Ten artykuł dotyczy wsi w Polsce. Zobacz też: Lutowiska – wieś w rejonie starosamborskim obwodu lwowskiego Ukrainy.

Lutowiska

wieś
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	bieszczadzki
Gmina	Lutowiska
Liczba ludności (2020)	773[2]
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-713[3]
Tablice rejestracyjne	RBI
SIMC	0356205[4]
Położenie na mapie gminy Lutowiska Lutowiska
Położenie na mapie Polski Lutowiska
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Lutowiska
Położenie na mapie powiatu bieszczadzkiego Lutowiska
49°15′09″N 22°41′36″E/49,252500 22,693333[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach

Lutowiska (1944–1957 Szewczenko^[5]) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim, w gminie Lutowiska^[4][6]. Leży nad potokiem Smolnik, na styku pasm Ostre i Otryt przy drodze wojewódzkiej nr 896; siedziba gminy Lutowiska.

Wieś jest siedzibą sołectwa, w którego skład wchodzą również miejscowości Smolnik, Żurawin i obszar nieistniejącej już wsi Krywka.

Lutowiska uzyskały lokację miejską przed 1742 rokiem, zdegradowane przed 1919 rokiem^[7].

Nazwa miejscowości wykazywała w przeszłości znaczne wahania językowe. Najstarszą jej znaną formą są Letowiszcza (Lethawyszcza 1484, Lyetowyszcza 1515), później Letowiszcze (Letovysce 1494), Latowiszcze (1649), Litowiska (1589) i Litowisko (1678). Dzisiejsza postać nazwy pojawia się dopiero w zapisie z 1828 r. Nazwa pochodzi z jęz. ukraińskiego (l’itowyszcze – „miejsce wypędzania i wypasu bydła w lesie”)^[8].

Odgórne zmiany nazwy w XVIII w. (Urbanice) i XX w. (Szewczenko) nie utrzymały się.

Osada powstała w X w. Właścicielami osady byli do 1553 Piotr Kmita Sobieński, a następnie do 1579 Barbara Kmita z Herburtów (wdowa po Piotrze Kmicie). Lokacja osady na prawie wołoskim nastąpiła w 1580. Właścicielem po śmierci Barbary Kmity w 1580 został jej brat – Stanisław Herburt (s. Jana) – kasztelan lwowski. W 1589 właścicielem Lutowisk był jeszcze Stanisław Herburt, a potem Erazm Herburt; w 1620 Iwan Polański; w 1663 Polańscy (Piotr z Terenowy Polański).

Lutowiska kupił następnie Bazyli Ustrzycki i przekazał je w posagu córce Mariannie, zamężnej z Szymonem Urbańskim – łowczym kamienieckim. W latach trzydziestych właścicielem osady był XVIII w. Michał Urbański, podczaszy żydaczowski. W 1739 roku erygował parafię w Cisnej, gdzie też był dziedzicem.

W 1742 roku Lutowiska otrzymały od Augusta III, prawo odbywania 10 jarmarków rocznie, a nazwę miejscowości zmieniono na Urbanice, aby uczcić właściciela Ludwika Urbańskiego. Nowa nazwa nie przyjęła się. Jarmarki z kolei przyczyniły się do znacznego rozwoju miejscowości. W wydanej po raz pierwszy w 1786 r. książeczce pt. „Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi” jaj autor, hrabia Ewaryst Andrzej Kuropatnicki napisał krótko: Lutowiska. Wielkiemi jarmarkami na woły sławne^[9].

Majątek w Lutowiskach przejęli następnie Górscy. I tak w 1779 – właścicielem był Józef Górski, w 1819 – Ignacy Górski, 1828–1848 – Józef Górski. Hrabia Ksawery Konarski, uczestnik powstania listopadowego z 1831, był właścicielem dóbr Lutowiska. 21 lutego 1846 powstańcy z południowej części obwodu sanockiego zmierzali na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 nastąpiło rozdrobnienie gruntów. Licytowane majątki przejęli przedsiębiorcy drzewni, budując tartaki. Córka Ksawerego Konarskiego, hr. Aleksandra Krasicka z d. Konarska, dziedziczka tej miejscowości, uczestniczka powstania styczniowego z 1863, ukrywała zbiegów w swoim majątku w Lutowiskach. W 1868 Lutowiska były własnością Franciszka Konarskiego, a pod koniec XIX w. właścicielem Lutowisk był hrabia Stanisław Konarski.

25 stycznia 1915 w bitwie pod Lutowiskami Austriacy (w 30 stopniowym mrozie) rozbili rosyjską kawalerię chana Nachiczewskiego. W czasie tych walk Lutowiska zostały spalone, zaś wielu jej mieszkańców zginęło lub zostało przez Rosjan wywiezionych na Syberię za sprzyjanie Austrii.

W maju 1919 roku Ukraińcy wycofali się w rejon Hołowiecka, a do Lutowisk wkroczyło Wojsko Polskie pod dowództwem kapitana Rawskiego. Lutowiska utraciły prawa miejskie w 1919 roku, ale do II wojny światowej stanowiły okoliczne centrum handlowe i administracyjne. W miejscowości istniały 2 rynki – Rynek Górny i Rynek Dolny.

W latach 1939–1941 miejscowość na mocy paktu niemiecko-radzieckiego z 23 sierpnia 1939 należała do ZSRR. Sowieci przeprowadzili nacjonalizację, która dotknęła przede wszystkim zamożniejsze grupy społeczne – Żydów i Polaków. Miejscowemu przedsiębiorcy Januszowi Ziółkowskiemu odebrano olejarnię, tartak i jedyną bieszczadzką spalinową elektrownię (Ziółkowski zelektryfikował Lutowiska zaledwie dwa lata wcześniej). Od listopada 1941 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim.

