlar-aga osnovao biblioteku u kojoj je do rušenja čuvano 50-ak starih knjiga i rukopisa. Džamiju je srpska vojska srušila 5. novembra 1992. godine. Mjesto i ostaci arhitektonske cjeline ovog vjerskog objekta su u maju 2005. proglašeni nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine, ali je ona i ranije rješenjima iz 1951. i 1962. bila stavljena pod zaštitu države i upisana u Registar nepokretnih spomenika kulture.^[47] U naselju Rika se nalazi džamija Hamidija. Na njenom mjestu je do 1992. bila džamija podignuta 1906. godine (mada postoje podaci da je na istom mjestu postojala džamija preko 250 godina).^[48]. Ona je srušena u ratu ubrzo poslije Krzlar-agine džamije^[49], a obnova je započeta u junu 2003. Obnovljeni objekat je svečano otvoren 29. jula 2007.^[50] Prethodno su u martu 2003. mjesto i ostaci graditeljske cjeline džamije proglašeni nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.^[51]

Najstarija pravoslavna crkva na području opštine potiče iz 18. vijeka i nalazi se u Gerzovu. U gradu je 1892. podignut Parohijski hram Rođenja Presvete Bogorodice, a na mjestu nekadašnje drvene crkve izgorjele u požaru 1883. godine. Pored hrama se nalazi Parohijski dom i crkvena sala. Hrvatska vojska je oštetila i opljačkala ove objekte u oktobru 1995. godine, kao i ostale pravoslavne vjerske objekte na području opštine.^[52]

Katolička crkva je izgrađena u periodu 1881-1883, a toranj je podignut 1889. godine. Župu u Mrkonjić Gradu je osnovao fra Avgustin Miletić 18. maja 1821. Župom su do 1899. godine upravljali franjevci, a nakon toga upravljanje su preuzeli dijecezanski sveštenici. Župa je imala i kapelana od 1845. do 1890. U crkvi je službovao, između ostalih, fra Ivan Franjo Jukić, fra Antun Knežević i dr. Ona je u velikoj mjeri oštećena u požaru koji su podmetnuli pripadnici srpske vojske 1992. godine.^[53] Nakon povratka stanovništva, crkva je postepeno popravljana, a zvonik je konačno obnovljen u maju 2007. godine.^[54] Takođe su obnovljeni grobovi sedmorice nekadašnjih župnika iz grada i iz sela Liskovica i Majdan.^[55]

Dom zdravlja „Dr Jovan Rašković“ je centralna zdravstvena ustanova, koja zapošnjava oko 100 zdravstvenih radnika. Terenske ambulante postoje u Baraćima, Podrašnjici, Baljvinama i Bjelajcu. Osim toga, postoji i određeni broj privatnih ordinacija, ambulanti i laboratorija.

U Domu zdravlja se organizuje primarna i dio sekundarne zdravstvene zaštite stanovništva, kao i konsultativno-specijalistička zdravstvena zaštita iz određenih medicinskih specijalnosti.^[56]

Pružanje usluga se odvija kroz sledeće službe:

• Služba opšte medicine sa terenskim ambulantama,
• Služba hitne medicinske pomoći sa voznim parkom,
• Služba medicine rada,
• Služba za zaštitu zdravlja djece i omladine,
• Stomatološka služba,
• Internistička služba sa internim odjelom,
• Higijensko-epidemiološka služba,
• Služba za zaštitu zdravlja žena sa porođajnim odjelom,
• Antituberkolozni dispanzer,
• Rendgen služba i ultrazvučni kabinet,
• Služba za labaratorijsku dijagnostiku,
• Služba zajedničkih poslova.

Na području opštine postoji više sportskih klubova: fudbalski klub „Sloboda“ koji igra u Prvoj ligi Republike Srpske^[57], košarkaški klub „Mladost“ koji igra u Premijer ligi BiH,^[58] muški i ženski odbojkaški klub, stonoteniski klub „Mimoza“,^[59] šahovski klub „An pasan“,^[60] planinarsko društvo „Vidik“^[61] itd.

Među sportistima se posebno izdvaja atletičar Đuro Kodžo, koji je u disciplini maraton učestvovao na Olimpijskim igrama u Sidneju 2000,^[62][63] Svjetskom prvenstvu u atletici u Edmontonu 2001. godine^[64] i na brojnim drugim takmičenjima.

U gradu je 12. decembra 2006. otvorena nova sportska dvorana.^[65]

• Branimir Jovanović
• Đuro Kodžo, poznati atletičar
• Zoran Tegeltija, političar ministar finansija Republike Srpske
• Milorad Živković, predstavnički dom parlamenta BiH
• dr.Milan Vasić, poznati istoričar
• Zaim Imamović, poznati pjevač sevdalinke
• Milan Gvero, komandant VRS
• Đorđe Tutorić , fudbaler FK Crvene Zvezda iz Beograda .
• Alija Resulović, poznati novinar
• Nikolina Cvijić, poliglota
• Dejan Todorović, košarkaš
• Miroslav Karaulac, srpski književnik
• Đorđe Aleksić, mladi košarkaš
• Vojvoda Pero Kreco
• Stevo Todorčević, matematičar. Redovni je član Srpske akademije nauka i umetnosti i profesor Univerziteta u Torontu na odeljenju prirodnih nauka i inženjeringa.
• Radoslav Graić, pjevač, kompozitor i bivši muzički urednik Televizije Beograd.

