Żołynia

Wikipedia:Weryfikowalność
Ten artykuł od 2024-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji: Źródło wizerunku herbu.
Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Żołynia
wieś
Ilustracja
Centrum Żołyni z dworcem autobusowym
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

łańcucki

Gmina

Żołynia

Liczba ludności (2021)

5230[2]

Strefa numeracyjna

17

Kod pocztowy

37-110[3]

Tablice rejestracyjne

RLA

SIMC

0667750[4]

Położenie na mapie gminy Żołynia
Mapa konturowa gminy Żołynia, w centrum znajduje się punkt z opisem „Żołynia”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Żołynia”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Żołynia”
Położenie na mapie powiatu łańcuckiego
Mapa konturowa powiatu łańcuckiego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Żołynia”
Ziemia50°09′42″N 22°18′28″E/50,161667 22,307778[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Żołynia (niem. Schelling)[5] – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie łańcuckim, w gminie Żołynia; siedziba gminy Żołynia[6][4]. Przy drodze wojewódzkiej 877 Łańcut–Leżajsk.

Przyroda

W Żołyni, przy drodze do Białobrzegów, rośnie najgrubsza w Polsce sosna zwyczajna o pojedynczym pniu. To monumentalne drzewo ma pień o obwodzie 442 cm (w 2016)[7], wysokość – 14,5 m (w 2013)[8]. Z drzewem wiąże się legenda, jakoby pod sosną wypoczywał Król Jan III Sobieski (sosna jest prawdopodobnie znacznie młodsza, szacuje się jej wiek na 250 lat)[potrzebny przypis].

Części wsi

Integralne części wsi Żołynia[6][4]
SIMC Nazwa Rodzaj
0667767 Bikówka część wsi
0667840 Gajówka przysiółek
0667773 Jagielnie część wsi
0667780 Kmiecie część wsi
0667796 Miasto część wsi
0667804 Raki część wsi
0667885 Zagóra przysiółek
0667810 Zakącie część wsi
0667827 Żołynia Dolna część wsi
0667833 Żołynia Górna część wsi
Monument Adama Mickiewicza

Integralną częścią miejscowości były również Kopanie Żołyńskie, które w 2023 r. uzyskały status wsi[9].

Historia

Początki

Wieś, położona w powiecie przemyskim. Chociaż Żołynia jest wsią starą została lokowana dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Twierdził tak Fryderyk Alembek który w 1638 roku w czasie wizytacji żołyńskiej parafii założonej w 1622 roku zapisał: ''ta świątynia była fundowana niewiele później od lokacji wsi"[10][11]. To zdanie podzielał również Oskar Kolberg pisząc o tym że Żołynię założyli Niemcy sprowadzeni przez Stadnickiego (sprowadzeni około roku 1590)[12] lub Krzysztofa Pileckiego (sprowadzeni około roku 1550). Około 1550 roku w Żołyni istniał zbór luterański który w 1586 roku kiedy to Żołynię przejęli Stadniccy przeszedł w ręce kalwińskie. W 1621 roku w dzień Piotra i Pawła w zbór trafił piorun na fundamentach zboru wybudowano kościół i od 1622 roku Żołynia jest Katolicka[13]. Była własnością Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, została spustoszona w czasie najazdu tatarskiego w 1672 roku[14].

W XIX wieku obszar Galicji podzielono na gminy katastralne[15]. Powstała wtedy gmina katastralna Żołynia o obszarze 3468 ha[16], na obszarze której utworzono dwie odrębne gminy polityczne (jednostkowe): Żołynia Miasteczko i Żołynia Wieś oraz obszar dworski Żołynia Wieś[16].

Podział na części miejską i wiejską

Żołynia Miasteczko

Historyczny herb Żołyni[potrzebny przypis]

Przed 1713 rokiem[17] w centralnej części Żołyni lokowano miasto[18], które pod zaborem austriackim przekształcono w miasteczko (1784)[19].

W połowie XIX wieku powstała polityczna gmina jednostkowa Żołynia Miasteczko, licząca w 1900 roku 1711 mieszkańców, w tym 138 wojskowych (1573 mieszkańców bez wojska[20]. Obszar ten odpowiada terytorialnie współczesnej części wsi o nazwie Miasto (SIMC 0667796 w TERYT)[4] w rejonie żołyńskiego rynku[21].

Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, gmina Żołynia Miasteczko należała do powiatu łańcuckiego w województwie lwowskim. W 1921 roku liczyła 954 mieszkańców[22].

Żołynia Wieś

Po otrzymaniu przez Żołynię praw miejskich, zewętrzne obszary Żołyni utrzymały status wiejski; określano je początkowo Żołynią Dolną i Żołynią Górną[23].

W połowie XIX wieku na obszarze tym powstała polityczna gmina jednostkowa Żołynia Wieś, licząca w 1900 roku 4526 mieszkańców[20]. Obejmowała trzy miejscowości: Bikówka (147 mieszkańców, 29 ha), Kopanie (354 mieszkańców, 68 ha) i Żołynia Wieś (4025 mieszkańców, 748 ha)[24]. Obszar dworski Żołynia Wieś obejmował 423 ha i zamieszkiwało go 17 osób[25].

Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, zniesiono obszar dworski Żołynia Wieś, łącząc go z gminą wiejską Żołynia Wieś[26]. Gmina Żołynia Wieś należała do powiatu łańcuckiego w województwie lwowskim. W 1921 roku liczyła 3973 mieszkańców[27].

Połączenie gmin w 1928 i dalsze losy

1 kwietnia 1928 gminy Żołynia Miasto (Miasteczko) i Żołynia Wieś połączono w jedną (jednostkową) gminę wiejską o nazwie Żołynia[28].

1 sierpnia 1934 w związku z reformą administracyjną zniesiono gminy jednostkowe, zastępując je (dużymi) gminami zbiorowymi. Gmina jednostkowa Żołynia weszła w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Żołynia (obejmującej także Brzózę Stadnicką, Rakszawę i Smolarzyny), której została siedzibą[29]. Równocześnie, według założeń reformy, Żołynia utraciła status miasteczka[19]. 17 września 1934 Żołynia otrzymała status gromady (sołectwa) – obejmującej miejscowości Żołynia, Bikówka, Kopanie i Podlesie – w granicach gminy zbiorowej Żołynia[30].

W nocy 24 na 25 kwietnia 1943 r. doszło do największej akcji bojowej Armii Krajowej obwodu łańcuckiego, tj. odbicia więźniów z aresztu w Żołyni. 4 czerwca 1943 roku Niemcy przeprowadzili pacyfikację, podczas której zamordowano 14 osób. 16 sierpnia 1943 roku oddział Gwardii Ludowej „Iskra” pod dowództwem Jana Paducha ps. „Janek” opanował miejscowość. Zniszczono urząd gminny i pocztowy, mleczarnię i rozpędzono komisję przygotowującą listy mieszkańców do deportacji[31]. Od października 1944 w Żołyni stacjonowała część kompanii AK o kryptonimie OP-26 Zgrupowania Warta. Broniła ona ludność polską przez atakami nacjonalistów ukraińskich z UPA. Jej dowódca, por. Józef Biss został aresztowany 29 maja 1945 r. przez NKWD[32]. Po wojnie wieś została odznaczona Krzyżem Grunwaldu w dowód uznania za postawę w czasie okupacji[33].

Po II wojnie światowej Żołynia stanowiła jedną z czterech gromad (sołectw) gminy Żołynia w powiecie łańcuckim w nowo utworzonym województwie rzeszowskim[34]. Jesienią 1954, w związku z reformą administracyjną kraju znoszącą gminy, Żołynia ze Smolarzynami i przysiółkiem Zakącie (z dotychczasowej gromady Gwizdów ze zniesionej gminy Giedlarowa) utworzyły gromadę Żołynia[35]. Gromada ta przetrwała do końca 1972 roku[36]. 1 stycznia 1973 Żołynia została siedzibą reaktywowanej gminy Żołynia w powiecie łańcuckim[37].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.

