Według danych GUS z 1 stycznia 2023 r. miasto miało 9122 mieszkańców[3] (418. miejsce w kraju). Gęstość zaludnienia wynosi 849,3 osób/1 km² (29. miejsce w województwie).
Bystrzyckie stare miasto, znajdujące się w centrum dzisiejszego miasta, usytuowane jest na wysokim wzniesieniu, które od wschodu i południa obmywają wody Nysy Kłodzkiej i Bystrzycy. Zbocza tego wzniesienia opadają bardzo stromo w tych dwóch kierunkach, miejscami skalnymi urwiskami. Są to pozostałości po plejstoceńskiejterasie nadrzecznej o wysokości do 20 m. Na wzniesieniu tym, na wysokości ok. 360 m n.p.m. rozplanowano miasto średniowieczne. Przeciwległy brzeg, tzw. Góra Parkowa jest ukształtowana w podobny sposób. Sprawia to, że Bystrzyca Kłodzka posiada jedną z najpiękniejszych panoram miejskich, szczególnie oglądaną z prawego brzegu Nysy Kłodzkiej, prezentującą ciekawy styl zabudowy tarasowej[8].
Bystrzyca Kłodzka leży na klimatycznej strefie przejściowej, z niewielką przewagą klimatu kontynentalnego[9]. Średnia temperatura roku wynosi 7,4 °C, z kolei roczna amplituda sięga 19,3 °C[10]. Opady atmosferyczne zamykają się w granicach 790 mm[11].
Przyroda
Flora
Roślinność naturalna Bystrzycy Kłodzkiej należy do Działu Sudeckiej Krainy Podgórza Okręgu Środkowosudeckiego. Jest ona typowa dla pogórza Sudeckiego. W lasach występują elementy środkowoeuropejskie takie jak buk, klon zwyczajny i lipa szerokolistna. Obecnie większość lasów grądowych przekształcono w łąki, pola i parki, zaś lasy mieszane tworzą zadrzewienie izolowanych wzniesień lub obrzeży obniżeń. Do najbardziej charakterystycznych okazów pierwotnej flory ziemi bystrzyckiej należy pełnik europejski[12].
Miejscowość w Kotlinie Kłodzkiej otrzymała swoją nazwę w nawiązaniu do położenia nad „bystrą” wodą, ponieważ słowo Bystrzyca oznacza rwący górski potok[14]. Nazwa ta wskazuje na ścisły związek osady z rzeką, szczególnie często występujący w nazwach miejscowości w Czechach i na Słowacji, stąd pojawiła się teoria, że założycielami miasta byli osadnicy pochodzący zza Przełęczy Międzyleskiej. Poglądu tego nie można jednak zweryfikować, ponieważ jeszcze w XII w. Polacy i Czesi posługiwali się wspólnym językiem[15].
Obecna nazwa miejscowości wprowadzona w 1945 i zatwierdzona w 1946[16] nawiązuje do czeskiej nazwy Bystrice po raz pierwszy wzmiankowanej w 1369 r.[17] Niemiecka nazwa Bystrzycy Kłodzkiej – Habelschwerdt pojawia się po raz pierwszy w dokumentach z 1319 r. Nazwę niemiecką tłumaczy się na dwa sposoby, co wynika z braku źródeł dotyczących jego początków[18]. Pierwszy nawiązuje do położenia miasta na tarasowym wzgórzu, znajdującym się u zbiegu dwóch rzek, w związku z tym wywodzić by się ona miała od słów: Hügel, co oznacza wzgórze, pagórek oraz Werder, co jest określeniem kępy na podmokłym terenie albo rzece (ostrów). Według etymologii ludowej Habel – żyjący według legendy w czasach przedchrześcijańskich – miał być wartownikiem strzegącym bezpieczeństwa drogi biegnącej wzdłuż Nysy Kłodzkiej. Jego potomkami miał być jeden z bystrzyckich rodów mieszczańskich[19].
Najbardziej prawdopodobna hipoteza wywodzi niemiecką nazwę Habelschwerdt od zniemczonej formy imienia Gaweł (cz.Havel)[17], tj. Gawła z Lemberku, kasztelana kłodzkiego króla Wacława I i męża Zdzisławy Czeskiej, któremu przypisuje się założenie miasta[20][17].