U mrkonjićkoj opštini postoje dobri prirodni uslovi za razvoj brdsko-planinskog i seoskog turizma. Sa turističkog aspekta, najinteresantnija je planina Lisina i jezero Balkana u njenom podnožju, dok se u gradu nalazi većina kulturnih objekata i hotel „Krajina“, izgrađen 1973. godine.

Jezero Balkana, udaljeno 4 kilometra od grada, najatraktivnije je izletište u ovom kraju. Okruženo je pašnjacima i gustim četinarskim i listopadnim šumama. Jezerski dio kompleksa čine dva ovalna vještačka jezera: malo i veliko, ukupne površine 56.000 m². Jezera su izgrađena 70-tih godina 20. vijeka, a napaju se iz planinskih potoka Cjepalo i Skakavac i iz sublakustrijskih izvora ispod Velikog jezera.

Turistička infrastruktura Balkane namjenjena je ljetnoj i zimskoj rekreaciji i odmoru. Tokom čitave godine ovo mjesto posjećuje veliki broj domaćih i inostranih turista.^[2]

Glavni članak: Zelenkovac

Zelenkovac je planinsko izletište smješteno pored sela Podrašnica. Sačinjeno je od doline istoimenog potoka koji teče kroz borovu šumu. Na potoku je prije nekoliko vijekova izgrađeno petnaestak vodenica, a jednu od njih je 1985. proširio i preuredio u svoj atelje likovni umjetnik Borislav Janković.^[66]

Osim toga mjesta za šetnje i izlete su: planina Lisina, Ponor, obale Crne rijeke, stari gradovi Bočac, Sokol i Prizrenac, izvor rijeke [[Sana (rijeka u BiH), Dvostruki točkovi itd.

Mrkonjić Grad se nalazi na području jednog od najbogatijih i najvećih lovišta u Bosni i Hercegovini - „Mliništa - Lisina - Klekovača“, površine preko 40.000 hektara. Od divljači se mogu naći: srna, divlja svinja, medvjed, tetrijeb, lještarka, zec i sl.

Uslovi za ribolov su takođe dobri. Od riba najviše ima pastrmki i lipljena. Peca se na jezeru Balkana i na rijekama Sana, Ponor, Vrbas i Crna rijeka.^[2]

Opština se nalazi na raskršću veoma značajnih putnih pravaca. Ovuda prolazi: magistralni put M-15 (Mrkonjić Grad (Rogolji) - Glamoč - Split), magistralni put M-5 odnosno nekadašnji put AVNOJ-a (Jajce - Mrkonjić Grad - Bihać), magistralni put M-16 (Banja Luka - Crna Rijeka - Jajce - Sarajevo). U planu je i izgradnja auto-puta u dužini od 110 km na relaciji Glamočani-Kupres (do granice sa Federacijom BiH), koji bi išao preko mrkonjićke opštine.^[67]

• Mrkonjić Grad — Jajce ~ 25 km
• Mrkonjić Grad — Jajce — Zenica — Sarajevo ~ 189 km
• Mrkonjić Grad — Banjaluka ~ 54 km
• Mrkonjić Grad — Banjaluka — Okučani — Beograd ~ 392 km
• Mrkonjić Grad — KljučKljuč — Petrovac ~ 77 km
• Mrkonjić Grad — Petrovac — Drvar — Knin — Split ~ 265 km
• Mrkonjić Grad — KljučKljuč — Sanski Most — Prijedor ~ 92 km
• Mrkonjić Grad — Petrovac — Bihać ~ 131 km
• Mrkonjić Grad — Bihać — Karlovac — Zagreb ~ 286 km^[2]

• Knjiga: „Nacionalni sastav stanovništva - Rezultati za Republiku po opštinama i naseljenim mjestima 1991.“, statistički bilten br. 234, Izdanje Državnog zavoda za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
• internet - izvor, "Popis po mjesnim zajednicama" - http://www.fzs.ba/Podaci/nacion%20po%20mjesnim.pdf Arhivirano 2013-10-05 na Wayback Machine-u

Mrkonjić Grad na Wikimedijinoj ostavi

• Mrkonjić Grad Zvanična stranica Općine Mrkonjić-Grad Arhivirano 2015-12-26 na Wayback Machine-u
• Mrkonjić Grad Vodič Arhivirano 2016-03-18 na Wayback Machine-u
• Mrkonjić Grad @ www.mrkonjicgrad.com Arhivirano 2019-08-31 na Wayback Machine-u
• Mrkonjić Grad online
• Mrkonjićki Ribolov Arhivirano 2016-03-11 na Wayback Machine-u

Greška u referenci: Oznake <ref> postoje za skupinu imenovanu kao "n", ali nema pripadajuće oznake <references group="n"/>