Afganistango historia bere kokapen geografikoak baldintzatu du. Inperioen eta zibilizazioen elkargunea izan da, baita polo komertzialen arteko bidegurutzea ere, hala nola Zetaren Bidea. Horrek eta haren tribu-egiturak zaildu egiten dute Afganistan Estatu gisa definitzea historian zehar. Testuinguru horretan, lurralde horrek hiru izen nagusi izan zituen bilakaeran: Ariana (K.a. II. milurtekoan tribu ariak finkatzean), Khurasan (Erdi Aroan) eta Afganistan Aro Modernoan^[1].

Afganistango ikerketa arkeologikoa XX. mendeko bigarren hamarkadan hasi zen, eta etengabe eten du herrialdearen ezegonkortasun politikoak, batez ere, 1978tik. Gainera, 1990eko hamarkadatik aurrera, legez kanpoko esku-hartze eta aztarnategien suntsitze gehiago izan ziren gerraren ondorioz^{[2][Oh 1]}

Homo erectus eta Neandertal gizakia Erdialdeko Asiara iritsi ziren Homo sapiens sapiensa iritsi aurretik. Afganistango lehen populatze-aztarnak Daxt-i Nawar^[3] herrian, Ghazni probintzian, dagoen Behe Paleolitoko aztarnategi batekoak dira 150.000 urteko antzinatasuna duena^[4].

Erdi Paleolitoko aztarnategiak ugariagoak dira. Darra Kur-ekoa (Badakhxan) nabarmentzen da, bertan aurkitu baitziren Afganistanen aztertutako hondakin hominido bakarrak. Garai horretako beste aztarnategi batzuk Kara Kamar eta Hazar Sum harana (Samangan probintzia), Aq Kupruk (Balkh), Ghar-i Mordeh Gusfand (Fariab) eta Daxt-i Nawar-ekoak dira. Garai hartako industria litikoak neandertalen eta gizaki modernoaren presentzia adierazten du^[4].

Aurkitutako industria litikoaren kalitateagatik, Goi Paleolitokoa Kara Kamar nabarmentzen da. Aztarnategi hori, Erdialdeko Asian, garai hrretako garrantzitsuenetariko bat da, eta Aq Kupruk (Epipaloelito) aztarnategiarekin jarraitzen du, non 15.000 urte inguruko pieza litikoak aurkitu ziren; kalitate handikoak horiek ere, Paleolitoaren amaierako aldi horren osagarri dira Kok Jar, Darra-i Kalon eta Taxqurghan 40 (Samangan)^[4] aztarnategietan landutako geruza estratigrafikoak.

Louis Dupree-k eta beste arkeologo batzuek egindako historiaurreko aztarnategietako indusketek iradokitzen dute gizaki primitiboak bizi zirela Afganistanen duela 50.000 urte inguru. Neolitoan, nekazaritza-komunitateak daude Afganistanen, munduko lehenak^[2][5]. K.a. VII. milurtekotik aurrera, lehen nekazaritza-jarduerak hasi ziren, eta, horrekin batera, lehen establezimendu iraunkorrak^[2].

Gaur egungo Kandaharretik 55 km ipar-mendebaldera dagoen Mundigakeko kokalekua afganistandar Neolitotik Brontze Arora igaro izanaren adierazlerik onena da. Gutxi gorabehera, K.a. 3500 eta 1000 urte bitarteko datazioa du^[2]. Brontze Aroak gaur egungo Afganistango herriak eremu estrategiko batean kokatzen ditu —K.a. II. eta III. milurtekoen artean—, non Mesopotamiaren eta Egiptoren arteko merkataritza modu aktiboan komunikatzen den. Mundigakeko arkitektura gero eta monumentalagoa da; harresi handiak, tenpluak eta jauregi bat ditu hazkunde komertzialaren ondorioz. Aldi horretan, Badajxan probintziako ipar menditsuko meategietatik datorren lapis lazuliaren esportazioak ere garrantzia hartuko du. Loratzen ari den Mundigak K.a. 2000. urtearen inguruan desagertuko da^[2][1].

Afganistango neolitikoak Helmand ibaiaren inguruko nekazaritza-garapeneko polo bat finkatzen du, aipatutako Mundigak buru duela, eta, aldi horretako datuak urriak badira ere, Erdialdeko Asian egindako azterketek aukera ematen dute populazioak ekonomia harraparietatik eta nomadetatik (ehiza–bilketa) beste batera, non nekazaritza eta artzaintza egonkortzen doazen eta kokagune (tepeak^[6] edo tell) gehiago ezartzen diren eta XX. mendeko lan arkeologikoek dokumentatzeko aukera eman duten^[2][7].

Garai horretan, egungo Afganistango biztanleak besteak beste, Jeitun kulturarekin (Turkmenistango hegoaldea) bizi dira. Kultura hori K.a. 5000. urtearen inguruan desagertu zen, eta, ondoren, egungo Pakistango Kile Gul Mohammad, Gumla eta Mejergar aztarnategietan instalatuko diren egoneko lehen taldeekin^[8]. Persiako ordokien, Erdialdeko Asiako estepen eta Indo haranaren^[7] hazkunde demografikoak kontinenteko eskualde horietako herrien mugikortasuna sustatzen du, eta gaur egungo Afganistango lurraldea merkataritza eta migrazio igarobide bihurtzen du. Khiber pasabidea India iparralderako sarrera bihurtu zen^[2].

Afganistango hegoaldeko Brontze Aroko beste aztarnategi garrantzitsu batzuk egungo Kandahar inguruan daude: Said Qala-tepe eta Deh Morasi Ghunda^[8].

Lehenengo hiriak xortugai kulturarekin agertuko ziren K.a IV. milurtekoan.

Zoroastrismoa erlijio nagusi izan zen eremu hartan; Afganistango eguzki-egutegi modernoak ere erakusten du zoroastrismoak hilen izenetan duen eragina. Beste erlijio batzuk, hala nola budismoa eta hinduismoa, berandu iritsi ziren eskualdera^[9].

Lehenengo biztanleak K.a. 3000. urtearen inguruan, kulturaren eta merkataritzaren bidez, Jiroft eta Tappeh Sialk bezalako inguruko zibilizazioekin erlazionatzen ziren, eta Indo bailarako (gaur egungo Pakistan) kulturarekin ere harremanak izaten zituzten^[5]. Ezagutu ziren lehen herriak indo-irandarrak izan ziren; K.a. 3000^[10] eta 1500^[11] urte inguruan iritsi zirela kalkulatzen da, seguru asko migrazio Indo-arioak eraginda.

K.a. II. milurtekotik aurrera zenbait tribu irandar eta ariar, Afganistango lurretan ezarri ziren, eta, ondoren, Ziro Handiak Persiako Inperioan txertatu zituen bost satrapatan antolatuz, aurrekaririk gabeko goraldia lagunduz eta Zoroastroren erlijioa hartuz, baita bertako biztanleek grekoen aurkako kanpaina militarretan egindako ekarpena ere.

Alexandro Handiak Baktrianan sortutakoei egitura soziopolitikoak mantentzen lagundu zien, persieraren eta helenikoaren arteko kultura-gurutzaketa ahalbidetuz.

Alexandro hiltzean, baktriarrak Seleukotar Inperioan sartu ziren, eta Txandragupta (K.a. 340-298) indiar erregearekin gerra ugari izan zituen. K.a. 250. urte aldera, Baktrianako erresumaren sorkuntza hasi zen, eta Indiara hedatzea lortu zuen. Urte batzuk geroago, Kusaneko beste erreinu bat jaso zen, eta Kujula Kadphises eta Kaniskaren erregealdia sortu zen; aldi horretan, budismo erlijioaren eragina nabaritu zen, eta Bamijan eta Hadda moduko monumentuak loratu ziren Afganistanen.

Sasandarren mendean Persiar Inperioa berreraikitzearekin, lurraldeak etengabeko inbasioak jasan zituen, eta, ondorioz, Juetxeen, turkiar nomaden eta heftaliten (huno zuria) zapalkuntza jasan zuen.

651. urteaz geroztik, arabiarrek persiarrak menderatu, eta Baktrianara iritsi ziren. Han, biztanleen erresistentzia gogorra aurkitu zuten. Turkiarrekin eta txinatarren anbizioekin izandako liskarrek lurraldearen islamizazioa zaildu zuten, nahiz eta Nasr II.arekin (913-942) afganistandarrek nolabaiteko independentzia lortu zuten. Geroago, Alp Tigin eta Mahmud Ghaznikoa (999-1030) bezalako liderrek lurralde-konkistak egin zituzten Ghaznavidarren Inperioaren zuzendaritzapean.

Bakeak ez zuen asko iraun, eta Bahman turkiar seljuktarrek aurre egin zioten (1118-1157) tronuan Gurí dinastia ezarri arte; dinastiak Indiara zabaldu zuen erresuma, eta XVI. mendera arte gobernatu zuen.

Herrialdea kontrolatzeko, Afganistango printzeen borrokek Gengis Khanen inbasio mongol suntsitzailera eraman zuten 1221ean, eta Txagatai Khanerrian sartu zuen herrialdea, Harat eskualdea izan ezik, non guritarrek nagusitasuna izango baitzuten 1380a arte. Handik urte batzuetara, Tamerlanek gogor gobernatu zuen herrialdea, eta nekazaritza-sistema suntsitu zuen.

Tamerlan hil ondoren, 1405ean, Xahruj Mirzaren erregealdian (1405-1447), Haratetik pizkundea bizi izan zuen herrialdeak; Husain I.a Bajqara-rekin, berriz, arteek eta zientziek distira egin zuten, eta Gengis Khanen inperioa berreskuratzen saiatu zen eta Indian 1526an bukatu ziren konkista berriak lortuz, nahiz eta Harat safavidaren esku utzi.

Turkiako domeinuaren gainbehera Aurangzeb (1707) hil zenean hasi zen, eta horrek aukera eman zien tribuei haren ondorengoengandik eta Irango agintariengandik bereizteko. Buruzagietako batek, Mir Uwajs-ek, Kandaharren emir aldarrikatu zuen bere burua, eta haren seme Mahmud-ek Kerman eta Isfahan bereganatu zituen. Aldi berean, Nadir Xahren mugimenduarekin borrokatuko zuten, eta bere burua errege izendatu zuen (1739 arte) Kabulen jabe egitean. Haren ondorengoak, Ahmed Xah Abdali-k, Durrani Inperioa sortu, eta Afganistanen independentzia aldarrikatu zuen 1747an.

Ahmaden gobernuarekin, inperioak konkista garrantzitsuak egin zituen, batez ere Indian. Haren ondorengoak, Timur Xah Durrani-k, Kabulera eraman zuen hiriburua, eta bakea eman zion herriari. Hala ere, Kabulek gainbeheraren zantzuak erakutsi zituen; hura hil ondoren, tronua eskuratzeko borrokekin lehertu, eta 1838ra arte iraun zuten.

Mohammadzai dinastiak (1838-1973) herrialdea berrantolatu zuen, nahiz eta errusiar eta ingelesen esku-hartzeak ez ziren denbora luzerako izan. Dost Mohammed Khanen erregealdian, Kaxmir, Multan eta Pexâwar lurraldeak abandonatu egiten dira herrialdea militarki indartzeko eta Errusiako tsarraren tropetan babesteko. Horrek Ekialdeko Indietako Britainiar Konpainiaren esku-hartzea bultzatu zuen herrialdea erasotzeko eta bere erregea menderatzeko, Xuja Xah Durrani-k ordezkatu, 1847ko matxinada popularra bultzatu eta ingelesen porrota eragin zuena.

Xer Ali Khanek aurre egin zien Europako bi potentziei, herrialdea bere eraginetik askatzea lortu gabe. Haren ondorengoak, Mohammad Yaqub Khanek, britainiarrekin ituna egin behar izan zuen, Durand lerroaren pean gaur egun dituen mugak onartuz. Harrezkero, Habibullah Khanen erregealdian, herrialdea isolamendutik ateratzen saiatu zen, eta horrek gerra ekarri zion Erresuma Batuarekin, 1919an independentzia onartu zuen arte.

Abdur Rahmanek bere agintea herrialdean ezarri zuenaren adierazpen argiena da 1901eko urrian hil ondorengoko oinordetza baketsua Habibullah semea tronura iritsi zenean. Abdur Rahmanek seme-alaba asko zituen arren, Habibullah prestatu zuen hura ordezteko, eta gainerako seme-alabei zaildu zien oinordetzan parte hartzea.

Khan Habibullah-k Abdur Rahmanek hasitako teknologia europar modernoaren sarrera areagotu zuen, eta horrek mendebaldeko ideiak eta erabilerak Afganistango errege gortean eta goi klaseetan sartzea ekarri zuen. Bere aitak sortutako armadaren laguntzarekin gobernari gisa zuen posizioa ziurtatzen zuen arren, Habibullahk ez du Abdur Rahmanen karisma. Ondorioz, buruzagi erlijiosoen eragina –Mahmoud Beg Tarzi, bere aitaren lehengusua– areagotu egin zen bere erregealdian. Tarzik (poeta eta kazetari oso bidaiatu eta hezia) Ol-Akbar Seraj-eko (albisteen zuzia) egunkari nazionalista sortu zuen, eragin politiko handiarekin, baita Afganistango mugetatik haratago ere, eta, herrialdean, lehen sugar nazionalista modernoak piztu zituen. 1919ra arte, bitarteko hori plataforma gisa erabiltzen zen oinarri klerikalak Afganistango gobernuaren eta gizartearen mendebaldearen aldeko aldaketen aurka jartzeko. Horixe da Tarziren nazionalismo sutsuaren eragina, Asiako erdialdeko erreformatzaileen belaunaldi oso bat markatzen omen duena.

Nazioarte mailan, Iranekiko muga 1904an ezarri zen, 1872an britainiar batzorde batek ezarritako mugape anbiguoa ordeztu zuenean. Hala ere, akordioa ez da erabatekoa, Helmand ibaiaren urak partekatzearen inguruan dagoen desadostasunagatik.

Lehen Mundu Gerraren aurretik Afganistani eragiten zioten kanpo politikako gertakari guztiak bezala, Errusiaren eta Erresuma Batuaren arteko Joko Handiaren garapena Afganistango gobernariaren parte-hartzerik gabe gertatu zen. Bi potentzien arteko 1907ko akordioak, Erdialdeko Asiako eskualdea bi eragin eremutan banatzeaz gain, Afganistango neutraltasunaren oinarriak ere ezarri zituen mendearen zati handi batean. Errusiak onartzen zuela Afganistan bere eragin-eremutik kanpo geratzen zela ezarri zuen akordioak, eta, Errusia-Afganistan auziei dagokienez, Erresuma Batuari galdetu behar ziola. Bestalde, Erresuma Batuak konpromisoa hartzen du Afganistango lurraldea ez okupatzeko edo eransteko, ez eta Asiako herrialde horren barne-arazoetan esku hartzeko ere.

