W 1265 Leszek Czarny zezwolił zasadźcom Marcinowi i Przybysławowi na wykarczowanie 42 łanów brzeziny pod nową osadę obok starszej na trakcie handlowym z Rusi na Śląsk. W 1287 osada uzyskała prawa miejskie jako miasto królewskie przeniesione ze Starej Brzeźnicy. Według kronikarza Janka z Czarnkowa król Kazimierz Wielki polecił zbudować w Brzeźnicy murowany zamek, który znajdował się pomiędzy przykościelnym cmentarzem a rzeką[8].
Na przełomie XIV i XV w. Nowa Brzeźnica przeżywała krótkotrwały rozkwit gospodarczy. W 1417 r. król Władysław Jagiełło ufundował tu murowany kościół parafialny, którego relikt (w postaci gotyckiej dzwonnicy) można odnaleźć do dziś w bryle obecnej świątyni. W 1459 r. miasteczko wystawiło 15 zbrojnych na wojnę pruską. Zachowana spora lista zwolnień z opłat celnych świadczy, że mieszkańcy w dużym stopniu zajmowali się handlem. W 1564 r. było tu 4 rzeźników, 9 szewców, 9 piekarek, 2 karczmy i 2 młyny. Miasto miało przywilej na 4 jarmarki. W 1563 r. podatek zapłaciło 32 rzemieślników. W pierwszej połowie XVII wieku miasto ucierpiało od epidemii i klęski głodowej, która w ciągu jednego roku spowodowała śmierć 90 mieszkańców. We wrześniu 1665 r., tuż przed klęską swych wojsk podczas starcia z rokoszaninem Jerzym Lubomirskim, w Nowej Brzeźnicy przebywał król Jan Kazimierz. W 1717 r. Sejm Rzeczypospolitej przekazał tutejsze starostwo niegrodowe klasztorowi ojców Paulinów z Częstochowy. Dochody z dóbr przeznaczano na pokrycie kosztów utrzymania twierdzy na Jasnej Górze.
Rozwój miasteczka zahamowały w XVII i w pocz. XVIII w. liczne pożary, epidemie oraz przemarsze wrogich wojsk. Pożar w 1727 r. pochłonął 70 domów, następny w 1790 r. strawił większą część zabudowań miejskich. Ostatecznie w 1868 r., pod pretekstem udziału mieszkańców w powstaniach 1830-31 i 1863-64 Nowa Brzeźnica, podobnie jak wiele innych miasteczek ziemi łódzkiej, utraciła prawa miejskie i do dzisiaj pozostaje wsią.
W 1904 r. przy rynku zbudowano kościół neogotycki, a w jego mury wkomponowano wieżę z dawnego kościoła. W 500. rocznicę śmierci Jana Długosza wmurowano na kościele pamiątkową tablicę. Do drugiej wojny światowej znaczny odsetek mieszkańców stanowili Żydzi (w 1921 r. 406 osób – 21%).
W 1939 r. Niemcy wcielili miejscowość w granice Rzeszy, a jej nazwę zmieniono potem na Berntal. W 1942 r. brzeźniccy Żydzi wywiezieni zostali do getta w Pajęcznie, a następnie wymordowani. Wojska radzieckie zajęły Nową Brzeźnicę wieczorem 18 stycznia 1945 r.
Na cmentarzu (przy drodze do Łasku) znajdują się groby 12 ułanów wymienionych z nazwiska i 14 nieznanych oraz dwa duże groby żołnierskie z I wojny światowej.
18 maja 1987 roku podczas uroczyści 700 lecia istnienia przed budynkiem Urzędu Gminy odsłonięto pomnik z popiersiem Jana Długosza.
Zabytki
Kościół św. Jana Chrzciciela z lat 1902–1908 roku przy ul. Zamkowej 1, w stylu neogotyckim, polichromia z 1930 roku, w 1945 roku kościół został uszkodzony, w 1980 roku wymieniono pokrycie dachu z dachówki ceramicznej na blachę[9]
Dzwonnica kościelna z przełomu XV/XVI wieku, przebudowana w 1908 r.
Plebania kościelna z 1884 roku w stylu neoklasycystycznym, wyremontowana w 1975 roku[10]
Kapliczka św. Jana Nepomucena
Zamczysko – miejsce po zamku, o którym pierwsza wiadomość pojawia się w źródłach z roku 1535. W lustracji z lat 1564–1565 odnotowano już tylko istnienie drewnianego dworu na kopcu. Potem w tym miejscu wznoszono tylko kolejne drewniane dwory, będące siedzibą starostów.
Gospodarka
Na terenie Nowej Brzeźnicy znajduje się jeden z sześciu w Polsce Terminali Gazu Płynnego należący do Orlen Gaz. Ponadto działa tu również Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, tartak, trzy zakłady kamieniarskie, dwie hurtownie budowlane, dwie apteki, piekarnia, 4 markety spożywcze (m.in. Dino, Lewiatan).
neogotycki kościół pw. św. Jana Chrzciciela (w miejscu gotyckiego ufundowanego w 1417 r. przez króla Władysława Jagiełłę, z zachowaną w bryle gotycką dzwonnicą)
Plebania z 1884,
Cmentarz grzebalny z początku XIX wieku
miejsce po zamku (przed 1535) i późniejszych dworach starostów,
↑Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 46.
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