Znane osoby z Żołyni

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 163953
  2. ↑ Wieś Żołynia w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-03-01], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1623 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b c d TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
  5. ↑ Żołynia. Wirtualny Sztetl.
  6. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013-02-15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09]. 
  7. ↑ Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (RPDP): Sosna Jana Sobieskiego. [dostęp 2016-04-16]. (pol.).
  8. ↑ Krzysztof Borkowski, Robert Tomusiak, Paweł Zarzyński. Drzewa Polski. 2016. s. 92.
  9. ↑ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 22 grudnia 2023 r. w sprawie ustalenia, zmiany i zniesienia urzędowych nazw i rodzajów niektórych miejscowości oraz obiektów fizjograficznych. (Dz.U. z 2023 r. poz. 2799)
  10. ↑ oryginalny zapis ''Notabile de hac Ecclesia: olim eo loci multam fuisse: gua et villa non est antigua fundations"
  11. ↑ AAP, sygnatura 1987 strona 39
  12. ↑ Oskar Kolberg dotarł do Żołyni, artykuł 3415 - Aktualności - WIADOMOŚCI - Urząd Gminy Żołynia (zolynia.pl)
  13. ↑ Zbigniew Trześniowski, Diabły łańcuccy i diablęta… Stanisław Stadnicki, jego synowie i inni w legendzie i prawdzie.
  14. ↑ Andrzej Gliwa, Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), w: Prace Historyczno-Archiwalne, Tom 13 (2003), Rzeszów 2003, s. 183.
  15. ↑ Ostafin, K., Troll, M., Ślusarek, K., Smaliychuk, A., Miklar, A., Gwosdz, K., ... & Kaim, D. (2023). Unlocking archival censuses for spatial analysis: An historical dataset of the administrative units of Galicia 1857–1910. Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History, 1-16.
  16. ↑ a b Skorowidz gminny Galicyi : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dn. 31.12.1900
  17. ↑ in Villani Zolina [online], invillazolina-historiazolyni.my.canva.site [dostęp 2024-03-07].
  18. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 88–89.
  19. ↑ a b Dymitrow, M. (2015). The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland / Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [In Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg, pp. 61–63 / 65–115.]
  20. ↑ a b Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 387.
  21. ↑ Miasto w Geoportalu
  22. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie
  23. ↑ SgKP
  24. ↑ Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 388.
  25. ↑ Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 389.
  26. ↑ Dz.U. z 1919 r. nr 67, poz. 404
  27. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie
  28. ↑ Dz.U. z 1928 r. nr 28, poz. 262
  29. ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 597
  30. ↑ Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 104
  31. ↑ Józef Bolesław Gargas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945” Wydawnictwo MON 1971, s. 357.
  32. ↑ Wyciślak J.L., Józef Biss – Historia polskiego żołnierza [online], www.2wojna.pl [dostęp 2023-06-08].
  33. ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, s. 631. ISBN 83-217-2709-3.
  34. ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
  35. ↑ Uchwała Nr 27/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu łańcuckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)
  36. ↑ Wykaz miast, osiedli i gromad: stan z dn. 1 I 1971 r., Cz. 1. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny – Biuro Spisów, 1971.
  37. ↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196)
  38. ↑ Henryk Kopia: Spis nauczycieli szkół średnich w Galicyi oraz polskiego gimnazyum w Cieszynie. Lwów: Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, 1909, s. 3.
  39. ↑ Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Złoczowie za rok szkolny 1920/21. Złoczów, 1921, s. 10.
  40. ↑ Strona diecezji sandomierskiej. [dostęp 2016-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
  41. ↑ 65-lecie pracy twórczej Józefa Bosaka.

Linki zewnętrzne

Gmina Żołynia
Wsie
Osada
Części wsi
  • Bikówka
  • Dół
  • Góra
  • Jagielnie
  • Kmiecie
  • Krzaki
  • Miasto
  • Poddąbrówki
  • Podgóry
  • Podkudłacz
  • Raki
  • Skotnik
  • Zakącie
  • Żołynia Dolna
  • Żołynia Górna
Przysiółki wsi

Herb gminy Żołynia

Powiat łańcucki (1920–39 i 1945–75) (► II RP)
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39[A] i 1945–75)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39[A], 1945–54 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
  1. ↑ a b c podczas okupacji 1939–45 powiat włączono do Landkreis Jaroslau (dystrykt krakowski, GG), oprócz gminy Kuryłówka, włączonej do Landkreis Bilgoraj (dystrykt lubelski, GG)
Miasta i miasteczka zdegradowane reformą gminną z 1933–1934

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Gminy miejskie
Gminy wiejskie
z prawami miejskimi
Gminy wiejskie
z prawami miasteczka

Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.