1907an, Habibullahk Erresuma Batuko India bisitatu zuen Gilbert Elliot erregeordearen gonbidatu gisa. Britainiarren boterearekin txundituta, Habibullahk bere seme Amanollahren, Tarziren (Amanollahren emaztearen aita) eta beste nazionalista batzuen presioei aurre egiten die Lehen Mundu Gerran sartzeko Erdialdeko Inperioen alde eta Erresuma Batuaren aurka. Izan ere, gatazkan zehar, Afganistanek neutral jarraitzen du, nahiz eta Turkiari laguntzeko barne-presioa izan sultanak bere nazioaren parte-hartzea gerra santutzat aldarrikatzen duenean. Hala ere, 1915ean, Habibullahk bere trebetasuna erakusten du Kabulen germaniar eta turkiar ordezkaritza bat jaso eta engainatzean, eta -denbora asko galarazi ondoren- diru eta hornidura askoko akordio bat lortzen du Indiako kolonia britainiarra erasotzearen truke. Baina Afganistango agintariak, gatazkan, bi aldeetatik abantailak lortzeko aukera handia ikusten du: Erresuma Batuari bere neutraltasuna eskaintzen dio britainiarrek gerra amaitzean bere subiranotasuna aitortzearen truke. Promes hori ez betetzeak eta britainiarren aldeko eta kontrakoen arteko zatiketa Afganistango gizartearen barnean, azken mugimendu horrekin elkartutako pertsonek Habibullah hiltzea eragiten du 1919ko otsailaren 20an.

Orduan, Amanulak, osaba Nasrullahri gailendu ondoren, aitaren boterea hartu zuen, eta osaba bere aitaren hilketan usurpatzaile eta konplize gisa salatu zuen. Amanula erreformatzaile sutsua zen, Reza Xah (Iran) eta Kemal Ataturk (Turkia) garaikideen antzera. Erresuma Batuarekin sinatutako akordioak berrikustea eskatu zuen, non potentzia europarra Afganistango kanpo harremanen kargu egiten zen Errusiaren aurkako «babesaren» eta armadarentzako diru eta material sorospenaren truke.

Britainiarrek statu quo-aren aldaketa onartzeari uko egin ziotenean –1919ko maiatzean–, Amanulak bere herrialdearen independentzia aldarrikatu zuen bere kabuz, eta Indiako mugari eraso egin zion, hirugarren gerra anglo-afganistandarrari hasiera emanez. Erresuma Batua militarki agortuta zegoen Lehen Mundu Gerraren ondoren, eta ez zegoen Indo-Afganistan mugan gerra bat hasteko moduan; beraz, muga ondoko erasoaldiari aurka baino ez zuen egin. Negoziazio gogorren ondoren, bakea berrezarri zen, eta Amanulak lortu zuen Erresuma Batuak Afganistanen independentzia onartzea. Erresuma Batuak Afganistan nazio independente gisa modu formalean aitortzea 1919ko abuztuaren 8an sinatu, eta 1921eko azaroan zuzendutako Rawalpindiko Itun berrian zehaztu zen.

Itun hori sinatu orduko, Amanulak ordezkaritza bat bidali zuen atzerrira, Asia, Europa eta Amerikako hainbat herrialderekin harreman diplomatikoak ezartzeko. Ordezkaritzaren lehen etapa Mosku izan zen, non 1919ko urrian sobietar erregimen berriko buruzagiek besoak zabalik hartu zuten. Horren ondorioz, Sobietar Batasunarekiko adiskidetasun-ituna eta bi nazioen arteko onarpena lortu zen. Horrela, Afganistan izan zen sobietar gobernua onartu zuen lehen herrialdea munduan. Horrekin, Afganistanek, Sobietar Batasunak bere independentzia aitortzeaz gain, laguntza morala eta materiala ere eskaini zuen britainiar inperialismoaren aurkako borroka heroikoan. Horrek, hurrengo 50 urteetan, bi gobernuen arteko harreman berezi baten bilakaera ekarriko zuen.

1919 eta 1929 bitartean, Sobietar Batasunarekiko harremana adiskidetsua eta emankorra izan zen, bereziki Afganistanentzat. Izan ere, sobietar teknikari eta irakasle asko iritsi ziren herrialdera telefono eta telegrafo lineak jartzera, afganiar teknikari gazteak prestatzera eta sortzen ari zen Afganistango aireko armadako lehen pilotuak entrenatzera. Ondorioz, Afganistango merkatua produktu sobietarrez bete zen britainiarrenak ordeztuz.

1923an, Amanulak emir titulua erregearenarengatik aldatu zuen, eta berehala erreforma politiko, sozial eta erlijioso batzuk garatzen hasi zen; horien artean, aldaketa konstituzionalak eta administratiboak nabarmentzen dira: bere seme nagusia tronuaren oinordeko izendatzea bere anaiaren ordez, legeria islamikoak ezartzen zuen bezala; emakumeen beloa ezabatzea, eta bi sexuentzako eskolak sortzea.

Talde erlijioso kontserbadoreak eta buruzagi tribalak eraso sentitu zuten politika horiengatik. Khosten matxinada, 1924ko tribuen matxinada, erabat itzali zen, baina, 1928ko azaroan, Xinwariko tribu bateko kideen altxamenduak, Baktxeh Saqow (ur eramailearen semea) buruzagi matxinoaren Kodamani eta Kuhistani indarren eraso armatuen ondoren, Amanula erregearen eroria ekarriko zuen gerra zibil batera eraman zuen. 1929ko urtarrilaren 14an, Amanollahren bere anaia nagusia zen Inayatollahren alde abdikatu zuen, baina Baktxeh Saqowek Afganistango Habibull Kalakani emirra izendatu zuen bere burua erregimen kontserbadorea eta erreforma-politikaren aurkakoa ezarriz eta horietako asko indargabetu edo ezeztatuz.

Amanulak 1929ko maiatzaren 23an zeharkatu zuen Indiako muga, eta Italian eta Suitzan bizi izan zuen erbestea. Zurichen (Suitza) hil zen 1960ko apirilaren 26an, eta, ondoren, haren gorpuzkiak Jalalabad hirian lurperatu zituzten, Habibollahren hilobiaren ondoan.

Habibollah II.a Mohammad Nadir Kanek eta bere anaiek (Amanollahren lehengusu urrunek) maneiatu zuten. 1929ko urriaren 10ean, Habibollah II.a exekutatu egin zuten, bere 17 laguntzaileekin batera, eta, berehala, tribuen batzar batek xah aukeratu zuen Nadir Khan. Hark bere erregimenaren aurkako oposizioaren eta Habibollah II.aren aldekoen jazarpen odoltsua hasi zuen. 1931n, Konstituzio berria egin zen Amanollahk 1923an aldarrikatutakoan oinarritutakoa, baina buruzagi erlijioso eta tribal kontserbadoreak baretzera bideratua. Nadir Khan 1933ko azaroaren 8an hil zuten, eta haren 19 urteko semeak, Mohammed Zahir xha printzeak, haren lekua hartu zuen tronuan.

Zahir xha errege gazteak bere osaba Mohammed Haxem-i enkargatu zion gobernuaren eraketa, gizarte-errealitatearekin bat zetorren erreforma-politika berri baten sustatzailea: armadaren berrantolaketa, gizonezkoen lehen hezkuntzaren derrigortasuna, bigarren hezkuntzako ikastetxeak sortzea eta herrialde osoko higiene-neurriak – mediku turkiarren laguntzarekin, Medikuntza fakultate bat sortu zutenak.

Britainiarrek utzitako hutsune politiko, ekonomiko eta teknikoa betetzeko, gobernu berriak Estatu Batuetara jo zuen herrialdeko baliabide naturalak esploratzeko eta ureztatze eta komunikazio sistemak eraikitzeko. Afganistango gobernuak pizgarri mesedegarriak eskaini zizkien AEBko merkataritza-enpresei (esaterako, kontratu oso mesedegarriak) eremu geografiko ez-emankorretan garapen azkarra lortzeko herrialdearen hegoaldean, hala nola Hilmand haranean.

1930eko hamarkadan, ekonomia nazionala hazi egin zen eskala txikiko industria-proiektuak hasi zituzten hainbat enpresariren zuzendaritzapean. Zahir xahren erregealdiaren lehen 20 urteetan, nazioa sendotzeko politika zuhurrak, nazioarteko harremanen hedapena eta herrialdearen barne garapena izan ziren ezaugarri nagusiak. Bigarren Mundu Gerrak atzerapenak eragin zituen garapen-prozesu horretan, baina Afganistanek bere ohiko neutraltasunari eutsi zion 1941ean alemaniar, japoniar eta italiar herritarrak kanporatzea onartu zuen arren (britainiarren eta sobietarren presio pean) balizko atzerriko okupazio baterako edozein aitzakia ezabatuz.

1946ko maiatzean, Haxem lehen ministroak dimisioa eman zuen, karguan hamazazpi urte eman ondoren, eta Mohammed Ghazik ordeztu zuen, sobietarrekin mugei buruzko akordio bat sinatu zuena eta Afganistan Nazio Batuen Erakundean (NBE) onarrarazi zuena. Urte beraren amaieran, lehen ministro kargua Sirdar xha Janek (Haxemen anaia) beteko du, hauteskundeak egitea ahalbidetu zuena eta herrialdean prentsa askatasun herabea ahalbidetu zuena.

Nazioartean, Estatu Batuen eta Sobietar Batasunaren arteko Gerra Hotzaren hasierak, herrialdea bi potentzien artean ibiltzera eraman zuen, laguntza bila. Pakistanekiko lurralde-liskarrek (herrialde honi 1947an paxtunak bizi ziren Durand linearen alde britainiarra esleitzearen ondorioz) India (antibritainiarra eta ez-lerrokatua) afganiarren alde jarri zuten. Bestalde, pakistandarrek Estatu Batuen aliantza-sisteman zuten funtsezko rolak mendebaldeko potentziaren konfiantza galtzera eta Sobietar Batasunaren alde egitera eraman zuen ezinbestean.

Hala ere, erregimenaren korronte kontserbadoreek –buruzagi erlijiosoek bultzatuta– Sirdar xha Jan kargutik kentzea eta Mohammed Daud Khan teniente jenerala kargura igotzea babestu zuten 1953an. Kargua bete zuen 10 urteetan, Daud Khanek jarrera gogorragoa izan zuen Paxtunistaneko arazoaren inguruan, eta Sobietar Batasunera jo zuen laguntza militar eta ekonomikoaren bila. Hurbilketa hori Daudek AEBren jarrerarekin zuen nekeak eragin zuen; izan ere, Paxtunistaneko gaiari irtenbide diplomatikoa ematearen alde egiteaz gain, Afganistani ohiko neutraltasuna alde batera utzi eta Bagdadeko Itunean mendebaldearen aldeko blokean sartzea eskatu zion (Iran, Irak, Turkia eta Pakistanekin batera).

Sobietarrak Afganistango bazkide komertzial eta militar nagusiak bihurtu ziren arren, afganiarrak neutral mantendu ziren Gerra Hotzean, eta herrialdea Korea ekonomiko bihurtu zen, sobietar eta estatubatuar laguntza oparoaren aldibereko onuradun bezala, bi superpotentzien arteko lehia aprobetxatuz inguruan bere eragina ziurtatzeko. Izan ere, 1954an, Afganistango Batzar Handiak honako erabaki hau hartu zuen: «behar militarrak eta ekonomikoak ahal den lekuan hartu behar dira».

1955eko abenduan, Bulganinek eta Khrustxovek Kabul bisitatu zuten Indiara itzultzean, eta Afganistanerako laguntza ziurtatu zuten epe luzerako 100 milioi dolar estatubatuarreko mailegu bat emanez eta Paxtunistango auzian sobietar laguntza diplomatikoa emanez. Akordio horren ondorioz, bi herrialdeen arteko truke ugari hasi ziren; milaka afganiar gaztek Sobietar Batasunean (bereziki arlo militarrean) osatu zituzten beren ikasketak. Era berean, komunikazioen sektoreko proiektu handiak sobietarrek abiarazi zituzten; milaka kilometro bide eta herrialdeko aireportu nagusiak eraiki ziren; institutu politekniko bat eraiki zen Kabulen, eta txikiago batzuk, probintzia batzuetan.

1958tik 1973ra, armadako funtzionario gazte eta teknikoen ehuneko 50 Sobietar Batasunean prestatuak izan ziren edo Afganistango sobietar irakasleen begirada pean.

Etxeko alderdiari dagokionez, Daud Khanek arrakasta izan zuen hezkuntza- eta gizarte-erreforma garrantzitsuak sartzen, hala nola emakumeen beloaren borondatezko erabilera eta purdha abolitzea (emakumeak bizitza publikotik ezkutatzeko ohitura musulmana). Ondorioz, teorikoki, lan-indarra % 50 handitu zen. Aurrerapen horiek gorabehera, erregimenak errepresiboa izaten jarraitzen zuen, eta ez zuen zuzeneko oposizio politikoa onartzen.

Paxtunistaneko arazoak eta Sobietar Batasunera hurbiltzeak Daud Khan lehen ministroaren erorikoa azkartu zuen. 1961eko abuztuan, paxtun jatorriko herritarren artean gertatzen ari zen Afganistango asaldurari erantzunez, Pakistanek Afganistango muga itxi zuen. Mugako itxieraren luzapenak Sobietar Batasunarekiko mendekotasun komertzial handia eragin zuen. Egoera iraultzeko, Daud Khanek dimisioa eman zuen 1963ko martxoan, eta, horren ondorioz, Pakistanek muga pixkanaka ireki zuen urte bereko apirila eta maiatza bitartean.

Bestalde, Zahir xha erregeak Muhammad Jusuf izendatu zuen lehen ministro, eta horrek kabinete bat eratu zuen teknokratekin eta intelektualekin. Gobernu horrek Konstituzio berri bat egitea iradoki zion erregeari, herrialdea monarkia konstituzional baterantz bideratzeko. Zahir xha erregeak proposamena onartu zuen, eta afganiar adituek Konstituzio berriaren zirriborro bat egin zuten atzerriko lege-aholkulariekin elkarlanean (frantziar bat, indiar bat eta egiptoar bat). Monarkia parlamentarioaren printzipioetan oinarritu zen (errege familia esparru politikotik kanpo uztea), baina islamaren balio tradizionalei eutsi zien.

Konstituzio berria 1964ko urrian onartu zuen Batzar Nazionalak, aurkako boto bakarrarekin, eta erregeak berehala berretsi zuen. Erregimen berriaren pean, Herriko Etxea egongo litzateke –216 kiderekin– eta Nagusien Etxea –84 kiderekin–. Horietatik, heren bat herriak aukeratuko luke; heren bat erregeak izendatuko luke, eta gainerakoak zeharka aukeratuko lituzke probintziako batzar berriek. Bi ganbera legegileetarako, hauteskunde orokorrak 1965eko urrirako ezarri ziren, eta, beraz, bitarteko gobernuak nahikoa denbora izan zuen, errege-dekretu bidez, Afganistango historiako lehen hauteskunde demokratikoetarako legeak prestatzeko eta aldarrikatzeko.

