Konklawe 2-28 września 1823 – konklawe, które wybrało na papieża Leona XII.
Śmierć Piusa VII
Pius VII
81-letni papież Pius VII zmarł 20 sierpnia 1823. Jego 23-letni pontyfikat przypadał na okres wojen napoleońskiej Francji i szerzenia się zdobyczy rewolucji francuskiej w całej Europie, w tym we Włoszech. Państwo Kościelne przejściowo uległo likwidacji, a sam papież przez kilka lat był więźniem Napoleona. Klęska Napoleona i kongres wiedeński w 1815 umożliwiły przywrócenie papieżowi władzy doczesnej w Rzymie, jednak o całkowitym powrocie do czasów ancien régime nie było mowy. Ostatnie lata pontyfikatu Pius VII poświęcił na odbudowę struktur władzy w Państwie Kościelnym i normowanie, poprzez konkordaty, stosunków Stolicy Apostolskiej z monarchiami europejskimi. Ta polityka (tzw. konkordatowa), kierowana w dużej mierze przez sekretarza stanu Ercole Consalviego, budziła w Kościele duże kontrowersje, zarzucano bowiem papieżowi i Consalviemu zbyt duże ustępstwa kosztem praw Kościoła. Konklawe po śmierci Piusa VII okazało się w dużej mierze plebiscytem w sprawie kontynuowania polityki konkordatowej[1].
Lista uczestników
W konklawe wzięło udział 49 z 53 kardynałów, w tym 43 Włochów, trzech Francuzów (Fesch, Clermont-Tonnere, La Fare), oraz po jednym Niemcu (Häffelin), Hiszpanie (Bardaxi y Azara) i Maltańczyku (Testaferrata)[2]:
Bartolomeo Pacca (23 lutego 1801) – kardynał biskup Porto e Santa Rufina; subdziekan Świętego Kolegium Kardynałów; kamerling Świętego Kościoła Rzymskiego; prefekt Świętej Kongregacji ds. Biskupów i Zakonników
Giuseppe Spina (23 lutego 1801) – kardynał biskup Palestriny; legat apostolski w Bolonii
Pietro Francesco Galleffi (11 lipca 1803) – kardynał biskup Albano; archiprezbiter bazyliki watykańskiej; prefekt Fabryki Świętego Piotra; prefekt Trybunału Apostolskiej Sygnatury Łaski; prosekretarz ds. Memoriałów; komendatariusz opactwa terytorialnego Subiaco
Joseph Fesch (17 stycznia 1803) – kardynał prezbiter S. Lorenzo in Lucina; komendatariusz kościoła prezbiterialnego S. Maria della Vitoria; arcybiskup Lyonu i prymas Galii
Annibale della Genga (8 marca 1816) – kardynał prezbiter S. Maria in Trastevere; wikariusz generalny diecezji rzymskiej; archiprezbiter bazyliki liberiańskiej; prefekt Świętej Kongregacji ds. Kościelnych Immunitetów; prefekt Świętej Kongregacji ds. Rezydencji Biskupów
Pietro Gravina (8 marca 1816) – kardynał prezbiter S. Lorenzo in Panisperna; arcybiskup Palermo
Antonio Gabriele Severoli (8 marca 1816) – kardynał prezbiter S. Maria della Pace; arcybiskup Viterbo e Toscanella
Antonio Lamberto Rusconi (8 marca 1816) – kardynał prezbiter Ss. Giovanni e Paolo; biskup Imoli; legat apostolski w Rawennie
Emmanuele de Gregorio (8 marca 1816) – kardynał prezbiter S. Alessio; prefekt Świętej Kongregacji ds. Soboru Trydenckiego; archimandryta Messyny
Giorgio Doria Pamphili (8 marca 1816) – kardynał prezbiter S. Cecilia; prefekt Świętej Kongregacji ds. Odpustów i Świętych Relikwii; komendatariusz opactwa terytorialnego Tre Fontane
Luigi Ercolani (8 marca 1816) – kardynał prezbiter S. Marco; prefekt ds. ekonomicznych Świętej Kongregacji Rozkrzewiania Wiary; komendatariusz opactwa terytorialnego Farfa
Paolo Giuseppe Solaro (23 września 1816) – kardynał prezbiter bez tytułu; komendatariusz opactwa terytorialnego S. Benigno di Fruttuaria
Fabrizio Dionigi Ruffo (26 września 1791) – kardynał diakon S. Maria in Via Lata; protodiakon Świętego Kolegium Kardynałów; prefekt Świętej Kongregacji ds. Wód, Bagien Pontyjskich i Doliny Chiana; wielki przeor zakonu joannitów w Rzymie
Ercole Consalvi (11 sierpnia 1800) – kardynał diakon S. Maria ad Martyres; sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej; sekretarz ds. Brewe Apostolskich; prefekt Świętej Konsulty; prefekt Świętej Kongregacji ds. Sanktuarium Loreto; prefekt Świętej Kongregacji ds. Ekonomicznych; proprefekt Świętej Kongregacji Rozkrzewiania Wiary; proprefekt Świętej Kongregacji ds. Korekty Ksiąg Kościołów Wschodnich; przewodniczący Kongregacji ds. Wojskowych
Giuseppe Albani (23 lutego 1801) – kardynał diakon S. Eustachio; prefekt Świętej Kongregacji Dobrego Rządu; protektor królestwa Sardynii; od 16 września 1823 ambasador nadzwyczajny Austrii przy Stolicy Apostolskiej
Święte Kolegium było podzielone na dwa stronnictwa: zelanti (Gorliwi) i politicani lub moderati ("rozpolitykowani" lub "umiarkowani"). Ci pierwsi byli konserwatystami, pragnącymi powrotu do czasów sprzed rewolucji i krytykującymi ustępliwość polityki konkordatowej. Moderati, których najwybitniejszym przedstawicielem był sekretarz stanu Consalvi, uważali natomiast, że Kościół musi dopasowywać się do zmienionych warunków politycznych i społecznych, na tyle oczywiście, na ile pozwala na to doktryna katolicka. Do frakcji politycznej zaliczano też oficjalnych przedstawicieli katolickich monarchów, co czyniło ją mniej spójną od frakcji Gorliwych[3].
