Australiako, Ginea Berriko eta ekialdeko uharte handietako lehen biztanleak duela 60.000 urte iritsi ziren[6]. Ozeania europarrek lehen aldiz XVI. mendetik aurrera esploratu zuten. 1512 eta 1526 artean, esploratzaile portugaldarrak Tanimbar uharteetara, Karolina uharteetara eta Ginea Berriko mendebaldera iritsi ziren. Ondoren esploratzaile espainiarrak, eta holandarrak etorri ziren, baita euskaldunak ere; beranduago iritsi ziren britainiarrak eta frantsesak. XVIII. mendean, beranduago Hawaiira iritsiko zen James Cookek, Tahiti bisitatu zuen eta, lehen aldiz, Australiako ekialdeko kostaldea jarraitu zuen.
Australasiak Australia, Zeelanda Berria eta Ozeano Pazifikoaren inguruko uharteak hartzen ditu. Indiarekin batera, Australasiaren zatirik handiena Indoaustraliako plakan dago, azken horrek hegoaldea hartzen duelarik. Mendebaldean Indiako ozeanoa eta hegoaldean Ozeano Australa daude[19].
Geologia
Pazifikoko plakaren mapa eta mugimendu erlatiboak.
Pazifikoko plaka, Ozeaniaren zatirik handiena osatzen duena, Ozeano Barearen azpian dagoen plaka tektoniko ozeanikoa da. 103 milioi kilometro karratu ditu eta, beraz, plaka tektonikorik handiena da. Plakak Hawaii uharteak osatzen dituen barruko puntu bero bat dauka[20]. Ia soilik lurrazal ozeanikoz osatuta dago[21]. Plaken tektonikaren zikloaren ondorioz desagertzen den zati zaharrena Kretazeo goiztiarrekoa da (duela 145 eta 137 milioi urte artean)[22].
Australia orain dela 45 eta 40 milioi urte bitartean Indo-Australiako plakan sartu zen, eta plaka hori berriro banatzeko bidean dago, Australiako plaka Ozeaniarako garrantzitsuena izanik[23]. Lurreko lur-masarik baxuena, lauena eta zaharrena da, eta historia geologiko nahiko egonkorra izan du[24]. Indar geologikoak, hala nola mendikateen altxamendu tektonikoa edo plaka tektonikoen arteko talkak, Australiako historiaren hasieran gertatu ziren, oraindik Gondwanan zegoenean. Australia plaka tektonikoaren erdian dago, noizbehinka tamaina ertaineko lurrikarak jasaten ditu eta gaur egun ez du bolkanismo aktiborik (Australiako hego-ekialdeko sumendi batzuk erupzioan sartu ziren azken 10.000 urteetan)[25].
Zeelanda Berriko geologia bere aktibitate bolkanikoagatik, lurrikarengatik eta zona geotermikoengatik nabarmentzen da Australiako Plakaren eta Pazifikoko Plakaren mugan. Zeelanda Berriko lur azpiko arrokaren zati handi bat Gondwanako superkontinentean egon zen bere garaian, Hego Amerika, Afrika, Madagaskar, India, Antartika eta Australiarekin batera. Zealandia kontinentea osatzen duten arrokak Australiako ekialdearen eta Mendebaldeko Antartikaren artean zeuden[26].
Gondwanaren Australiako eta Zeelanda Berriko zati kontinentala gainerako Gondwanatik bereizi zen Kretazeoaren amaieran (95-90 Ma). 75 Ma inguruan, Zealandia funtsean Australiatik eta Antartikatik bananduta zegoen, nahiz eta sakonera txikiko itsasoak bakarrik bereizi ahal izan zituzten Zealandia eta Australia iparraldean. Tasmaniako itsasoa eta Zealandiako zati bat Australiara batu ziren Australiako plaka (40 Ma) osatzeko eta Australiako plakaren eta Pazifikoko plakaren arteko muga berri bat sortu zen[27].
Ozeano Bareko uharte gehienak uharte altuak (sumendiak) dira, hala nola, Pazko uhartea, Samoa Amerikarra eta Fiji, besteak beste, 1.300 m-ko tontorrak dituzte eta kostaldetik modu latzean igotzen dira. Hawaiiko ipar-mendebaldeko uharteak duela 7 eta 30 milioi urte bitartean eratu ziren ezkutu-sumendi gisa, Enperadore mendiek iparraldean eta Uharte Nagusiek hegoaldean sortu zuten sumendi puntu berean. Hawaiiko mendirik altuena, Mauna Kea, itsasoaren maila ertainetik 4.205 metrora dago.
Flora
Australiako flora motak erakusten dituen mapa.