Talde politikoak eratzeko baimena eman zen, baldin eta talde horien helburu eta jarduerek Konstituzio berriaren funtsezko printzipioak errespetatzen bazituzten: islama, monarkia konstituzionala eta askatasun indibiduala. Ondorioz, joera marxistako mugimenduak sortzea debekatuta zegoen. Parlamentuak aldarrikatu behar zituen lege-xedapenei aurrea hartuz eta bizitza publikotik kanpo utz zitzakeenez, ezkerreko taldeek kanpaina trinko bat abiarazi zuten gazteak bereganatzeko, bitarteko gobernuak errege-dekretu bidez ezarri berri zuen Prentsa Askatasunaren babesean.

Afganistango politikaren polarizazioak (1965eko eta 1969ko hauteskundeetan, islamiar fundamentalismotik sobietarren aldeko komunismoraino zihoazen joerek parte hartu zuten) nolabaiteko ezegonkortasuna ekarri zuen: 1965eko irailetik 1972ko abendura bitartean bost lehen ministro izan ziren. Lehen parlamentu demokratikoa ireki zenetik, talde marxistek ikasleen matxinadak bultzatu zituzten, eta gobernuaren dimisioa eskatu zuten. Washingtongo enbaxadore ohi eta Informazio ministro ohi Muhammad Haxem Maiwandwal gobernu berri bat osatzeko deitu zuten. Gertaera hori esperimentu demokratikoaren porrotaren lehen zantzua izan zen herrialdean.

Talde liberala, monarkia konstituzionalaren sustatzaile eta bultzatzailea, gobernutik kanpo utzi zuten, eta Konstituzioaren aurkako politikariek ordezkatu zuten. Ondorioz, Konstituzioa partzialki aplikatu zen, eta monarkiaren eta islamaren aurkakoak ez ziren alderdien sistematik kanpo geratu. Talde marxistak ondorengo gobernuen «egiten uzteko» politikaz baliatu ziren, eta beren ideologia zabaldu zuten Jalq (hogeita bosta), Partxam (bandera) eta Xola (sugarra) bezalako egunkarietan, azken hori ideologia maoistakoa.

1973ko uztailean, Mohammed Daud Khanek Zahir xha erregea boteretik kendu zuen azken hori Italian zegoen bitartean tratamendu medikoa jasotzen, eta Errepublika aldarrikatu zuen^[12].

Daudek nekazaritza-erreforma, bizi-maila hobetzea eta beste erreforma aurrerakoi batzuk agindu zituen. Hasieran, Afganistango Alderdi Demokratiko Popularraren (PDPA, komunista) alde moderatura hurbildu zen, baina, ondoren, urrundu egin zen, eta bere alderdia sortu zuen 1974an, Iraultzaile Nazionala. Urte horretan, ekonomia eta ongizatea hobetzeko plan bati ekin zion, baina ez zuen arrakastarik izan. 1977an, Loja Jirgak (parlamentuko goiko ganbera) konstituzio berri bat onartu zuen alderdi bakarrarekin, Iraultzaile Nazionalarekin, eta horrek atsekabe handia sortu zuen. Hurrengo urtearen hasieran, erregimeneko agenteek Mir Akbar Kaibar buruzagi komunista hil zuten, eta Daudek PDPAko buruzagiak atxilotzeko agindu zuen. Apirilaren 27an, Abdul Qadir eta Mohammad Aslam Watanjar-ek zuzendutako estatu kolpe militar batek arrakasta izan zuen. Daud exekutatu egin zuten; PDPAk gobernua osatu, eta Afganistango Errepublika Demokratikoa aldarrikatu zuen.

Abdul Qadir, Afganistango armadaren alderdi ezkertiar baten buruzagia, Indar Armatuen Kontseilu Iraultzaile bat osatu zuen; 1978ko apirilaren 28an Kabuletik jasotako informazioak nahasiak ziren, eta ez zekiten boteretik kendutako presidentea non zegoen^[13]. Hurrengo egunean, matxinoen buruzagiak irrati bidez jakinarazi zuen Mohammed Daud Khan hil egin zutela erresistentzia aurkeztean^[14]. Aleksandr Puzanov enbaxadore sobietarrak kolpearen berri izan zuen hura gertatu baino lehentxeago. Oposizioa adierazi zuen, Moskutik ere egin zuten bezala. SESBek harreman adeitsuak izan zituen Daudeko gobernuarekin, eta ez zegoen PDPA boterera nola iristen zen ikusteko irrikan^[15].

Afganistanen sobietarren aldeko erregimena ezartzean, Sobietar Batasuna peoi bat lortzen saiatu zen eskualdean eragiteko^[16]. Egia esan, Afganistanen bat-batean gobernu komunista bat agertzeak Asiako hegoaldean zegoen testuinguru politiko eta estrategikoa aldatu zuen.

Sobietar Batasuna izan zen Nur Mohammad Taraki-k zuzendutako Afganistango erregimen berria onartu zuen lehen gobernua^[17]. Mendebaldeko prentsako zenbait adituk aipatzen dute Sobietar Batasunak 1978ko apirilaren 27ko estatu-kolpea babestu zuela, eta hori hainbat aldiz gezurtatu dute agintari sobietarrek eta haien ahotsek mundu osoan^[16]. Sobietarren eragina gertaera horretan gertatu zen Afganistango Alderdi Komunista armada eta aireko indar batek babesten zuelako eta horien ofizial gehienak Sobietar Batasuneko akademietan eta eskoletan irakatsiak izan zirelako. Hafizullah Aminek honela definitu zuen Herriaren Alderdi Demokratikoa: «Langile klasearen nazioarteko mugimenduaren alderdia da, baina ezin da marxista-leninista izendatu», eta Afganistanen atzerriko 1.900 kontseilari daudela zioen; horietatik, 1.100 sobietarrak, militarrak barne^[18].

Nur Mohammad Taraki Afganistango presidente berriak behin baino gehiagotan esan zuen bere herrialdea ez zela «satelite sobietarra» izango. Estatu-kolpearen ondoren, bi aldeetatik hildakoen kopurua ez zela hirurogeita hamarretik gorakoa adierazi zuen^[19], nahiz eta mendebaldeko behatzaile batzuek bi borroka-egunetan hil ziren pertsonen kopurua eta ondorengo exekuzio sumarioen serieak 10.000 hildakora iritsiko liratekeela kalkulatu zuten. Kabulgo erresistentziak hogeita lau ordu baino gehiago iraun zuen, eta matxinatuen ehiza-bonbaketarien esku-hartze erabakigarriak bakarrik makurtu zuen balantza matxinatuen alde^[20].

Saur Iraultzaren ondoren, Nur Mohammad Taraki-k Kontseilu Iraultzaileko presidente kargua hartu zuen. Tarakik nekazaritza-erreforma egitea, lukurreria indargabetzea eta beste erreforma aurrerakoi batzuk proposatu zituen. Mujahidinengan (fundamentalista islamikoak), aurkakotasuna aurkitu zuen, programa horretan mehatxu bat ikusi baitzuten. Horiek, Estatu Batuek armaz lagunduta eta alea blokeatuta, iritzi zioten ez zeudela herrialdea modernizatzeko prest, eta Afganistango Gerra Zibila hasi zen.

1978 amaieran, Nur Mohammad Taraki adeitasunez hartu zuten Moskun^[21]. Bisita horretan, Afganistanek Sobietar Batasunarekiko Adiskidetasun eta Lankidetza Ituna sinatu zuen, hogei urteko iraupenekoa^[22], eta Sobietar Batasuna «gure iparraldeko bizilagun handitzat» jo zuen. Erregimen berriak purga bat aplikatu zuen Administrazioan, eta, herrialdean, atxiloketa asko egin ziren^[23].

Nur Mohammad Tarakiren gobernuaren hauskortasuna eta Hafizullah Aminen igoera Sobietar Batasunak, Afganistanen Iranen inbasioa gerta zitekeela eta, elkartasuna eta babesa adierazi zion Afganistani^[24]. Inbasio arriskuaz gain, erregimen berriak beste arazo bati egin behar izan zion aurre; izan ere, AEBko Gobernuak protesta-ohar gogor bat aurkeztu zion Sobietar Batasunari, Afganistanen Adolph Dubs AEBko enbaxadorea bahitu eta hil zutenean «kontseilari sobietarrek jokatutako paperagatik»^[25].

Herat hirian hasi zen, eta Moskuk onartutako Estatu kolpe bat eman, baina berehala zapuztuta gelditu zen. Harrapatutako kolpistei, atzerriko dokumentuak eta dirua aurkitu zitzaizkien: «horrek esan nahi du probokazioa inguruko herrialdeetatik zetorrela»^[26].

1979ko irailean, Hafizullah Aminek estatu-kolpea eman zuen. Abenduan, Amin (estatubatuarrekin aliatu zena), Kontseilu Iraultzaileak eta sobietarrek boteretik kendu zuten, zeinek laguntza militar kopuru mugatu bat bidali baitzuten. Ekintza hori «inbasio» gisa katalogatu zen Gerra Hotzaren esparruan.

Nur Mohammad Taraki Afganistango presidentearen ordezkapena erregimeneko «gizon indartsua», Hafizullah Amin lehen ministroarengatik ustekabean hartu zituen agintari sobietarrak, eta horiek azkar asko erreakzionatu zuten Hafizullah Amini «Sobietar Batasunaren eta Afganistan iraultzailearen arteko harreman anaikorrak garatzen jarraituko duten ziurtasuna» adieraziz^[27].

Estatu Batuek tropa sobietarren mugimenduak ohartarazi zituzten Afganistango mugaren inguruan. Afganistango Askapenerako Fronte Nazionaleko buruak ere, Sayed Ahmed Gilanik, soldadu sobietarrekin «behin-behineko liskar baterako» prest egoteko agindu zien Afganistanen zituzten borrokalariei^[28].

Kabul Irratiaren emisio baten arabera^[29], Nur Mohammad Taraki, Afganistango presidente ohia, gaixotasun luze baten ondorioz hil zen. Afganistango erregimenaren aurkako kolpe militarrak porrot egin zuela iragarri zuen Kabul irratiak^[30].

1979ko amaieran, Afganistango lurraldean kokatutako tropa sobietarrek aholkulari papera aldatu zuten, eta borrokarako tropa bihurtu zuten^[31]. Nasr Islami-k Kabulen bazar batean paseatzen ari ziren zibil sobietar batzuk hil zituen, eta horrek agerian utzi zuen gatazka garatzen ari zela, eta hainbat behatzailek sobietarren presentzia militarra Afganistanen areagotu egingo zela ohartarazi zuten^[32]. Hirurogeita hamarreko hamarkada ia amaitzear, AEBko Gobernuak sobietarren esku-hartzea Afganistanen gaitzetsi zuen^[33].

Babrak Karmal buru zuten indarrek boteretik kentzen zuten Hafizullah Amin-en gobernua; kolpea burutzeko, inbaditzaile sobietarrek babesten zutela espekulatu zen^[34]. Tropa sobietarrek Kabulgo kaleak patruilatzen ibiltzen ziren^[35]. Sobietar Batasunak berehala onartu zuen Afganistango azken gertaeretan parte hartzea^[36]. Sobietarren onarpenaren aurrean, NATO Sobietar Batasuna zigortzeko neurriak aztertzen hasi zen^[37]. Hala eta guztiz ere, armada sobietarra Afganistango lurralde osoan zehar hedatu zen^[38]. Jimmy Carter Estatu Batuetako presidenteak esan zuen Leonid Brezhnev Sobietar Batasuneko buruzagiarekin hitz egin zuela eta bere azalpenak faltsuak zirela^[38]. Jarraian, AEBko presidenteak kontsultara deitu zuen Sobietar Batasunean zuen enbaxadorea^[39]. Salt II Itunari buruzko eztabaida atzeratu egin zen Estatu Batuetako Senatuan^[40]. TASS agentzia sobietarrak gerrazale izatea leporatu zion AEBko presidenteari^[41].

NATOko indar aliatuen komandante gorenak, Bernard W. Rogers jeneral estatubatuarrak, Aliantza Atlantikoak «bere lurraldearen defentsan gerrara joateko prest» egon behar zuela azpimarratu zuen^[42]. «Sobietar Batasunak Afganistanen egindakoa inbasioa da, bakerako mehatxurik garrantzitsuena bigarren mundu-gerraz geroztik», esan zuen Jimmy Carter AEBko presidenteak^[43].

Babrak Karmalek Amin bota eta hiru astera, Afganistango egoera kaotikoa zen^[44]. Zbigniew Brzezinski-k, Jimmy Carterren kontseilariak, hitzaldi batean adierazi zuenez, «Afganistan Sobietar Batasuneko Vietnam bihurtzeko aukera gutxi dago»^[45].

AEBko Estatu Departamentuak berretsi zuen sobietarrek Afganistanen esku hartzeko zituzten indarrek, 80.000 gizon baino gehiago zirenak, gero eta paper aktiboagoa betetzen zutela matxinatu musulmanen aurkako borrokan^[46]. Sobietar Batasuna tropen kopurua handitzen ari zen Afganistanen, Europako ekialdeko baseetatik hegazkinekin garraiatzen, Kabulen egiaztatutako iturri diplomatikoen arabera^[47]. Hala ere, NATOko kideen artean, atsekabea zegoen, Washingtonek Afganistango tropa sobietarren mugimenduei buruzko informazioa ezkutatzen zuela esaten baitzuten^[48].

Afganistanen gas pozoitsu sobietarren erabilerari buruzko etengabeko informazioak asaldatuta, NATO beldur zen Moskuk ez ote zuen arma kimikoekin gerra bat hasiko, eta Mendebaldea ez zegoen horretarako prestatua^[49].

Jimmy Carterrek gari-arma erabili zuen Sobietar Batasunaren aurka: presidentetza hartu zuenetik erabili zuen erabakirik irmoena, Jimmy Carter presidenteak Sobietar Batasunari erantzun zion Afganistanen esku hartzeagatik, AEBko hamazazpi milioi tona zereal Sobietar Batasunari saltzea blokeatuz, 1980rako aurreikusita zeudenak, eta Pakistan berrarmatuz. Gari-kolpea hilgarria izan zen Sobietar Batasunarentzat; Alec Noveren arabera, hirurogeita hamarreko hamarkadan gizadiaren historian nekazaritza sorospen handiena aplikatu arren, ezin izan zuen herrialdearen ale-inportazioekiko mendekotasuna eten. 1984an eta 1985ean, baldintza klimatikoak txarrak izan ziren, eta nekazari sobietarren eta, oro har, ekonomia sobietarraren egoera konplexuagoa bihurtu zen^[50].