Jedynym symbolem miasta jest herb, przedstawiający srebrnego lwa wspiętego w prawo, ze złotą koroną na głowie, z otwartym pyskiem, z podniesionym i rozwidlonym ogonem, ze złotymi pazurami, umieszczonego w czerwonym polu tarczy[21].
W XI wieku osada czeska, na miejscu lub obok której rycerz Havel (Gaweł) z Lemberka założył w XIII wieku miejscowość dla kolonistów niemieckich o nazwie Havelswerde („Kępa Gawłowa”)[17]. W 1319 występuje już ona jako miasto zaliczane do rzędu miast królewskich[1], szybko stała się ważnym ośrodkiem rzemieślniczym[22].
Od 1381 r. miasto posiadało szpital ulokowany za murami miejskimi[23]. Władysław Dziewulski szacuje liczbę mieszkańców miasta i przedmieść za murami w XV wieku na ok. 1000 osób[25]. Od 1336 r. dokumenty potwierdzają istnienie rady miejskiej, wcześniej miasto rządzone było przez wójta[24], którym od 1319 r.[26] na mocy przywileju Jana Luksemburczyka w uznaniu za ufortyfikowanie miasta byli spadkobiercy Jakuba Rückera[1].
W 1429 miasto zostało zdobyte i zniszczone przez taborytów[22]. Wraz z resztą ziemi kłodzkiej zostało wykupione w 1454 r. przez ówczesnego regenta królestwa Czech, Jerzego z Podiebradów i stało się częścią nowo utworzonego Hrabstwa Kłodzkiego[22]. W czasie wojny domowej o koronę czeską między Jerzym z Podiebradów a antykrólemMaciejem Korwinem w 1469 r. miasto musiało zapłacić okup wojskom Korwina[27]. W tym samym roku miasto zostało zdobyte przez wojska Wrocławia – głównego gracza opozycji antyhusyckiej – i nyskie biskupa wrocławskiego i spalone[22].
Po wojnach husyckich nastąpił ponowny rozwój miasta[27]. W 1473 r. książę ziębicki i hrabia kłodzkiHenryk I Starszy z Podiebradów nadał Bystrzycy prawo mili[27]. W 1475 miasto zostało znacznie zniszczone przez wielki pożar[28]. Szybkiej odbudowie i rozkwitowi miasta pomógł rozwój sukiennictwa i płóciennictwa[29]. W 1522 miasto było przeważająco protestanckie, skutkiem czego w 1545 proboszcz katolicki opuścił miasto[28]. Było ośrodkiem radykalnych ruchów religijnych i społecznych, szwenkfeldystów, anabaptystów i huterytów. Przebywali tu osobiście Kaspar Schwenkfeld, Fabian Eckel, Jakob Hutter i Peter Riedemann[28]. Sukcesywnie luteranizm przejmował wyznawców innych konfesji i po 1540 stanowił większość wśród mieszkańców miasta. W 1548 na mocy edyktu cesarskiego wygnano anabaptystów, którzy udali się do Prus i na Morawy[30]. W roku tym powstała gmina ewangelicka z pastorem J. Tyrannem z Ząbkowic Śląskich, która w 1564 r. przejęła kościół parafialny[27]. W 1514 r. miasto zyskało wodociąg[27], w 1541 zakończono budowę nowego ratusza, w latach 1556–1566 wybrukowano rynek[31].
Po wykupie hrabstwa kłodzkiego przez cesarza w 1567 r. miasto znalazło się pod bezpośrednim panowaniem Habsburgów[32]. W 1617 rada miejska wykupiła na trwałe urząd wójtowski i przywilej sądowniczy[32]. U progu wojny trzydziestoletniej miasto liczyło 2 tys. mieszkańców[33]. W czasie wojny było wielokrotnie plądrowane przez wojska walczących stron, nakładające nań kontrybucje i karzące mieszczan niewłaściwego w danej chwili wyznania. Miasto było oblegane przez powstańców chłopskich pod dowództwem sołtysa Wolffa z Długopola Dolnego[34]. Rebelia została krwawo stłumiona przez sześciotysięczny oddział lisowczyków[29][34]. W 1622 dokonano przymusowej rekatolizacji miasta, co doprowadziło do kolejnego odpływu ludności, tym razem do Rzeczypospolitej[35]. Pod koniec wojny, w 1646 r. wojska szwedzkie zajęły i splądrowały miasto. Wkrótce cesarska załoga Kłodzka podpaliła Bystrzycę, aby wyprzeć z niej Szwedów[35]. W 1663 Bystrzyca liczyła 1350 mieszkańców[36]. Pożary niszczyły miasto także w latach 1703, 1753, 1763[37], 1800[38], 1823[39][41]. W 1719 na Rynku otwarto urząd pocztowy[36].