Floraren aldetik, Ozeaniako herrialderik anitzena Australia da, ipar-ekialdean oihan tropikalak, mendikateak hego-ekialdean, hego-mendebaldean eta ekialdean, eta basamortu lehorra erdian[28]. Lur basamortu edo erdi-idorrak, normalean outback deiturikoak, lurraldearen zati handiena dira[29]. Kostaldearen eta mendien artean, kostaldeko goi-lurrak eta Brigalowko belardien gerriko kostaren eta mendien artean daude; mendikate banatzailearen artean, berriz, larre sail handiak daude[30]. Ekialdeko kostaldeko punturik iparraldekoena York lurmuturreko penintsula da, bertako baso tropikal euritsuekin.
Zeelanda Berriko paisaia hego-mendebaldeko fiordoetatik ipar muturreko hondartza tropikaletara zabaltzen da. Hegoaldeko UharteanHegoaldeko Alpeak dira nagusi. 3.000 metrotik gorako 18 mendi daude Hego Uhartean. 2.900 m-tik gorako gailur guztiak Hegoaldeko Alpeetan daude, Hegoaldeko Uharteko bizkarrezurra osatzen duen katea; tontorrik altuena Aoraki / Cook mendia da, 3.754 metrokoa. Lurrikarak ohikoak dira, baina ez dira larriak izaten[32]. Bertako zuhaitz ugari daude, Zeelanda Berriko mikroklimetara egokituak.
Hawaion, landare endemiko batek, Brighamiak, eskuzko polinizazioa behar du orain, bere polinizatzaile naturala iraungitzat jotzen baita. Brighamia espezie biak -B. rockii eta B. intsignis- naturan 120 landare indibidual baino ez daude. Landare horiek haziak sortzen dituztela ziurtatzeko, biologoak 910 metroko itsaslabarretatik rapelera jaisten dira, estigmakpolenarekin bustitzeko[33].
Ozeaniako fauna, eta bereziki Australiako fauna oso ezberdina da Asiako faunarekin alderatuta. Wallace Lerroak ezartzen du muga hori, zehazki Ozeaniako mugekin bat ez datorrena. Animaliak, eta, neurri txikiagoan, landareak, nabarmenki ezberdinak dira alde bakoitzean, hurbiltasun geografiko eta antzekotasun klimatikoa gora-behera, eboluzio historia bananduak islatuz. Lerroa, Bali eta Lombok uharteen artetik igarotzen da, Javatik ekialdera, Borneo, mendebaldean utziz, eta Sulawesi artean jarraitu eta Filipinak uharteetako hegoaldetik igarotzen da azkenik. Lerroaren ipar-mendebaldean, Hego-ekialdeko Asiako bereizgarria da, eta, hego-ekialdean, berriz, australasiarra, Ginea Berria, Australia eta Ozeano Barearen hego-mendebaldeko uhartedi ugaritan hedatzen dena[34].
Australiako faunak berezitasun asko ditu: hegaztien %46 inguru, ugaztunen %69, anfibioen %94 eta kontinentean bizi diren narrastien %93 endemikoak dira[35]. Endemismo maila handi hori kontinentearen isolamendu geografiko luzeari, egonkortasun tektonikoari eta denbora geologikoan klima-aldaketaren patroi bakarraren eraginei egotz dakieke. Australiako faunaren ezaugarri bakarra bertako ugaztun karenadunen urritasun erlatiboa da. Ondorioz, martsupialek -beren seme-alabak poltsa batean hazten dituzten ugaztunen taldea, horien artean makropodoak, Phalangeriformes eta Dasyuromorphia- munduko beste leku batzuetan plazentarioek dituzten txoko ekologiko asko hartzen dituzte. Australiak monotremen bost espezie ezagunetako bi ditu, eta espezie pozoitsu ugari ditu. Australiak suge pozoitsuen espezie gehiago ditu pozoitsuak ez direnak baino. Koala, emua, ornitorrinkoa eta kanguruak ikur nazional dira, eta Tasmaniako deabrua animalia oso ezaguna da.
Zeelanda Berriko hegaztiak espezie endemiko ugari zituen hegazti-fauna baterantz eboluzionatu zuten. Uharteetako artxipelago gisa, Zeelanda Berriak hegazti ugari bildu zituen eta James Cook kapitaina 1770eko hamarkadan iritsi zenean, txorien kantua gorgarria zela ikusi zuen. Nahasketak ezohiko biologia duten espezieak barne hartzen ditu, hala nola, kakapua, mundu loro ez-hegalari bakarra dena, baina baita inguruko lehorreko zonen antzeko espezie asko ere. Zeelanda Berriko hegazti-espezierik ezagunenetako batzuk kiwia, kea, takahea, kakapua, mohua, tūī eta korimakoa dira[36]Tuatara Zeelanda Berriko narrasti endemiko aipagarria da[37].
Klima
Ozeaniako hegoaldeko zatiaren sailkapen klimatikoa.