Sobietar Batasunak ohartarazpen bat egin zion Pakistango Gobernuari, matxino afganiarrei babesa ematea leporatzen baitzion^[51]. Bitartean, Moharnmad Zla ul Haq jeneralak erantzuten zuen: «Gerra santua deklaratzera gonbidatu naute, eta nik esan diet unea ez dela oraindik iritsi»^[52]. AEBk, berriz, Afganistanen sobietar Armada borrokatzen zuen gerrilla musulmanari laguntza militarra eskaintzeko aukera aztertzen ari zirela iragarri zuen. Estatu Batuek zortzi milioi tona ale baino ez zizkioten emango urte horretan Moskuri, sinatutako akordioen arabera aurreikusitako hogeita bostetik. Sobietar Batasunak 1979an defizit handia izan zuen bere uztan, eta bere beharrizan globalen % 6 kenduko zitzaion AEBren erabakiaren ondorioz. Azken egunotan, Moskuk, Washingtonen erabakia aurreikusten zuelarik, ale estatubatuarren erosketa bizkortu zuen. Kanadak eta Australiak ez zuten beren gari-uztekin ordezkatuko Estatu Batuek Sobietar Batasunari salduko ez zioten zereala. Estatu Batuek, halaber, AEBko uretan Sobietar Batasunaren arrantza-pribilegioak ezabatzea eta Moskuri teknologia estatubatuarra saltzea bertan behera uztea erabaki zuten^[53]. Sobietar Batasunak beste Gerra Hotza hasi izana leporatu zion, eta Washingtonek hartutako neurriak estatubatuarren konpromisoen «urraketa nabarmentzat» jo zituen^[54].

Deng Xiaoping Txinako lehen ministrordeak Txinaren, Ameriketako Estatu Batuen eta interesa zuten herrialde guztien arteko aliantza eskatu zuen Sobietar Batasunaren aurka, «zeinaren zabaltze politika ez baita inoiz bukatuko»^[55]. Estatu Batuek eta Txinako Herri Errepublikak akordio «urgentea» sinatzea erabaki zuten, sobietarrek Afganistanen zuten esku-hartzeari aurre egiteko^[56].

Saddam Hussein Irakeko presidenteak Afganistanen sobietarren esku-hartzea gaitzetsi zuen, «akats larria, arriskutsua, barkaezina eta justifikaezina» zela esanez^[57]. Saudi Arabiak harreman diplomatikoak hautsi zituen Afganistanekin, «Kabulgo erregimen ilegalaren» eta herrialdearen inbasio sobietarraren aurrean protesta gisa^[58].

Faruk Kadumi Palestina Askapenerako Erakundearen (PAE) atal politikoko presidenteak adierazi zuen Sobietar Batasunak «laguntza altruista» eman ziola Afganistani. Laguntza horrek «hainbeste haserretu du inperialismo estatubatuarra, Iran eta Afganistango aberastasun naturalak ustiatzen jarraitu nahi duelako»^[59].

Sobietar Batasunak deskalabru diplomatiko eta moral handia jasan zuen Nazio Batuetan, Hirugarren Munduko herrialde gehienek (lerrokatu gabekoen mugimenduan sartuta zeudenek) mendebaldeko nazio guztiekin bozkatu zutenean Sobietar Batasunak Afganistan inbaditu izana gaitzesteko ebazpena^[60]. Indiara egindako bisita batean, Leonid Brezhnev txistuka eta sobietarren aurkako adierazpenez hartu zuten^[61]. Teheranen, enbaxada sobietarraren egoitza erasotzen saiatu zen jendetza^[62].

Jimmy Carter presidente estatubatuarrak, defentsarako, 158 milioi dolarreko aurrekontua eskatuko zion Kongresuari 1981ean, hau da, 1980rako bideratutakoa baino % 5 gehiago. Sobietar Batasunari ezarritako zigorrak ziren arma-gehikuntza horren justifikazio nagusia^[63].

Europako Ekonomia Erkidegoak (EEE) Sobietar Batasunera, Afganistanera eta Europako ekialdeko herrialdeetara gurina esportatzeko laguntza kentzea erabaki zuen^[64]. Aldiz, Frantziak eta Alemaniako Errepublika Federalak Sobietar Batasunari ohartarazpen zorrotza egin zioten esanez: Mosku Afganistanen egindako antzeko ekintza berriak egiten saiatzen bazen gaitasun militarra erabiliko zutela^[65].

1980ko otsailean, Jimmy Carter AEBko presidenteak AEBko fosfatoak Sobietar Batasunari ez saltzeko agindua eman zuen. Sobietar Batasunari egindako fosfato-salmenten AEBko enbargoak soberakin handia sortuko zuen munduko merkatuaren gainean, prezioen beste jaitsiera bat eta, ondorioz, arazo larriak Marokoko ekonomiarentzat, zeina esportazio horren mende baitzegoen, neurri handi batean, dibisa-sarreretarako^[66].

Kongresuan inflazioaren aurkako plan bat aurkeztu ondoren (gastu publikoaren murrizketarekin, kredituaren murrizketarekin eta gasolinaren gaineko zerga berriekin), Jimmy Carter Estatu Batuetako presidenteak iragarri zuen Estatu Batuek uko egin liezaiokeela arma nuklearren mugaketari buruz, SALT II^[67], Sobietar Batasunarekin sinatutako hitzarmenari. 1980ko maiatzean, Filadelfiako ekitaldi batean, Jimmy Carterrek hitzaldi bat eman zuen mendebaldeko herrialdeei sobietarren mehatxuaz ohartarazteko^[68], Sobietar Batasunak Gerra Hotzaren deklaraziotzat jo zuena^[69].

Leonid Brezhnev Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistako eta Estatuko burua Afganistango inbasioaren aurkakoa zela dirudi, baina bere posizioak ez zuen bere alderdiaren politburoan gehiengoari gailentzea lortu. Horrek esan nahiko luke krisia areagotu egin zela Sobietar Batasunaren politika gorenean. Afganistango inbasioa hasi zenetik, ez zen jendaurrean agertu sobietar herritarrei operazio horren arrazoiak azaltzeko. Sobietar Batasuneko bi buruzagi gorenen osasun egoera eskasak bere iluntasuna justifikatzen zuen, baina uko egin zion Sobietar Batasuneko botere taldearen balizko aldaketei buruz espekulatzeari. Sobietarrek Afganistanen esku-hartzeak politburoko alderdi batek erabaki zuen, Dimitri Ustinov Defentsa ministroa, Andrei Kirilenko, Mikhail Suslov ideologoa, Yuri Andropov KGBko burua eta Andrei Gromiko Kanpo Arazoetako ministroa barne hartzen zituena^[70][71][72].

Leonid Brezhnev Sobietar Batasuneko agintari gorenak zioen Afganistanera bidalitako sobietar unitateak herrialde horretatik erabat erretiratuko zituztela Afganistango agintariak bertara sartzeko eskatzera eraman zituzten arrazoiak desagertu eta ebakuazioa eskatzen zutenean^[73].

Estatu Batuetan, Cyrus Vance Estatu idazkariak dimisioa eman zuen Jimmy Carter presidentearekin zituen desadostasunengatik Teheranen bahituak erreskatatzeko estrategiarekin eta Zbignew Brzezinski presidentearen laguntzailearen aholkuei buruz^[74].

«Ez dugu atzerriko laguntzarik behar. Aspalditik ohituta gaude etxean geure armak edukitzera: pistola batetik antiaire-kontrako batera» adierazi zuen Gul Mohamad-ek, Hezbi Islami Afganistaneko bozeramaileak «Armamentuen merkatu beltza zoragarria da, eta ezagutzen ez dutenak harritzen ditu»^[75].

Afganistanen, sobietarren kontrako erresistentzia osatzen zuten talde musulman nagusiek ziren:

• Iraultza Islamikoaren Frontea; Sayed Ahmed Gailanek zuzendua (estatubatuarren aldekoa), matxinatuen federaziotik baztertua izan zen.

• Afganistango Hezbi Islami; lehen borrokak antolatu zituen Paktia eta Kunar probintzietan. Afganistango eskuin monarkikoak alderdi hori islamiko-leninistatzat jotzen zuen. Bere buruzagia Gulbudin Hekmatiar ingeniaria zen.

• Jamiat Islami taldea; Buhranuddin Rabanni irakasleak zuzentzen zuen, eta gainerakoetatik gehien bereizten zen taldea zen. Funtsean, Afganistango ipar-ekialdeko muturrean jarduten zuen (Txinako muga txikitik gertu), eta tesi maoistek eragin handia zuela dirudi.

• Jarakat Enguelab Islami; Mohammed Nabi Mohamadi erlijio irakasleak zuzentzen zuen, eta zazpi taldeetako islamistena zen. Tajar eta Belutxistan probintzietan zuen ezarpen handiena. Talde horretako militanteen artean, mullak zeuden (apaiz islamikoak), eta oso lotuta zegoen Anaia Musulmanak erakunde integristarekin. Erakunde horrek mundu islamiar osoko «fundamentalistak» biltzen zituen. ^[76]

Hala ere, talde horiek guztiak federazio batean antolatuta egon arren, ez zuten fronte komun bat eratzea lortzen^[77].

Armen trafikoak aurrera egin zuen Afganistango eta Pakistango mugan. Darraseko armen artisau-merkatua matxino afganiarrek gehien erabiltzen zutena zen^[78].

Estatu Batuetako gobernuak Pakistani material militarra entregatzea atzeratzea erabakitzen zuen arren^[79], The Washington Post egunkariaren arabera, AEBk isilpean ematen zizkieten arma arinak eta antikarroak beren herrialdea okupatzen zuten tropa sobietarren aurka borrokatzen zuten matxino afganiarrei^[80], eta txinatarrek ere laguntzeko prest zeudela adierazi zuten^[81]. American Broadcasting Company (ABC) AEBko albiste-kateak 20-20 programan zioenez, Washingtonek armak ematen zizkien matxino afganiarrei Jimmy Carter presidenteak 1980ko urtarrilean agindu eta Stansfield Turner CIAko zuzendariak eta Zbignew Brzezinski Segurtasun Nazionaleko aholkulariak exekutatutako programa baten bidez^[82]. NBC telebista kate estatubatuarrari eskainitako elkarrizketan, Anuar el Sadat Egiptoko presidenteak adierazi zuen bere herrialdeak sobietar armak saldu zizkiela Estatu Batuei Afganistango matxinadari laguntzeko^[83]. Mendebaldeko laguntza ezin zen ezkutatu, eta Leonid Brezhnev-en protestak horren erakusle ziren, mendebaldeko prentsan noizean behin argitaratutako artikuluak baino gehiago^[84].

Jimmy Carter presidenteak Belgraden adierazi zuenez, Estatu Batuak prest zeuden Afganistango herriarentzat onargarria izango litzatekeen Gobernu bati bermeak eskaintzeko. Adierazpenek haserrea eragin zuten gobernu sobietarrean^[85].

Ronald Reagan errepublikanoak, bere administrazioaren hasieran, Afganistango erresistentziari babesa emateko eskaintza irekia egin zuen. Adierazpen horrek ezustean hartu zuen Mosku, eta Estatu Batuetako presidentearen adierazpenak zinikoak zirela kritikatu zuten^[86].

Kulturaren aldetik, Afganistango herriak erresistentzia erakutsi zuen. Anahita Ratebzad Hezkuntza ministroak atsekabea agertu zuen egon ziren zailtasunengatik: «Aurreikusitako kopuruaren erdia baino gutxiago da lehen esperientzia horretan lortutako benetako kopurua. Nahitaezko eskolatzea»^[87].

Radio Kabul Libre sobietarren aurkako propaganda-helburuarekin sortu zen, eta Europako intelektualen dohainei esker funtzionatzen zuen^[88].

Inbaditzailearen ahultasuna agerian geratu zen Kabulgo kaleetan matxino afganiarrekin egun argiz topo egiten zutenean^[89] eta sobietarren inbasioa bete eta urtebete baino gutxiagora matxinatu afganiarrak herrialdeko bigarren hiririk garrantzitsuena hartzen zutenean, Kandahar^[90]. Hiri hori, 1981eko maiatzetik, Afganistango matxinadaren gotorleku bihurtu zen. Hori dela eta, Sobietar Batasuneko aire armadak gogor bonbardatu zuen, eta ehunka zibil hil zituen 1982ko otsailean^[91].

Mendebaldeko iturrien arabera, sobietarren inbasiotik bi urtera, zortzi mila soldadu sobietar erori ziren Afganistango erresistentziarekin izandako liskarretan^[92]. 1985eko ekainaren amaieran, Afganistango gerrillak zioen garaipen garrantzitsua lortu zuela Panjxer haranean, 450 soldadu sobietarrek defendatzen zuten postu militar baten kontrola hartu baitzuen^[93].

1985ean nabarmenagoa zen Armada Gorriaren eta bere laguntzaile afganiarren ezintasuna Afganistango matxinada desagerrarazteko. Gerra uste baino gehiago luzatu zen, eta sobietarrek Kabul hiriburua baino ez zuten kontrolatzen^[94][95]. Hala ere, Moskuk tropa gehiago bidaltzen jarraitu zuen Afganistanera^[96].

Afganistango matxinoen haserreak, batzuetan, mugak gainditu zituen, eta ez zuen zibilen bizitza errespetatu, lurra-airea misil estatubatuar batekin hegazkin komertzial bat eraitsi zutenean bezala. Hegazkin horretan zihoazen 52 pertsona zibilak erasoan hil ziren^[97]. Albiste hori erasoa gertatu eta egun batzuetara zabaldu zen, eta matxino afganiarren ezein taldek ez zuen bere gain hartu hegazkin komertzialaren aurkako erasoaren egiletza^[98].

FIM-92 Stingerra ezinbestekoa izan zen matxino afganiarrentzat inbasore sobietarren eta haien kolaboratzaile afganiarren aurkako borroketan. Misil horren eraginkortasuna 1985eko urrian Afganistango gerrillariek Kabulgo aireportuaren aurka antolatu zuten erasoan erakutsi zen –oso zainduta zegoen aireportua–. Matxinoek, aireportua kontrolpean hartu ez bazuten ere, 2 Mig hegazkin eta 4 borroka-helikoptero erortzea lortu zutela^[99].

1986ko ekainean, Europako Parlamentuak Afganistango erresistentzia autoritate gisa aitortzea eskatu zuen^[100].

Soldadu desertoreek eta errebelde islamiarrek tropa sobietarren aurka borrokatu zuten Jellabab herrian, Kabul eta Pakistango mugaren artean. Halaber, borrokek jarraitu zuten: Herat eskualdean, Irango mugatik gertu; Ghazni, herrialdearen erdialdean, eta Mazar-i-Xarif sobietar mugatik gertu^[101]. Afganistango Armadaren desertzioak ugariak ziren tropa sobietarrak ez zirelako fio Afganistango laguntzaileekin^[102].

Afganistango Armadaren dibisio batek eraso egin zion Kabulgo nazioarteko aireportuaren inguruan aparkatuta zegoen sobietar talde bati^[103].