Wskutek I wojny śląskiej i pokoju wrocławskiego miasto przeszło we władanie Królestwa Prus. W latach 1778–1779, w czasie wojny o sukcesję bawarską, wojska austriackie kilkakrotnie zajmowały i łupiły Bystrzycę[42]. 17 stycznia 1779 dowodzeni przez feldmarszałkaDagoberta Sigmunda von Wurmsera Austriacy w pięciu kolumnach wkroczyli niespodziewanie na ziemię kłodzką, z czego dwie kolumny zaatakowały miasto. Wojska Wurmsera zdobyły Bystrzycę Kłodzką, biorąc wielu jeńców, w tym księcia generała Adolfa z Hesji-Philippsthal-Barchfeld, 24 oficerów i 714 żołnierzy. W ręce Austriaków wpadły też trzy działa i siedem sztandarów[43][44][45].
W latach 1818–1975 Bystrzyca była siedzibą powiatu bystrzyckiego. W drugiej połowie XIX w. zaczął rozwijać się przemysł zapałczany. Powstały 3 fabryki zapałek[46]. W 1870 zasypano fosę miejską oraz rozebrano lub zabudowano dawne mury miejskie[47]. W 1875 miasto uzyskało połączenie kolejowe z Kłodzkiem[48] i Międzylesiem[49]. W 1939 miasto liczyło 7 tys. mieszkańców[50]. W 1945 miasto zostało włączone do Polski; polską nazwę miasta oparto na przedlokacyjnej nazwie czeskiej. Dotychczasową ludność wysiedlono do Niemiec. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego. W 1992 miasto miało 12 tysięcy mieszkańców[51]. W maju 2008 roku, na patrona miasta przyjęto świętego Floriana[52].
Bystrzyca Kłodzka w pełni zachowała swój układ urbanistyczny wywodzący się z czasów średniowiecznych, który należy do jednych z najciekawszych zespołów na Śląsku[53]. Wynika to z faktu, że miasto lokowano na surowym korzeniu oraz na specyficznym terenie, przez co od samego początku uzyskało ostateczne, optymalne rozplanowanie. Miasto zajmuje spłaszczenie na ostrodze stromo opadającej w kierunku zakola Nysy Kłodzkiej, u jej spływu z Bystrzycą Łomnicką. Kształt miasta zbliżony był do zniekształconego owalu. O oryginalności układu przesądza kilka czynników[54]:
kościół parafialny zlokalizowano w najwyżej położonym punkcie miasta, a nie, jak kazała tradycja w pobliżu rynku.
w najniższej części osady, ale za to na cyplu ostrogi zbudowano obronne wójtostwo,
rynek uzyskał kształt zbliżony do trapezu, wytyczono go w rozmiarze 62 X 108 m,
poza miastem znajdował się szpital z kaplicą i przytułkiem oraz szpital zakaźny, młyny, folwarki, a także kaplica św. Floriana.
Ze względu na usytuowanie miasta na wysokim brzegu jego zabudowa ukształtowała się tarasowo, tworząc niepowtarzalną panoramę, a wiele uliczek i zaułków łączących okolice rynku z dolinami obu rzek zbudowano w postaci stromych przejść, niekiedy wiodących po kamiennych stopniach[54].
Miasto pomimo wielu pożarów, zniszczeń wojennych oraz powodzi zachowało poza cennym układem urbanistycznym także liczny i cenny zespół zabytkowych budowli, do których zaliczyć można[55]:
Miasto jest siedzibą gminy. W Bystrzycy Kłodzkiej znajdują siedziby prokuratury rejonowej, Urzędu Stanu Cywilnego, Rejonowego Urzędu Pracy, Urzędu Skarbowego oraz oddział zamiejscowy Starostwa Powiatowego w Kłodzku[57].