Papabili
Głównym faworytem konklawe był kandydat Gorliwych Antonio Gabriele Severoli, który miał przyjaciół w obu zwaśnionych stronnictwach. Z obozu umiarkowanych głównym papabile był kardynał Francesco Castiglioni, którego popierały burbońska Francja, królestwo Sardynii oraz sekretarz stanu Consalvi i którego szanowało także wielu Gorliwych. Oprócz tych dwóch faworytów jeszcze kilku innych wymienianych było jako papabili: Consalvi, Arezzo i Turriozzi z obozu umiarkowanych oraz De Gregorio, Rivarola, Della Genga, Oppizoni, Bertazzoli i Cavalchini z obozu Gorliwych[4].
16 września, już w trakcie trwania konklawe, austriacki ambasador, hrabia Anton Apponyi, poinformował kardynałów, że kardynał Giuseppe Albani został mianowany oficjalnym przedstawicielem Austrii na konklawe[5].
Przebieg konklawe
Konklawe rozpoczęło się 2 września w Rzymie na Kwirynale, a do pierwszego głosowania doszło następnego dnia rano. Głosy były w nim mocno rozproszone i żaden z kandydatów nie uzyskał dwucyfrowego wyniku. Severoli otrzymał osiem głosów, a Castiglioni pięć. Jeden głos padł m.in. na Consalviego[6].
Przez pierwsze dwa tygodnie głosowania nie dawały żadnemu z kandydatów wyraźnej przewagi. Najwięcej głosów otrzymywali kardynałowie Castiglioni (maksymalnie 20), Severoli (maksymalnie 19) i Somaglia (maksymalnie 16). Począwszy od 17 września systematycznie zaczęło wzrastać poparcie dla kardynała Severoliego. Tego dnia w obu głosowaniach (porannym i wieczornym) otrzymał po 20 głosów, wyraźnie więcej niż jego konkurenci. 21 września rano na Severoliego oddano już 26 głosów i spodziewano się, że w wieczornym głosowaniu może zostać wybrany na papieża. Wówczas jednak do akcji wkroczył kardynał Albani, który, działając w charakterze przedstawiciela Austrii, zgłosił oficjalne weto cesarza Franciszka I przeciwko kandydaturze Severoliego. Przed odczytaniem formuły ekskluzywy Albani skonsultował się z kardynałami francuskimi oraz z przedstawicielami Sardynii (kard. Solaro), Bawarii (kard. Häffelin) i Neapolu (kard. Ruffo), którzy jednogłośnie poparli austriackie weto[7].
Weto zamknęło Severoliemu drogę do pontyfikatu, jednocześnie jednak skonsolidowało stronnictwo Gorliwych i tym samym pośrednio pogrzebało szanse Castiglioniego. Mimo że Consalvi popierał Castiglioniego do samego końca, Gorliwi zadecydowali, że zagłosują wyłącznie na kandydata wskazanego przez Severoliego. Severoli wskazał na 63-letniego wikariusza Rzymu Annibale della Genga, niewymienianego dotąd w gronie faworytów. Najpewniej traktowano go jako "przejściowego", gdyż, mimo że wśród elektorów zaliczał się raczej do młodszych[8], był on schorowany i spodziewano się, że szybko umrze. Kandydaturze tej sprzeciwili się Francuzi i próbowali nawet uzyskać zgodę Paryża na zgłoszenie weta, jednak część umiarkowanych zdecydowała się nie przedłużać obrad i w drodze kompromisu wybrać della Gengę właśnie jako papieża "przejściowego"[9].
Wybór Leona XII
Zanim przedstawiciele Francji zdołali uzyskać zgodę na zgłoszenie ekskluzywy kardynał della Genga w głosowaniu 28 września 1823 uzyskał 34 głosy, czyli o jeden więcej niż wymagana większość. Swoim elektorom oświadczył: "wybraliście trupa", czyniąc w ten sposób aluzję do swego słabego zdrowia, niemniej przyjął wybór, przybierając imię Leon XII. 5 października odbyła się uroczysta inauguracja jego pontyfikatu[10].