Sobietar Batasuneko biztanleriaren ezjakintasunak aurrera ziharduen, Gobernu sobietarrak ez baitzuen Afganistango gerrari buruzko informaziorik ematen^[104]. Sobietar Batasuneko zentsura informatiboa 1981eko erdialdera arte apaldu zen, noiz eta sobietar telebistak Afganistango gerraren ondorio latzak erakusten zituen dokumental bat aurkeztu zuen arte^[105]. 1983an, zentsura askoz gehiago apaldu zen Sobietar Batasunean, BBCren entzuketek baieztatzen baitzuten Mosku Irratiak Afganistango inbasore sobietarren aurkako oposizio gero eta gehiago hitz egiten zuela^[106]. 1985. urtearen erdialdean, Armeniako 200 familia-gurasok beren seme-alabak Afganistanera bidaltzearen aurka egin zuten jendaurrean^[107]. 1987ko abenduan, polizia sobietarrak Yuli Vorontsov disidentea buru zuen manifestazio bat desegin behar izan zuen Defentsa Ministerioaren aurrean^[108].

Armada Gorrian ere desertzioak zeuden; Kabulgo Estatu Batuetako enbaxadan, ezkutuan sartu zen soldaduaren kasuan bezala^[109][110]. Soldadu sobietarrek ere uko egin zioten beren nagusien aginduak betetzeari (Kandaharren exekutatutako hogei soldaduen kasuan bezala) matxinatuen aurka borrokatzeari uko egiteagatik^[111]. Sobietar miliziako beste desertore batzuk Sobietar Batasunera itzultzera behartuak izan ziren, Igor Rijiov eta Oleg Flan kasu Erresuma Batuan iheslari zeudenak^[112].

Beteranoen eta Afganistanen borrokatu zen sobietar taldean parte hartu zutenen kasuan, Sobietar Batasunean gizarte-arbuioaren adierazpenak aurkitu zituzten^[113]. Sobietar herritarrek afganiartzat jotzen zituzten, eta haien itzulera abestiak eta filmak inspiratzen zituen fenomeno soziala bihurtu zen^[114].

Cyrus Vance AEBko Estatu idazkariak iragarri zuenez, Estatu Batuek otsailaren 15a arte itxaron zuten Olinpiar Jokoei boikota egiteko^[115].

1980ko otsailaren hasieran, Estatu Batuek ofizialki eskatu zuten Moskuko Olinpiar Jokoei boikota egitea sobietarrek Afganistanen egin berri zuten inbasioaren aurrean^[116]. Hala ere, Nazioarteko Olinpiar Komiteak Mosku izango zela 1980ko Olinpiar Jokoen egoitza berrestu zuen^[117].

Txinako Herri Errepublikak bat egin zuen Sobietar Batasuneko hiriburuan Olinpiadak boikotatuko zituzten herrialdeekin^[118]. Boikot olinpikoaren adierazpen horiek gorabehera, gero eta isolamendu handiagoa zegoen nazioartean Estatu Batuek proposatutako aukera horren inguruan^[119].

Mosku 80 Joko Olinpikoak egiten ari ziren bitartean, Afganistango goi funtzionarioak hil zituzten^[120]. Sobietarrek Afganistan inbaditu izanaren aurka Mendebaldeak egindako protestak logikoak zirela pentsa zitekeen, baina Nicolae Ceaușescu Errumaniako presidentearen iritziak harridura sortu zuen, tropa sobietarrak Afganistandik erretiratzea eskatu baitzuen^[121].

Moskuk zailtasunak zituen Babrak Karmal presidentearen figura inposatzeko eta Afganistango buruzagi erlijiosoen aurrean sinesgarri bihurtzeko. Sobietar aholkulariek propaganda-kanpaina handi bat egin zuten erlijio-buru musulmanen babesa erregimen berrirako irabazteko^[122]. Moskurako irudi independente bat sortzeko, inskripzio eta eslogan komunistak ezabatu ziren Kabulgo kaleetatik; presoak askatu, eta Babrak Karmalek neurri populistak ezarri zituen herriaren borondatea lortzeko^[123].

Sobietarren inbasioaren bigarren hilabetean, Kabulgo kaleak gerra-legepean zeuden, eta dendak itxita. Afganistandarrek eta sobietarrek patruilatze handiak egin zituzten Kabulgo kaleetan^[124]. Afganistango merkatariak greban jarri ziren; elikagai eskasia zegoen, eta istilu ugari Afganistango hiriburuko kaleetan^[125]. Afganistango Armadak Kabulgo merkatarien grebari amaiera eman zion merkatariak dendak irekitzera behartzeko indarra erabiliz^[126]. Kaos horren aurrean, afganiar askok ihes egin behar izan zuten beren herrialdetik^[127].

Sobietar Batasunera egindako bisitan, Babrak Karmalek potentzia horren laguntza ekonomikoa bilatu zuen^[128]. Moskun ohorez hartu zuen Sobietar Batasuneko Sobiet Goreneko Presidiumeko presidente Leonid Brezhnevek^[129], eta bi agintariek Afganistan sobietar orbitakoa zela baieztatu zuten^[130]. Babrak Karmal Afganistango presidenteak esan zuen Nazar Mohammadek ordeztuko zuela Abdil Qadir Defentsa Ministerioan^[131].

Babrak Karmalen erregimenaren aurkako etsaigoaren adierazpenak eta sobietarren presentzia berriz hasi ziren Afganistango hainbat hiri garrantzitsutan. Kabulgo biztanleria ia gauero igotzen zen bere etxeetako teilatuetara, eta handik «Allah ajbar !» (Ala da handiena') oihukatzen zuten^[132]. 1980ko apirilaren 26tik 29ra bitartean, sobietarren aurkako ikasleen matxinadan parte hartzen ari ziren Afganistango 57 ikasle inguru hil zituzten Kabulgo kaleetan^[133].

Babrak Karmalek lau presidentetza nagusi sortu zituen Afganistango Armadarekin boterea banatzeko eta Afganistango Alderdi Komunistarekin ika-mikak saihesteko. Hedabide diplomatikoek ohartarazi zutenez, sobietarrak ez zeuden prest Babrak Karmali beste aukera bat emateko^[134]. Hala ere, Afganistango Alderdi Komunistaren Jalq fakzioko zenbait buruzagi (Babrak Karmal Afganistango presidentea buru duen Partxam fakzioaren aurkakoa) harremanetan jarri ziren musulmanekin^[135].

Kontzesio politiko guztien gailurrean, Babrak Karmalek lehen ministro kargua utzi zuen, eta, kargurako, Ali Kishtmad sultana izendatu zuen Afganistango Alderdi Komunistaren barneko frakzio antagonikoak bateratzeko^[136].

Pravda egunkariak gogor kritikatu zuen Babrak Karmalen gobernua, eta, hortik aurrera, Afganistango presidentearen zortea zalantzazkoa izaten hasi zen^[137].

Xinhua albiste agentzia txinatarraren arabera, sobietarrek kargutik kendu zuten Babrak Karmal presidente ohia, eta Kabulgo espetxe batean sartu^[138]. Informazio hori zabaldu ondoren, presidente ohia Moskura eraman zuten tratamendu medikoa jasotzeko^[139].

Ondoren, Babrak Karmal eta Mohammad Najibullah^{[140][141][142][143]} izan ziren presidenteak. Azken horrek, gerra geldiarazteko, «adiskidetze nazionala» izeneko politika burutu zuen, baina Sobietar Batasunaren desegiteak (monarkiaren garaitik Afganistango bazkide ekonomiko nagusia izan zenak) gobernuari eragin zion, desegin baitzen, eta Estatu Islamikoak ordezkatu zuen.

Mohammad Najibullahk, sobietar inbaditzaileen onespenerako, Afganistango erresistentziaren aurkako ekintza militarrak areagotuko zituela agindu zuen^[144]. Ameriketako Estatu Batuek, ordea, Afganistango presidente aldaketa irudi kontua baino ez zela esan zuten^[145], eta gerrilla musulmanak, berriz, inbaditzailearen partetik peoi aldaketa baino ez zela^[146].

Afganistanen, oposizio handia sortu zen Mohammad Najibullahren igoeraren aurka. Kargua hartu zuen egunean, tropa sobietarrek zaintza handia ezarri zuten gobernuaren eraikinetan^[147]. Kabul hiriburuan, Babrak Karmal babesten zuten hainbat manifestazio egin ziren, agintari sobietarrek desegindakoak^[148]. Adierazpen publiko horien aurrean, Mohammad Najibullahk Babrak Karmal Kontseilu Iraultzaileko buru izendatu zuen^[149].

1986. urtearen amaieran, Mohammad Najibullah presidenteak Pravda egunkari sobietarrari adierazi zion, bai bera eta bai Afganistango herria gerraz nekatuta zeudela^[150]. Moskun, izan ere, adiskidetze nazionaleko politika azpimarratu zuen^[151]. Hala ere, funtsezko postuetan oposizioari amore emateari uko egin zion, hala nola segurtasun nazionalean^[152].

Afganistango gobernu boterearen berregituraketan, Kontseilu Iraultzaileko (Parlamentua) presidente hautatu zuten Mohammad Najibullah 1987ko urriaren 1ean, eta, hala, herrialdeko presidente izaten jarraitu zuen^[153]. Bere kudeaketa berrian, Konstituzio proiektu berri bat diseinatu zen, non islama Afganistango erlijio ofiziala izango zen^[154], eta lau alderdi politiko legeztatu ziren: Langileen Erakunde Iraultzailea, Herriaren Alderdi Islamikoa, Nekazarien Justiziaren Alderdia eta Herri Alderdi Demokratikoa^[155].

Eskaintza eta lorpen demokratiko horiek guztiak gorabehera, matxino afganiarrek ez zuten inoiz serio hartu Mohammad Najibullahren gobernua, eta Sobietar Batasunarekin zuzenean hitz egitea eskatzen zuten^[156].

Sobietar Batasuna Afganistandik erretiratu zenean, bere gobernua ez zela sozialista izango plurala baizik eskaini zuen Mohammad Najibullahk^[157]. Eskaintza horrek, ordea, ez zuen askorik balio izan, alerta-egoera ezarri behar izan baitzuen matxino afganiarrek bere erregimenaren aurkako erasoak egiten jarraitu zutelako^[158]. Egoera horren aurrean, Mohammad Najibullah sobietarren aldeko gobernura itzuli zen komunistak ez ziren^[159] eta Gerrarako Kontseilu Gorena osatzen zuten bere gobernuko kideak kargutik kenduz^[160], baina aldaketa horiek guztiek matxinada afganiarraren morala altxatzea baino ez zuten lortu^[161].

1980ko erdialdean, sobietarren tropak Afganistandik erabat erretiratzeko aukera deskribatzen zuten zurrumurruak sortu ziren. Erretiro ez mugatuak harridura sortu zuen NATOren^[162] goi-zuzendaritzan, eta Mendebaldeko gogoak gainezka egin zuen. Hala ere, askoren gogogabetasunerako, tropen erretiratze mugatua baino ez zen, eta, horren ondorioz, Mendebaldeko Zazpi Potentziek Afganistango tropa sobietarren erabateko erretiroa eskatu zuten^[163]. Azkenean, erabateko erretiroa aukera urrun bat zela baieztatu zen, eta Sobietar Batasunak infanteria dibisio bat –gehienez ere 10.000 gizon– eta 108 borroka-gurdi baino ez zituen erretiratu Afganistandik^[164]. Leonid Brezhnevek Sobietar Batasuneko kideen erretiratze partziala azaldu zion Komite Zentralari eta hori erreakzionarioen aurka lortutako garaipenengatik eta Afganistango bizitza normaltasunera itzultzen zelako zen^[165].

1983an, Juri Andropovek, Leonid Brezhneven ondorengoak, Afganistango Armada Gorriarentzat irteera ohoretsu bat bilatu nahi zuela adierazi zuen bere aurrekoaren hiletetan^[166].

1985eko azaroan, Mikhail Gorbatxov buruzagi sobietarrak adierazi zuen Sobietar Batasunak bere tropak Afganistandik erretiratu nahi zituela beste estatuek neutraltasuna bermatu bezain laster^[167]. Babrak Karmal Afganistango presidenteak, adierazpen horren aurrean, Der Spiegeli adierazi zion bere herrialdean tropa sobietarren presentzia beharrezkoa izan zela eta haiek erretiratzea bere gobernuak Sobietar Batasunarekin negoziatuko zuela^[168]. Adierazpen horiek gorabehera, tropa sobietarren erretiratzeak urrun zirudien, eta Moskuk beste bide batzuk bilatu zituen Afganistanen kaosa kontrolatzeko, hala nola bere akatsen onarpen publikoa eta matxino afganiarrekiko elkarrizketa^[169], baita komunistak edo Sobietar Batasunaren aldekoak ez ziren pertsonaiak sobietarren aldeko gobernuan integratzea ere^[170].

1986an, Gorbatxovek, Frantziako L’Humanite egunkari komunistari egindako elkarrizketa batean, Sobietar Batasunak Afganistango gerrari amaiera eman nahi ziola eta tropa sobietarrak laster aterako zirela herrialde horretatik adierazi zuen^[171]. Zirudienez sobietarren estrategia Afganistanen gobernu plurala eratzean eta gobernu horrek herriaren babesa irabazi eta herrialdearen barruko antagonismoak bateratu ahal izango zituenean zetzan. Hala ere, Babrak Karmalen gobernuak erabat egin zuen huts helburu horretan, eta sobietar estrategak etsi zituen Afganistango gobernuarekiko kritikak Sobietar Batasunetik bertatik iristeraino^[172].

1986ko uztailaren amaieran, Gorbatxov buruzagi sobietarrak Afganistanen zeuden bere herrialdeko tropak murriztuko zituela iragarri zuen^[173]. Zazpi mila soldadu sobietarrek herrialdea utzi zuten urte hori amaitu baino lehen^[174]. Hala ere, gobernu txinatarrak bere atsekabea adierazi zuen, eta tropen erretiroak berehalakoa izan behar zuela adierazi zuen^[175].

Sobietar Batasunak jakinarazi zuen 1986ko urriaren 15etik aurrera sei erregimentu erretiratuko zituela Afganistandik^[176], eta Afganistango gobernuak kazetariak gonbidatu zituen gertaera horren lekuko izatera^[177]. Afganistango gobernuak 1986ko amaieran eskaini zuen su-etenerako eskaintza, baina matxinoek errefusatu egin zuten^[178]. Hala ere, Kabulek 1987ko urtarrilaren 15etik aurrerako su-etenean jarri zuen azpimarra^[179]. Afganistango matxinoen ezezkoaren aurrean, Sobietar Batasunak eskualdea baketzeko ahaleginak blokeatzea leporatu zien Estatu Batuei^[180]

Bitartean, Kabul hiriburua gerra ekintzen agertoki bihurtu zen, non matxino afganiarrak aireko misilak erabili zituzten. Estatu Batuek matxinoei emandako jaurtigai horiek hainbat enbaxada harrapatu zituzten^{[181][182][183][184]}.