Demografia
Piramida wieku mieszkańców Bystrzycy Kłodzkiej w 2014 roku.
Gospodarka
Dawne Bystrzyckie Zakłady Przemysłu Zapałczanego
Bystrzyca Kłodzka jest ośrodkiem przemysłu drzewnego, papierniczego, zapałczanego, spożywczego. W mieście istnieje kilka zakładów przemysłowych, które dają zatrudnienie mieszkańcom miasta i okolic. Od 2007 r. na terenie miasta istnieje podstrefa Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Invest-Park”. Podstrefa Bystrzyca Kłodzka obejmuje obszar o powierzchni 2,7 ha. Teren podstrefy jest w całości terenem niezabudowanym, co stwarza dogodne warunki do kształtowania zabudowy. Przedsiębiorcy inwestujący na proponowanych terenach należących do WSSE mają możliwość uzyskania zwolnienia z podatku od nieruchomości.
Oprócz tego w mieście istnieje wiele sklepów, punktów usługowych, serwisowych, stacje benzynowe, serwisy samochodowe, hurtownie, kilka restauracji, hotel, posterunek policji, szpital i urząd pocztowy.
Przewozy autobusowe w mieście i okolicach zapewnia lokalny oddział PKS Kłodzko. W styczniu 2024 uruchomiona została sieć gminnej komunikacji autobusowej, której operatorem zostały Bystrzyckie Usługi Komunalne[58][59].
Szkolnictwo
W Bystrzycy Kłodzkiej mieści się 5 szkół:
Liceum Ogólnokształcące im. Powstańców Śląskich[60],
Szkoła Podstawowa nr 1 im. Józefa Bema w Zespole Szkół Ogólnokształcących[61],
W Bystrzycy Kłodzkiej znajduje się także basen ulokowany na Górze Parkowej. Znajduje się tu także jedyne w Polsce Muzeum Filumenistyczne. Co roku w dniach 2–3 maja odbywa się jarmark floriański, bardziej znany jako Dni miasta. Zapraszane są gwiazdy estrady polskiej i zagranicznej, a oprócz tego są stragany, gry i zabawy oraz atrakcje dla najmłodszych.
Sport
W Bystrzycy funkcjonują dwa kluby sportowe z dziedziny piłki ręcznej i piłki nożnej:
Krokus Bystrzyca Kłodzka (piłka ręczna II liga)
Polonia Bystrzyca Kłodzka (piłka nożna liga okręgowa)
Wcześniej był organizowany przed dniami miasta wyścig rowerowy na Górze Floriańskiej o puchar Burmistrza Bystrzycy. Co roku jest organizowany bieg bystrzycki, którego trasa prowadzi przez większość miasta.
Uście nad Orlicą – miasto położone w Czechach na wysokości 347 m n.p.m. Liczy nieco ponad 16 tysięcy mieszkańców. Umowa partnerska z Usti nad Orlicą została podpisana 18 maja 1994 roku.
Alcaniz – miasto położone w Hiszpanii w prowincji Saragossa. Liczy ponad 60 tysięcy mieszkańców. Umowa partnerska pomiędzy Alcaniz a Bystrzycą została podpisana 16 listopada 1999 roku.
Laissey – niewielka miejscowość położona w regionie Franche-Comté we Francji. Liczy zaledwie 500 mieszkańców. Umowa pomiędzy Laissey a Bystrzycą zawarta została 1 grudnia 2000 roku.
Amberg – miasto położone w Niemczech w landzie Bawaria. Miasto liczy ponad 44 tysiące mieszkańców i jest ważnym ośrodkiem przemysłowym. Umowa partnerska między obydwoma miastami została podpisana 18 października 2001 roku.
Kaźmierz – gmina w zachodniej Wielkopolsce, położona 30 km od Poznania. Liczy niespełna 7000 mieszkańców. Umowa pomiędzy Kaźmierzem a Bystrzycą została podpisana 10 listopada 1995 roku.
Massa Martana – miejscowość i gmina we Włoszech, w regionie Umbria, w prowincji Perugia. Według danych na rok 2004 gminę zamieszkuje 3537 osób.
Oprócz umów partnerskich z gminami zagranicznymi miasto Bystrzyca Kłodzka jest członkiem stowarzyszeń o randze ogólnopolskiej. Są to:
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