W czerwcu 1941 roku miejscowość została zajęta przez Niemców. W czerwcu 1942 Johann Bakcer i Arnold Doppke – gestapowcy, którzy przybyli z Ustrzyk Dolnych – rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, Polaków i 30 Romów. Na miejsce kaźni ofiary spędziła i zwiozła Ukraińska Policja Pomocnicza. Po zlikwidowaniu Żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę położoną przy rynku oraz synagogi. W 1943 rozstrzeliwano ludność w wąwozie za Kościołem. W egzekucjach brali udział gestapowcy Juni i Henemilck. 18 lipca 1944 Niemcy wywieźli volksdeutschów, administrację, nadleśnictwo, pracowników kopalni ropy i wszystkich, którzy mogli im się przydać. 20–22 lipca 1944 bojówki UPA wymordowały w Lutowiskach polskie rodziny Górali, Góraszewskich, Kukurowskich, Raszowskich, Samborskich, Ziółkowskich, Federeszczaka.

W latach 1944–1951 Lutowiska należały do Związku Radzieckiego i zostały przemianowane na Szewczenko. W czasie przynależności Lutowisk do ZSRR (1944–1951) świątynia katolicka w Lutowiskach uległa całkowitej dewastacji. Nabożeństwa musiały odbywać się w cerkwi aż do 1963 roku, do gruntownego remontu zorganizowanego przez pierwszego powojennego proboszcza ks. Antoniego Zawiszę.

Lutowiska znalazły się ponownie w Polsce w 1951 roku w ramach umowy o zamianie granic. Ludność dotychczas tu zamieszkującą wysiedlono. Miejscem przesiedlenia 274 rodzin (1043 osób) stała się wieś Dudczany w kołchozie Krasnoflotiec nad dolnym Dnieprem, prawie tysiąc kilometrów na południowy wschód od Bieszczadów. Do Szewczenka przesiedlono natomiast polskich mieszkańców z Sokalszczyzny i Hrubieszowszczyzny. Pierwotną nazwę Lutowiska przywrócono dopiero w 1957 roku. Za PRL w miejscowości funkcjonowało kino Strażnica.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego. W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowe Przedsiębiorstwo Rolne Lutowiska^[10].

W miejscowości ma siedzibę rzymskokatolicka parafia Świętego Stanisława Biskupa.

• 1921 Lutowiska zamieszkiwało 2125 osób (w 261 domach mieszkalnych):
  • 1220 wyznania mojżeszowego
  • 769 wyznania greckokatolickiego
  • 136 wyznania rzymskokatolickiego
• 1939 – 3468 osób
• 2011 – 762 osób^[11][12]
• 2020 – 773 osoby^[2]

W rejestrze zabytków^[13]:

• Kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Lutowiskach – neogotycki kościół pw. św. Stanisława Biskupa (1911-20)
• Stary cmentarz katolicki – cmentarz służący katolikom obu obrządków między XVIII a XX wiekiem
• drewniana willa sprzed I wojny światowej

Pozostałe:

• Cerkiew św. Michała Archanioła w Lutowiskach – nieistniejąca cerkiew greckokatolicka
• Synagoga kahalna w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
• Synagoga w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
• Cmentarz żydowski w Lutowiskach założony w drugiej połowie XVIII wieku, na którym zachowało się co najmniej 500 macew
• Pomnik ku czci pomordowanych Żydów i Romów

W 1907 w Lutowiskach urodził się Leon Penner, prokurator oskarżający zbrodniarzy hitlerowskich w powojennych procesach.

• Skorodne
• Stuposiany
• umowa o zamianie granic (1951)

Lutowiska – zdjęcia archiwalne (sierpień 1938 r.)

• 
  Widok wsi w kierunku północno-zachodnim
• 
  Widok wsi w kierunku północnym
• 
  Rynek Górny (fragm. I)
• 
  Rynek Górny (fragm. II)

• 
  Rynek Dolny (fragment)
• 
  Sklep, za ladą – subiekt (po prawej)
• 
  Ten sam sklep, subiekt (po prawej)
• 
  Notariusz dr Leon Mietelski (od prawej) z żoną Ireną oraz synami Markiem i Janem (w II połowie 1938 r.)

• 
  Uliczka niedaleko kancelarii notarialnej
• 
  Kościół św. Stanisława Biskupa
• 
  Wnętrze kościoła
• 
  Cerkiew św. Michała Archanioła
  (z przodu)
• 
  Cerkiew św. Michała Archanioła
  (z boku)

• Tadeusz Budziński, Bieszczady, Warszawa 1985.
• Stanisław Kryciński, Bieszczady – słownik krajoznawczo-historyczny, Warszawa 1996.
• Stanisław Kryciński, Cerkwie w Bieszczadach, Pruszków 1995.
• Marek Motak, Marcin Szyma, Bieszczady i Pogórze Przemyskie, Pruszków 2005.
• Bieszczady – przewodnik dla prawdziwego turysty, praca zbiorowa, red. Paweł Łuboński, Pruszków 2006.
• Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim, Lwów 1919.
• Piotr Szechyński, Na rowerze. Bieszczady, Pruszków 2007.
• Kartoteki WKOPWiM w Krośnie.

• Lutowiska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 491 .
• Cmentarz greckokatolicki w Lutowiskach – opis i fotogaleria
• Cmentarz żydowski w Lutowiskach – opis i fotogaleria