The Washington Post egunkariak jakinarazi zuenez, Ronald Reaganen administrazioak 150 Stinger misil entregatuko zizkion Afganistango erresistentziari^[185]. Egunkari estatubatuarrak albistea eman eta egun batzuetara, Jalaludin Hagani matxino taldeak hegazkin komertzial bat eraitsi zuen Afganistan ekialdean, eta hogeita hamar pertsona hil ziren. Biktimen artean, emakumeak eta haurrak zeuden^[186][187]. Estatu Batuek Afganistango matxinadari emandako lurra-airerako misilen eraginkortasun hilgarria gero eta sarriago agertzen zen. Afganistango lurraldearen gaineko aire garraioa, militarra edo zibila izan, misil horiekin eraitsia izateko arriskuan zegoen. Sobietar Batasunak ezin zuen ezkutatu Afganistango lurraldean, egunero, jasaten zituen aireko garraioen bajak^[188][189].

1987an, Afganistango matxinoek Piandzh (Tajikistan) sobietar herria eraso zuten, Moskuk baieztatu zuen bezala^[190]. Afganistango matxinoek Sobietar Batasuneko muga zeharkatu zuten berriro, eta, oraingoan, bi soldadu sobietar hil zituzten, TASS albiste-agentziaren arabera^[191].

Afganistango gobernuak su-etenerako proposamena bete nahi zuen adostutako egunean^[192], baina hiru egun geroago, Afganistango gerrillak uko egin zion negoziazio-eskaintzari^[193]. Gaitzespen horren erakusgarririk argiena Abdulahad Arezdigiren hilketa ian zen, matxinoen adiskidetzeaz arduratzen zen buruzagia^[194][195].

1987ko irailean, Sobietar Batasuneko lehen ministrordea. Yuli Vorontsov Kabulera joan zen Afganistan eta Pakistanen arteko elkarrizketetan parte hartzeko. Elkarrizketa horietan, tropa sobietarren erretiro-egutegiaz hitz egin zen^[196][197].

1987ko amaieran, perestroikaren ondorioak Afganistanen sentitu ziren, txandakako presidenteak botere-postuak utzi eta batzar batek konstituzio berri bat diseinatu baitzituen^[198].

Eduard Xevardnadze ministro sobietarrak 1988ko urtarrilaren 29an iragarri zuen Afganistango Sobietar Batasunaren erretiroari buruzko negoziazioek akordio orokor bat zutela^[199]. 1987an, Thailandiako Kanpo Arazoetako Ministerioko bozeramaile batek aukera hori zabaldu zuen^[200]. Bitartean, Afganistango matxino taldeetako zazpi buruzagiek behin-behineko gobernu bat osatzeko asmoa agertu zuten Islamabaden^[201]. Kremlineko buruzagi Mikhail Gorbatxovek iragarri zuen litekeena zela maiatzean tropa sobietarrak Afganistanetik erretiratzen hastea^[202]. Horren aurrean, Mohammad Najibullah Afganistango presidenteak iragarri zuen ez zuela boterea utziko tropa sobietarren erretiroaren ondoren^[203].

Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistak, barne komunikatu batean, Sobietar Batasunak Afganistango inbasioan egindako zenbait akats onartu zituen^[204].

Moskuko agintariek Aliantza Islamikoa gerrilla taldearekin harremanetan jarri ziren matxinoak harrapatutako 313 soldadu sobietarren askapena lortzeko^[205]. Harreman hori ez zen bakarra izan, agintari sobietarrek beste gerrilla talde batzuekin harremanetan jarri baitziren soldaduak askatzeko^[206].

George Shultz, AEBko Estatu idazkaria, Sobietar Batasunean izan zen bi potentziek Afganistango gatazkari buruz zituzten jarrerak fintzeko^[207][208].

Pakistango hiriburua, Islamabad, Sobietar Batasunaren eta gerrilla taldeen arteko topagunea izan zen hainbat gai jorratzeko, gehienak, herrialdean bakea lortzeko baldintzekin lotutakoak^[209]. Sobietarrek matxinoen gerrilla talde nagusitzat hartzen dituzte Mujahidin afganiarrak^[210]. Sobietar Batasunak Afganistan inbaditu zuenetik ia bederatzi urte igaro ondoren, gerrilla taldeak eta Sobietar Batasuneko ordezkariak negoziatzera bildu ziren^[209]. Matxinoek ez ezik, Zahir Xha Afganistango errege ohiak ere negoziatu zuen inbaditzaileekin^[211].

Pravda egunkari sobietarrak, tropa sobietarrak Afganistandik erretiratzen hasteko eguna bezala, maiatzaren lehena markatu zuen^[212]. Zazpi gerrillari taldeek, albiste horien aurrean, behin-behineko gobernu bat osatuko zutela iragarri zuten, tropa sobietarrek alde egin eta berehala boterea hartuko zuena^[201]. Hala ere, Afganistango presidenteak ohartarazi zien ez zuela boterea utziko ekitaldi hori amaitu ondoren^[203]. Afganistango agintariek bazekiten tropa sobietarrak joan ondoren matxinada indartsuagoa izango zela eta bizirauteko aukerak bilatzen zituela. Are gehiago, herrialdea bitan zatitzeko plana diseinatzera ere iristen da^[213].

Afganistango gobernuak Pakistango egutegia onartu zuen tropa sobietarren erretirorako^[214].

Sobietar soldaduak Afganistandik erretiratzen hasi ziren heinean, gerrilla indartu egin zen Afganistango armadak abandonatutako baseak hartuz^[215], hiriak konkistatuz^[216] eta Afganistango hiriburuaren aurkako erasoak areagotuz^[217].

Sobietar tropen erretiratzea ez zen hain erraza izan, eta haiek, afganiar lurraldea utzi baino lehen, hainbat hiri bonbardatu zituzten zibil asko hilez. Lekukoek zioten tanke sobietarrak inolako ardurarik gabe igarotzen zirela gorpuen gainetik^[218]. Egoera horren aurrean, James Bakerrek Estatu Batuek Kabulen duten enbaxada ixtea erabaki zuen. Beste herrialde batzuek ere beren ordezkaritzak ixtea erabaki zuten^[219]. 1989. urtearen hasieran, oraindik, Mosku herrialdea hustu ala zatitu pentsatzen ari zen^[220].

Azken soldadu sobietarrek 1989ko otsailaren hasieran utzi zuten Kabul, Mohammad Najibullahren gobernua gerrilla islamiarrari aurre egiteko prest zegoen alderdikideei armak banatuz^[221]. Bitartean, Eduard Xevardnadze Sobietar Batasuneko ministroak Afganistanen irtenbide politiko bat bultzatu nahi zuen, baina Mohammad Najibullahren gobernuari laguntzeari uztearen truke ezin izan zuela gerrilla islamiarra armaz hornitzea blokeatu adierazi zuen^[222]. Gogoratu behar da 1987ko apirilean The Washington Postek adierazi zuela Estatu Batuek 600 misil antiaireko Stinger eman zizkiotela gerrilla afganiarrari^[223], eta CIAk 250 milioi dolar jaso zituela gerrilla afganiarra finantzatzeko^[224].

Kabulgo aireportuan sobietar talde bat bakarrik geratu zen; bitartean, sobietarrek uzten zituzten posizio militarrak gerrilla taldeek hartzen zituzten^[225]. Gudu gogorrak sortu ziren, eta zibil askok Pakistanen bilatu zuten babesa^[226], zeinak bere mugak itxi zituen afganiar gehiago sar ez zitezen^[227].

1989ko otsailaren 14an, Armada Sobietarra formalki erretiratu zen Afganistandik, aireportuaren kontrola afganiarren esku utzita^[228]. Sobietarrik gabeko lehen egunean, Kabul nahiko lasai egon zen^[229]. Hala ere, Afganistango matxinada ezin izan zen ados jarri trantsizio gobernu bat osatzeko^[230].

Sobietar tropen erabateko erretiroaren ondoren, Afganistango armada Mohammad Najibullahren gobernua defendatzen saiatu zen Sobietar Batasunaren babesik gabe. Gerrillari taldeak Kabul hiriburuari erasotzeko kontzentratu ziren Afganistango milizian eta biztanleria zibilean baja asko eraginez^{[231][232][233][234][235]}. Mujahidin espioitza-iturrien arabera, 1987ko urriaren 30ean, estatu-kolpe saiakera bat egin zuten Babrak Karmalen aldekoek. Eraso horrek agerian utzi zuen Alderdi Komunistaren zatiketa sakona. Sobietarrek Kabulen zuten enbaxadoreak esku hartu behar izan zuen ordena jartzeko, eta Mohammad Najibullahren aldekoek amore ematea eragin zuen zatiketak hazten jarrai ez zezan^[236].

Bere erretiro militarraren ondoren, Sobietar Batasunak Mohammad Najibullahren gobernuari laguntza ematen jarraitu zuen armamentuarekin^[237]. Hala ere, Afganistango presidenteak gero eta etsai gehiago zituen, Afganistango matxinadan ez ezik bere gobernuan zeudenak ere. Adibidez, bere Defentsa ministroa, Xha Nawaz Tanari, gerrilla taldeekin harremanetan jarri zen, eta estatu kolpe bat ematen saiatu zen^[238]. Saiakerak porrot egin zuen, baina matxinatuek Afganistango armadaren defentsari eutsi zioten. Defentsa ministroak, porrot egin zuela ikusita, Pakistanera ihes egin zuen^[239].

Mohammad Najibullahk kontraeraso gogor bat hasi zuen gerrilla afganiarraren aurka scud misilak jaurtiz posizio zibilen aurka^[240][241]. Gertaera horiek afganiar asko Iranera ihes egitera bultzatu zuen^[242].

George Bush Ameriketako Estatu Batuetako presidenteak gerrilla talde afganiarrentzako dirulaguntza kendu egin zuen, 1992rako aurrekontuetan ez baitzen sartu normalean ematen zen dirulaguntza^[243].

Erasoak eraso, gerrilla afganiarrak Mazar-i-Xarif hiria hartu zuen, Afganistango garrantzitsuenetako bat^[244]. Mohammad Najibullahren erregimena kolapsatzen hasi zen, eta gerrillari taldeak elkarren aurka borrokatzen hasi ziren^[245]. Ahmed Xha Masud eta Gulbudin Hekmatiar gerrillari talde nagusien buruzagiak Kabul hiriburutik lehiatu ziren^[246]. Gardez, Mohammad Najibullahren jaioterria, eta beste hiri garrantzitsu batzuk mujahidinen menpe zeuden^[247]. Kabul gudu-zelai odoltsu bihurtu zen, non milizia sunitak eta Xiiak aurrez aurre jarri ziren^[248]. Aurrerapen horien aurrean, Afganistango presidenteak dimisioa emango zuela iragarri zuen, behin NBEk babestutako trantsizio-kontseilu bat osatuta^[249].

Mohammad Najibullah kargutik kendu eta NBEk Kabulen dituen bulegoetan babestu zen. Abdul Rahim Hatefek hartu zuen presidentetza. Ahmed Xha Masuden Jamiati Islami eta Gulbudin Hekmatiarren Hezbi Islami atera ziren garaile, eta Abdul Wakil, Atzerri ministroa, bien arteko akordio baten bila ibili zen Kabul hiriburuan euren artean borroka ez zezaten^[245]. Negoziazio horietan, gerrilla taldeek akordio bat lortu, eta Mujahidinen Kontseilua osatu zuten^{[250][251][252][253]}. Hala ere, NBEko mandatari Benon Sevanek ohartarazi zuen gerrillariak malguak zirela^[254]. Buruzagi gerrillariek 51 pertsonaz osatutako Kontseiluko buru Sibghatullah Mojaddedi izatea adostu zuten^[255]. Kabulen, 6 buruzagi gerrillarik osatutako kontseilua eratu zen hiriburua babesteko^[256]. Baina indarkeria piztu zen Kabulen, eta bi gerrilla talde nagusiek, Hezbi Islamik eta Jamiati Islamik, presidentearen jauregiaz jabetzeko helburua zuten^[257]. 1992ko apirilaren 30ean, Barne Ministerioaren egoitza erori zen, Hezbi Islamiren azken gotorlekua^[258]. Kabul kanpoaldetik, Gulbudin Hekmatiarrek borrokari berrekiteko mehatxua egin zuen Abdul Rashid Dostam jenerala Kabuletik bere gizonekin irteten ez bazen, eta bere tropekin Kabulerako bidea hartu zuen hegoaldetik^[259].

Buranudin Rabbanik kargutik kendu zuen Afganistango lehen ministro Abdul Sabur Farid (Hezbi Islami gerrilla talde erradikalak gobernu koalizioan duen ordezkaria) gerrilla talde horrek Kabulen erasoaldi gogorra hasi zuelako^[260].

Prentsan zabaldutako bertsioen arabera, Babrak Karmal Afganistango presidente ohia eta Abdul Rashid Dostum jenerala hegazkin istripu batean hil ziren Kabulera bidean zihoazela^[261]. Abdul Rashid Dostumek berehala gezurtatu zuen zurrumurru hori, eta Babrak Karmal non zegoen ez zekiela esan zuen^[262].

Afganistan lege islamikoetara itzuli zen, emakumeei aurpegiak agerian ekartzea eta alkohola saltzea debekatzen ziena^[263][264].

1992an, herrialdea zatituta gelditu zen gerra-jaunen artean (mujahidinetatik edo antzinako armada profesionaletatik zetozen buruzagi militarrak milizien agintean etsaien aurka borrokatzen zutenak).

1994ko urriaren amaieran, talibanen fakzioa hegoaldeko Kandahar probintzian sortu zen, Afganistango armadak harrapatutako Pakistango konboi baten erreskatean, eta 1996tik aurrera nagusitu zen^[265]. 1995eko otsailean, milizia berriak Hezbi Islami taldeko buru Gulbudin Hekmatiar garaitu zuen Kabulgo bitartekaritzetan. Gerrilla talde berri horren agerpenak NBEren bake plana zapuztu zuen, zeina Afganistango presidente Burhanudin Rabbani-k boterea entregatzea eta buruzagi gerrillarien batzar bat eratzea baitzen^[266]. Gulbudin Hekmatiarren irteera lasaigarria izan zen Afganistango presidentearentzat, geroago esan baitzuen Hezbi Islami garaitzen lagundu ziela talibanei^[267]. Babesa garesti aterako zitzaion Burhanudin Rabbaniri, talibanek matxinoen gerrilla-talde garrantzitsuena garaitu eta hilabete baino gutxiagora Kabulen aurkako erasoari ekingo baitzioten^[268]. Hala ere, hiriburua hartzeko eta Burhanudin Rabbaniren gobernua agintetik kentzeko lehen saiakerak porrot egin zuen^[269][270]. Tropa ofizialek Kabuletik 25 kilometro hegoaldera dagoen Txarasjab hiriko kuartel nagusiraino atzerarazi zituzten talibanak, eta hiria hartu, eta milizia berria hegoaldera ihes egitera behartu zuten^[271].

Hala ere, Herat hiria hartzean, talibanak berpiztu; kolpe latza eman Afganistango gobernuari^[272], eta Kabulen aurkako beste eraso bat prestatu zuten^[273]. Erresistentzia ofiziala gogorra izan zen, eta Herat hiria berreskuratu zuen^[274]. Kabulen aurkako erasoaldian, berriz, talibanek soldadu afganiar asko harrapatu zituzten^[275].

Kabul bonbardaketen eta suzirien bidezko erasoen agertoki belikoa bihurtu zen, eta baja zibil asko izan ziren. Horren ostean, Burhanudin Rabbanik eta Gulbudin Hekmatiarrek gobernu berri bat osatzeko eta talibanen mehatxuari aurre egiteko aliantza bat deitu zuten^[276]. Hala ere, ahalegin politiko hori gorabehera, milizia berriaren aurrerapenek ez zuten etenik; talibanek Jalalabad hiria hartu, eta herrialdearen erdia kontrolpean zuten^[277]. 1996ko irailean, Pakistanekiko mugan dagoen Kunar probintzia hartu zuten^[278].

Herrialdearen erdia baino gehiago kontrolpean zutela, talibanak Kabulera joan ziren berriro^[279]. Saiakera berri horretan, gobernuko indarrek porrot egin zuten matxinada berriaren aurrean^[280]. Talibanak ez ziren gogo biziz hartuak izan, eta Mohamad Najibullah presidente ohia hil zuten, haren hilotza herriaren aurrean azaldu zutelarik^[281].

Harrezkero, erregimen berriak emakumeen askatasuna zorrotz murriztuko zuten arauak ezarri zituen (burka erabiltzeko betebeharra, esaterako). Kontrol-neurri horiek hainbesteraino iritsi ziren, ezen etxeetako leihoak prestatu behar baitziren etxeko emakumeak kanpotik inork ikus ez zitzan. Oinetako isilak erabiltzera behartuta zeuden, eta ezin zuten askatasunez hitz egin.

Talibanen gobernuaren urteetan, emakumeek debekatuta zuten lan egitea edo kalera irtetea familiako gizon baten laguntzarik gabe. Karrera profesionala zuten emakumeek, mediku edo abokatuek, beren lanak galdu zituzten, eta etxean giltzapetuta gelditu ziren. Beraz, soldatarik ematen zuen gizonik ez zegoen familian, eskean edo gosez hil beharrean zeudela izan zen ondorio zuzena. Gainera, ospitaleak eta emakumeentzako osasun-arreta urriak ziren, gizonezko medikuek ezin baitzituzten artatu. Depresio kasuak modu kezkagarrian igo ziren emakumeen artean, baita suizidio kopurua ere. Emakume askok nahiago izan zuten bere buruaz beste egin zapalkuntzan eta bidegabekerian bizi baino. Gaizki jantzita zeuden emakumeak publikoki zigortzen zituzten^[282].

Kabulgo Unibertsitateak, talibanen garaipenaren ondoren, 1997ko martxoaren hasieran ireki zituen ateak, emakume ikasle eta irakaslerik gabe. Erregimen berriak ez zuen emakumeek lan-eremuan parte hartzea ahalbidetzen, medikuntzan izan ezik^[283]. Egoera horren aurrean, Francisco Mayor UNESCOko zuzendari nagusiak adierazi zuen kezkatuta zegoela emakumeak goi-mailako hezkuntzatik kanpo geratzen zirelako^[284].

Askatasuna murriztuta ikusi zuten bakarrak ez ziren emakumeak izan. Alkohola noizbehinka edo ohituraz edaten zutenek ere, edozein edari hordigarri edanez gero, zintzilikaturik hiltzeko mehatxua zuten aurrean^[285]. Gobernu berriak umiliatu, eta katigatu zituen apustu-jokalariak ere^[286]. Debeku guztien gailurra izan zen Kabulgo biztanleei hiria uzten ez uztea^[287].

Talibanek emakume afganiarrei ematen zieten tratua nazioarteko behaketa eta protesta gogorren arrazoia izan zen^[288].

Arrakasta handiak izan arren, talibanek ezin izan zuten herrialdearen iparraldea berehala kontrolatu. 1996ko urriaren hasieran, Abdul Rashid Dostumen, gerra-jaun uzbekistandarraren eta gobernuaren aldeko indarrek Panxir haraneko talibanei kolpe handia eman zieten, non haien berrehun militantek bizia galdu baitzuten^[289]. Behaztopa horren ondoren, talibanek ekimena galdu, eta Ahmed Xha Masud jenerala buru zuten gobernuaren aldeko indarrak Panxir haranetik irten ziren Kabulera joateko kontsignarekin^[290][291]. Ahmed Xha Masuden indarrek talibanak Kabulera itzularaztea lortu zuten, eta hiriburutik alde egiteko agindu zieten talibanei, baina haiek onartu ez eta erresistentzia gogorra aurkeztu zuten^[292]. Borroka horietan, talibanek Bagraneko aire basea galdu zuten, Kabuletik 60 kilometro iparraldera dagoena^[293]. Kabulgo sarreran, talibanek eta Ahmed Xha Masuden indarrek borroka gogorrak izan zituzten, eta erasotzaileak hiriko sarrera-puntuak menderatzea bilatzen zuen^[294][295]. NBEk, Norbert Holl bere ordezkari bereziaren bidez, ahaleginik handienak egin zituen borrokek aurrera jarrai ez zitzaten eta kaosak bere horretan jarrai ez zezan^[296].

Bamijango kolosoak

2001eko otsailaren amaieran, talibanen buruzagi gorenak, Mohammed Omar mulak, herrialdeko estatua guztiak suntsitzeko agindu zuen, horien artean Bamijango budak, planetako Budaren estatua handienak^[297]. Altxor kultural horiek suntsitzeko mehatxuaren aurrean, New Yorkeko Metropolitan Museumek eskaintza bat egin zion gobernu afganiarrari kolosoak erosteko^[298]. Talibanek estatuen gainean zuten amorru ikonoklastak munduko prentsa argitaletxe garrantzitsuenen haserrea eragin zuen^{[299][300][301]}. Pierre Lafrace UNESCOko mandatariak porrot egin zuen estatuen suntsiketa saihesteko negoziazioetan^[302]. Estatuen egoerari buruzko ziurtasunik ez zegoen arren, hindu erradikalek Korana erre zuten Indian^[303]. Berehalako mehatxuaren ondoren, estatuen egoerari buruzko informazioa nahasia eta kontraesankorra zen oraindik^[304].

2001eko martxoaren 10ean, Ahmad Xhah Massoud komandanteak baieztatu zuen Bamijango kolosoen erabateko suntsipena, aireko misil, tanke eta dinamitarekin^[305]. Nazioarteko komunitateak mobilizatzen jarraitzen zuen arren, talibanek zioten dagoeneko estatuen % 80^[306] suntsituta zeudela, eta, Kofi Annani, NBEko idazkari nagusiari, suntsituta zeudela baieztatu zioten^[307]. Nazioarteko erreakzioak berehala etorri ziren, eta UNESCOko zuzendari nagusiak, Koïtxiro Matsuurak, ekintza gaitzetsi, eta kulturaren aurkako krimentzat jo zuen^[308]. Horrela, muturreko gobernu batek, nazioarteko ezintasunaren aurrean, 1.500 urte inguruko erlikiak suntsitu zituen^[309][310]. Omar mularen mehatxua CNN albiste-kateak zabaldu zuen gero mundura^[311].

Shelter Now International kasua^[312] ===== 2001eko abuztuaren hasieran, talibanen erregimenak Shelter Now Internationaleko (SNI) 24 misiolari atxilotu zituen, eta kristautasuna predikatzea leporatu zien, heriotzarekin zigortzen zen delitua. Atxilotuen artean, 16 afganiar, 4 alemaniar, 2 australiar eta 2 estatubatuar zeuden^[312]. Egoera horren aurrean, Kabulek baimena eman zien tartean zeuden atzerritarren herrialdeetako diplomatikoei herrialdean sartzeko^[313]. Hala ere, talibanek ohartarazi zuten ez zela errukirik izango atxilotuentzat^[314]. Diplomatikoak Afganistanen zeudela, talibanek ez zien haiekin biltzeko baimenik eman ^{[315][316][317]}, eta ez zieten luzaroago geratzeko baimenik eman; beraz, Afganistan utzi behar izan zuten herrikideak ikusi gabe^[318]. Baina talibanen erregimeneko Kanpo Arazoetako ministro Wakil Ahmed Mutawakilek iragarri zuen Nazioarteko Gurutze Gorriari, CICR, atxilotuak bisitatzeko baimena emango zitzaiola^[319]. ^[319]. Ia hilabetez atxilotuta egon ondoren, Afganistango gobernuak baimena eman zien atxilotuei beren herrialdeetako diplomazialariak eta senideak hartzeko^[320]. Noor Mohamed Saqib Auzitegi Goreneko presidenteak iragarri zuen epaiketan atxilotuen erruduntasuna frogatuz gero urkatuak izan zitezkeela^[321]. Epaiketan, Afganistango agintariek irudiak eta eskapularioak erakutsi zituzten delituaren zantzu gisa^[322]. Diplomatikoek eta atxilotuek oso prozesu nahasia ikusi zuten^[323]. 2001eko urrian, aliatuek egindako bonbardaketetan, Alemaniako Kanpo Arazoetako Ministerioak adierazi zuen Afganistanen atxilotutako kooperante kristauak ez zeudela bonbardaketen eraginpean^[324]. 2001eko azaroan talibanek atzerriko misiolariak askatu zituzten^[325].

Talibanek, Afganistandik kanpo, finantza-kolpe gogorra jaso zuten, Frantziak eta Alemaniak herrialde horietan irekitako banku-kontuak izoztu baitzituzten^[326].

Abdul Haq, Estatu Batuen babesa zuen mujahidina, tribuetako buruzagi nagusiak batera altxatzeko asmoa zuen, baina talibanek ezustean harrapatu, eta segada batean hil zuten^[327].

Estatu Batuetako bonbardaketen laguntzarekin, Iparraldeko Aliantzak hiru barruti hartu zituen Mazar-i-Xarifetik gertu^[328]. Iparraldeko Aliantzako indarrek Kabul ustekabean hartu zutenean, oposizioko borrokalariek beren preso talibanak fusilatu zituzten, nahiz eta haiek zaurituta egon edo euren biziaren aldeko aldarria egin^[329]. Herat (talibanen azken gotorlekua) Iparraldeko Aliantzaren agintepean erortzean, talibanen erregimenaren amaiera ekarri zuen; ekintza horretan, oposizioko indarren buru Ismail Khan jenerala izan zen^[330].

2001ean, AEBk eta bere aliatuek Afganistan inbaditu zuten Dorre Bikien atentatuen erantzule zen Al Kaida nazioarteko erakunde paramilitarra desegiteko helburuarekin. Talibanak erraz bota zituzten boteretik, baina haiek erresistentziara igaro ziren oraindik martxan dagoen gerra batean.

Tony Blair Erresuma Batuko lehen ministroa Europako buruzagi nagusiekin bildu zen 2001eko azaroaren hasieran, Downing Streeteko egoitza ofizialean, Estatu Batuei laguntza militarra emateko^[331][332]. Lehen ministro britainiarra protagonista oso garrantzitsua izan zen Europako gainerako buruzagiak Afganistanen parte hartzera konbentzitzeko.

Italiako RAI telebista-kateak –Italia gerran dago– esaldiarekin iragarri zuen Etxe Zuriak onartu zuela Italiaren ekarpena, hau da, Askatasun Iraunkorreko Operaziorako giza baliabideak eta hegazkinak^[333].

Baina Tony Blairren Londresen gerra-kabinete bat osatzeko ekimenak Europar Batasuneko zenbait kide haserretu zituen, proposamen hori Europar Batasunean eztabaidatu behar zela aldarrikatzen baitzuten^[334].

Aliatuek Afganistan bonbardatzen zuten bitartean, baja zibil asko eragiten ziren; hala ere, mendebaldeko estrategek erasoak areagotzea proposatu zuten, talibanek indar handia mantentzen zutela uste baitzuten^[335]. Bitartean, zibilak Afganistango hiri nagusietatik ihesi zihoazen^[336].

Afganistanen ia hamarkada bateko gerraren ondoren, NATOk erresistentzia nahiko gogor bati aurre egiten jarraitu zuen, bere tropak era guztietako erasoen bidez suntsitu nahi baitzituzten. WikiLeaksen arabera, Iran, Ipar Korea eta Aljeria Afganistango matxinoen alde zeudela erakusten zuten inteligentzia txostenak zeuden^[337].

2012ko urriaren hasieran, motor batean zihoan erasotzaile suizida batek ISAFeko hiru kide eta beste hamaika pertsona hil zituen bonba bat leherrarazi zuen, eta horrek erakutsi zuen Afganistango erresistentzia indartsu zegoela^[338]

NBEk, Estatu Batuek eta Errusiak gobernu bat diseinatu zuten Afganistanerako^[339]. Pakistango presidente Pervez Muxarrafek ohartarazi zuen alderdi etniko eta tribalek ez bazuten berehala gobernu bat osatzeko lan egiten Afganistan anarkian erortzeko arriskuan zegoela Kabulen Iparraldeko Aliantzako tropak ustekabean sartu zirelako^[340]. Pakistango presidenteak harridura adierazi zuen nazioarteko koalizioak etnia anitzeko gobernua^[341] ezartzeko planik ez zuela ikusita, eta nazioarteko bake indarra eta desmilitarizazio prozesua diseinatzeko eskatu zuen^[342].

Bere behin-behineko gobernuan, Hamid Karzaik Kabulen bildutako Afganistango tribu buruzagiei agindu zien eskualdeko segurtasuna berrezarriko zuela^[343]. Bere behin-behineko kabinetean, Abdul Raxid Dostum uzbekistandarra sartu zuen, zeina bandoz azkar aldatzeagatik bereizten zen^[344].

2003. urtearen amaieran, Konstituzio Batzordeak Konstituzioaren zirriborro bat aurkeztu zuen, eta bertan estatu islamiko eta demokratiko bat aurreikusten zen^[345][346].

Tirabira askoren artean, Afganistango Batzar Handia edo Loja Jirga^[347] inauguratu zen, eta gerra-jaun nagusien, behin-behineko kabineteko kideen eta Mohamed Zahir Xhah errege ohiaren babesarekin, Hamid Karzai behin-behineko presidenteak karguan jarraitu zuen^{[348][349][350]}. Hamid Karzaik, presidentetzan, boterea fakzioen artean banatu zuen Afganistanen egonkortasuna lortzeko^[351]. Ameriketako Estatu Batuek azpimarratu zuten Bonneko Akordioetan ezarritako egutegia errespetatu behar zela eta 2004an egin behar zirela Afganistango presidentetzarako hauteskundeak^[352]. Hamid Karzai, 2004ko urriaren 9ko hauteskundeetan, demokratikoki aukeratutako lehen presidentea zen Afganistanen^[353].

Demokrazia praktikan jartzea ez da erraza, eta arrisku asko dakarzkie demokrazia gauzatzen ahalegintzen direnei. 2010eko hauteskunde legegileetan, talibanek Hauteskunde Batzordeko hogeita hamar langile bahitu zituzten^[354].

2006. urtearen amaieran, Michèle Alliot-Marie Frantziako Defentsa ministroak adierazi zuen Frantziako tropa bereziak Afganistandik erretiratzen ari zirela^[355]. Gatazkaren luzapenak eta finantza-krisiak François Hollanderen kanpainako promesa bihurtu zuten Afganistango tropen erretiroaren aukera^[356].

George Brownek, Afganistango gerra defendatzean, iritzi publikoaren gaitzespena jaso zuen. The Independent aldizkariak egindako inkestak zioen britainiarren erdiak baino gehiagok uste zuela gerra ezin zela irabazi^[357]. Afganistanen izandako soldadu britainiarren bajen errekorrak iritzi publikoaren gogoa murriztu zuen^{[358][359][360]}. Britainiarrek Afganistanen zuten parte-hartzea kontserbadoreen eta laboristen arteko eztabaida gogorren puntua izan zen, eta hauteskunde gai bihurtu zen^[361].

Alemanian, 2008ko amaiera arte, Bundestag-ek babes osoa eman zion Angela Merkel kantzilerrari^[362], harik eta Alemaniako Estatu Nagusiko buruari, Defentsa idazkariari^[363] eta Franz Josef Jung^[364] Alemaniako Lan ministroari bere postuak kendu zizkien gerra gertakariei buruzko ezkutuko informazioaren eskandalua sortu zen arte. Hori dela eta, Angela Merkel kantzilerra eta Karl Theodor zu Zuttenberg Defentsa ministroa Kunduz probintzian gertatutako sarraskiari buruzko ikerketa batzorde parlamentario baten aurrean deklaratzera deitu zituzten^[365]. Horst Köhler Alemaniako presidente federalak dimisioa aurkeztu zuen Afganistango gerrari buruz Deutschland Radio irrati publikoarentzat egindako adierazpen batzuen ondorioz^[366]. Afganistango gerraren gaiak zatiketa eta higadura eragin zuen Angela Merkelen gobernuan^[367].

Herbehereak Afganistanen parte hartzeak krisi politikoa eragin zuen gobernuan. Herbehereetako tropek Afganistanen izango zuten etorkizunari buruzko eztabaidak, kristau-demokraten –Herbehereetako tropak Oruzgango probintzian geratzearen aldekoak zirenak– eta laboristen –berehalako erretiroaren lehian zeudenak– artean, krisi sakon batera eraman zuen Jan Peter Balkenenderen gobernua^[368][369].

Talibanen atentatu baten ondorioz, Kabulen sei paraxutista italiarren heriotzak banaketa sakona eragin zuen Italiako gobernuan, non Umberto Bossi, Lega Norteko liderra, bezalako ahotsek urtea amaitu baino lehen hiru mila militar italiarren itzulera eskatu zuten^[370].

Espainian, Europako finantza-krisiaren ondorioz, iritzi publikoko hainbat ahots Espainiak Afganistango gerran giza bizitzetan eta finantza-bizitzetan izandako kostuak zalantzan jartzen hasi ziren^[371]. Finantza-krisiaren eta aurrekontu-doikuntzen ondorioz, bake-misioetarako baliabideak ustekabeen funtsetik atera ziren^[372]. Gai horrek eztabaidak eragin zituen Mariano Rajoy eta Jose Luis Rodriguez Zapateroren artean^[373], eta PPko eta PSOEko politikarien artean^[374]. Espainiako ezkerreko ordezkariek Espainiako tropak Afganistandik ateratzeko egutegi bat eskatu zuten^[375].

Afganistango lurraldea eta inguruabarrak ondo ezagutzen zituzten zenbait analistak eta pertsonak mendebaldeko misioa porrota zela baieztatzen hasi ziren^[376].

Afganistanen aliatu izan ziren partaideek desberdintasun sakonak izan zituzten beren artean, hala nola Espainiak eta Italiak^[377][378], non italiarrek espainiarrei leporatu zieten borroketan haien laguntzarik ez izatea.

Italiako tropek Afganistanen parte hartzeak kolapsoaren ertzean jarri zuen Romano Prodiren gobernua^[379].

Estatu Batuetako botere politiko eta militarrak talka egin zuten Stanley McChrystal NATOko buruak Barack Obama presidentea eta haren kolaboratzaileak kritikatu zituenean Rolling Stone aldizkarian^{[380][381][382][383]}. Finantza-krisiaren ondorioak gobernuaren aurrekontuan eragina izaten hasi ziren, eta Barack Obama presidenteak iragarri zuen gerrarako gastua murriztu egingo zuela^[384].

NBEk, bere aldetik, Afganistango espetxeetan muturreko tortura kasuak antzeman, eta salatu zituen, eta, 2011ko urrian, agintariei presoak ematea utzi zuen^[385]. Torturen eskandaluaz gain, militar batek Qalai-i-Naw basearen aurkako erasoari buruzko bideo bat saldu zuen, eta horrek adierazten zuen armada multinazionalean ez zegoela erabateko kontrolik. Bideo hori zabaltzeak areagotu egin zuen Afganistango mendebaldeko indarren jardunari buruzko iritzi publikoaren haserrea^[386].

John Chipman IISS Ikerketa Estrategikoen Nazioarteko Institutuko zuzendariak iragarri zuen aurrekontuen estutasunak eragina izango zuela Afganistango etorkizuneko bake-misioetan^[387].

Joe Biden AEBko presidenteordeak, Bruselan, NATOren aliatuen aurrean, talibanekin negoziatzea merezi zuela esan zuen^[388].

2010. urtearen hasieran, Nazioarteko Komunitateak babesa adierazi zuen talibanekin bake konferentzia bat egiteko, eta negoziazio horien bitartekaria Abdullaa bin Abdelaziz Saudi Arabiako erregea izango litzateke. Nazioarteko funts bat eratzeko asmoa zegoen oinarrizko talibanak armak enpleguaren eta lurren truke uztera konbentzitzeko^[389]. Stanley McChrystal jeneralak, ISAF Segurtasunerako Laguntza Indarren buruak, Gordon Brown Erresuma Batuko lehen ministroak eta Hamid Karzai Afganistango presidenteak Afganistango matxinoekin negoziatzeko bideak irekitzea proposatu zuten^[390].

Nazioarteko Komunitateak 350 milioi euroko funtsa eratuko zuen bost urtean, armak uztea erabakitzen zuten eta erakunde terrorista bateko kide ez ziren talibanak Afganistanen birgizarteratzeko Hamid Karzai presidenteak zituen planak finantzatzeko^[391]. Afganistango matxinoek eszeptizismoa agertu zuten Afganistani buruz Londresen egindako konferentziaz, eta adierazi zuten irtenbide bakarra nazioarteko tropak erretiratzea zela^[392].

Hamid Karzaik batzorde bat sortu zuen, Mohamad Sarwar Danish justizia ministroa buru zuela, espetxeetan zeuden talibanen zigorrak berrikusteko^[393].

Hilabeteetako elkarrizketa sekretuen ondoren, talibanek Qatarreko bulego politikoa ireki zutela iragarri zuten –2012ko hasieran–, eta horrek erakutsi zuen nazioarteko komunitatearekin hitz egiteko prest zeudela^[394].

NATOk, 2013an, Afganistanen zeuden soldaduen kopurua murriztea, eta, 2014an, tropak erabat erretiratzea zuen helburu^[395]. Plan hori Bamijan probintzian hasiko zen 2011ko uztailean^[396][397]. 2012an, NATOko tropak Afganistango Armada Nazionalaren barruan batailoietan sartuko ziren herrialdeak 2014an bere erabateko subiranotasuna eskura zezan^[398].

Europako zenbait potentzia aliatuk 2014a baino lehen erretiratzeko erabakia hartu zuten. Adibidez, François Hollande presidenteak 2012ko amaieran Frantziako tropa guztiak erretiratzea erabaki zuen. Julia Gillard lehen ministroak, Afganistan ahalik eta lasterren ebakuatzeko joerari jarraituz, jakinarazi zuen Australiako tropak 2013an erretiratuko zirela^{[399][400][401]}. Frantziako tropak Afganistandik berehala erretiratzea François Hollanderen hauteskunde promesa bat izan zen, eta horrek atzerriko tropen erretiro desordenatua eragin zezakeen. Hori saihesteko, NATOk plan bat ezarri zuen, non Frantziak bere tropak kendu ahal izango zituen ezarritako denboran, baina Afganistango Armada trebatzeko elementuak mantentzeko konpromisoa hartu zuen^[402].

2014an, Afganistango nazioarteko indarren erretiroari begira, Estatu Batuek eta bere aliatuek honako hau egin zuten: Barack Obamak iragarritako tropa estatubatuarren irteera mailakatua^[403]; Hillary Clinton Estatu idazkariak Haqqani klanarekin hitz egitearen aldekoa zela adierazi zuen^[404], eta uko egin zion talde terroristatzat jotzeari^[405] eta Estatu Batuek haiekin harremanak izan zituztela onartzeari^[406]; Barack Obama AEBko presidenteak atzerriko tropak erretiratu eta hamar urterako lankidetza estrategikorako akordio bat sinatu zuen Hamid Karzai Afganistango presidentearekin^[407]; bestalde, AEBko armadak urteak zeramatzan Parwango atxilotze zentrotik isilpean askatzen gune gatazkatsuenetan lasaitasuna lortzeko helburuarekin^[408]; Estatu Departamentuak, Marc Grossman bere mandatariaren bitartez, kanal ofizial eta estraofizialak bilatu zituen talibanekin hitz egiteko^[409]; 2012ko uztailean ere, Estatu Batuetako gobernuak lehentasunezko aliatu estatusa eman zion Kabuli^[410], eta, Tokion egindako konbentzio batean, herrialde aliatuek 13 mila milioi dolar eman zizkioten Afganistani, baldintza hauekin: ustelkeriaren aurkako borroka jarraitzea eta sistema judiziala eta emakumeen eskubideak hobetzea^[411]. Hamid Karzai Afganistango presidenteak ere talibanekin hitz egin nahi izan zuen, eta Pakistani babesa eskatu zion matxino horiekin komunikatzeko kanal bat irekitzeko^[412].

Pedro Morenes Espainiako defentsa ministroak 2012ko uztailean adierazi zuenez, Espainiako tropak azkar eta aurreikusitakoa baino lehenago erretiratu zitezkeen^[413].

Afganistango eta Ameriketako Estatu Batuetako gobernuek lankidetza estrategikoko itun bat sinatu zuten 2014an Estatu Batuetako tropak erretiratu ondoren talibanak boterera itzul ez zitezen. Beste akordio bikain bat zen Estatu Batuek konpromisoa hartzen zutela Afganistan ez erabiltzeko plataforma gisa hirugarren herrialdeei erasotzeko^[414].

1992an, Kabulen mujahidin gerrilla taldeen artean izandako borrokek zerikusi handiagoa izan zuten Afganistango opioaren milioi askoko merkataritzaren kontrolarekin. Najibullah boteretik kendutako gobernuko kide batek adierazi zuen Hezbi Islamiko buruzagia, Gulbudin Hekmatiar, narkotrafikoarekin nahasita zegoela^[415]. Hori Indiako diplomazialari eta funtzionarioek ere baieztatzen zuten^[415].

Afganistango gobernuaren eta nazioarteko komunitatearen gerra eta debekuak gorabehera, opioa Afganistango BPGaren erdia da NBEren arabera^[416].

Senliseko Kontseiluak ohartarazi zuenez, nazioarteko komunitateak droga desagerrarazteko ezarritako politikek atsekabea sortu zuten tokiko biztanleen artean^[417][418].

Drogen eta Krimen Antolatuaren aurkako Nazio Batuen Bulegoak, UNODC, egindako txosten baten arabera, milioi bat afganiar baino gehiagok zuten drogekiko mendekotasuna^[419][420].

2005az geroztik mitxoleta uztak suntsitzen dituen onddo baten presentziak hura lantzen dutenei pentsarazten zien indar multinazionalak eragiten zutela. Hala ere, NBEren arabera, talibanek opio ekoizpen txikiari etekinak ateratzen zizkioten^[421].

Polizia afganiarrak Pakistanen prostituitu behar zituzten 85 haur erreskatatu zituen^[422]. UNICEFek haurren lapurretaz ohartarazi zuen^[423].

Estatu Batuetako Kongresuaren txosten baten arabera, Pentagonoaren milioika dolar Afganistanera bideratzen zituzten xantaiak eta eroskeriak ordaintzeko^[424][425].

Tolo TV telebista-kateak Omar Zakhilwal finantza-ministroaren banku-kontuak erakutsi zituen, eta agerian utzi diru kopuru handiak jasotzen zituela negozio-gizon afganiarrengandik^[426].

2010. urtearen erdialdean, Estatu Batuek mineral-meategi erraldoien aurkikuntzaren berri eman zuten, eta Kabulgo gobernuak onartu zuen aurkikuntza horrek gerraren dinamika alda zezakeela^[427]

«Trantsizio prozesua amaitu arte —azpimarratu zuten— Kabul hiriaren segurtasuna beste aldearen esku dago, eta horrek mantendu egin behar du». Erradikalek bere komunikatuan azpimarratu zuten: «hiriburua oso populatuta dagoenez, Emirerri Islamiarreko mujahidinek ez dute hirian indarrez edo gerrarekin sartzeko asmorik, baizik eta negoziazio baten bidez modu baketsuan, prozesu iragankor bat modu seguruan osatzen dela ziurtatzeko, bizitza, jabetza edo inoren ohorea arriskuan jarri gabe eta kabuliarren bizitzak arriskuan jarri gabe».

2021eko talibanen erasoaldiaren esparruan, Kabul hiria talibanen esku geratu zen urte horretan bertan, tropa estatubatuarrak erretiratu ondoren. Afganistango gobernuak boterea modu baketsuan entregatu zuen^[428], eta Axraf Ghani presidenteak, bere gobernuko goi ofizialek eta mendebaldeko hainbat herrialdetako enbaxadetako langileek herrialdea utzi zuten.

Talibanek etxeratze-agindua ezarri zuten hiriburuan. Hainbat herrialdek talibanen gobernua onartu zuten^[429], eta, ondorengo egunetan istiluak sortu ziren Afganistango hainbat hiritan^[430]. Panjxir probintziako haranetan, talibanen aurkako erresistentzia armatuko mugimendua antolatzen aritu ziren Ahmad Massoudek (Ahmad Xah Massouden semea) zuzenduta eta Amrullah Saleh Afganistango presidenteordeak lagunduta^[431][432].