Ozeano Bareko uharteetan oihan tropikal eta sabana tropikaleko klima dago. Ozeano Barean (tropikala eta subtropikala), El Niño Hegoaldeko Oszilazioak (ENO) klimari eragiten dio. Ozeano Bare tropikalean, montzoia eta udako hilabeteetan lotutako urtaro hezea ez datoz bat Asiako masa kontinentaletik ozeanoan jotzen duen neguko haize lehorrekin. Azaroa da zikloi tropikal sorgune guztiak aktibo dauden hilabete bakarra[38].
Zeelanda Berriko eskualde gehienak eremu epelekoak dira, eta itsas klima dute (Köppen sailkapen klimatikoa: Cfb). Lau urtaro bereizten dira. Hegoaldeko Uharteko mendebaldeko kostaldean baldintza oso hezeak daude, Otago Zentralean erdi idorrak eta Northlanden subtropikalak. Elurra egin dezake Zeelanda Berriko Hegoaldeko uhartean eta Ipar Uhartean. Oso arraroa da Ipar Uharteko itsas mailan[41].
Ozeanian erregistratutako tenperaturarik altuena Hego AustraliakoOodnadattan izan zen (1960ko urtarrilaren 2an), non tenperatura 50,7 °C-ra iritsi zen. Ozeanian inoiz erregistratu den tenperaturarik baxuena -25,6 °C-koa izan zen, Ranfurlyn (Otago), 1903an, eta -21,6 °C-ko tenperatura erregistratu zen 1995ean, Ophir inguruan[42]. Mikronesiako Senyavin uharteetako Pohnpei Ozeaniako gune populaturik hezeena da, eta lurreko tokirik hezeenetako bat. Urtean 7.600 mm baino euri gehiago egiten du leku menditsu batzuetan. The Big BogMaui uhartean da tokirik hezeena, eta 10.271 mm izaten ditu batez beste urtean[43].
Australiako aborigenak Australiako eta inguruko uharteetako jatorrizko biztanleak dira, duela 70.000 urte inguru[44] Afrikatik Asiara emigratu eta duela 50.000 urte inguru Australiara heldu zirenak[45]. Uste da Afrikatik irtendako lehen giza migrazioen parte direla[46]. Litekeena da Australiara Asiako hego-ekialdean zehar emigratzea[47], baina ez da frogatu Asiako edo Polinesiako biztanleekin harremanik dutenik. Ipar muturreko australiarren eta gaur egungo Ginea Berriko eta uharteetako herri austronesiarren arteko truke genetiko eta linguistikoaren zantzuak daude, baina baliteke harreman komertzialak eta ezkontza misto berriagoen ondorio izatea[48].
Gaur egun Melanesia deitua den uharte taldeko jatorrizko biztanleak, ziurrenik, egungo papuar hiztunen arbasoak ziren. Asiako hego-ekialdetik migratu zuten, Salomon Uharteetako uharte nagusiraino helduz ekialdean, Makira uhartean barne, eta akaso ekialderago dauden uharte txiki batzuetaraino[52].
Batez ere Ginea Berriko iparraldeko kostaldean eta Ginea Berriko iparraldean eta ekialdean dauden uharteetan, orain dela 3.000 urte inguru inguru Ginea ingurura emigratu zuten herri austronesiarrak harremanetan jarri ziren papueraz hitz egiten zuten herri horiekin. XX. mendearen amaieran, aditu batzuek elkarrekintza-aldi luze bati buruz teorizatu zuten, eta horrek aldaketa genetiko, linguistiko eta kultural ugari eragin zituen herrien artean[53].
Mikronesia
Austronesiar herrien dispertsioaren denbora-lerroa.
Mikronesia duela milaka urte hasi zen populatzen, baina lehen biztanleen jatorriari eta etorrerari buruzko teoria kontrajarriak daude. Uharteetan indusketa arkeologikoak egiteko zailtasun ugari daude, tamaina, asentamendu ereduak eta ekaitzek eragindako kalteak direla eta. Horregatik, proba asko hizkuntza-azterketan oinarritzen dira[54].
Zibilizazioaren lehen aztarna arkeologikoak Saipan uhartean aurkitu dira, K.a. 1500 edo lehenagokoak. Mikronesiarren arbasoak bertan finkatu ziren duela 4.000 urte baino gehiago. Buruzagietan oinarritutako sistema deszentralizatu batek kultura ekonomiko eta erlijioso zentralizatuago baterantz eboluzionatu zuen, Yap eta Pohnpei ardatz hartuta[55]. Yap bezalako uharte mikronesiar askoren historiaurrea ez da oso ondo ezagutzen[56].
Rapa Nuikomoaiak. Pazko Uhartea izan zen polinesiarrek okupatutako azken lurraldeetako bat.
Polinesiar herria, hizkuntzaren, arkeologiaren eta giza genetikaren jatorriagatik, itsasoz emigratu zuen herri austronesiarraren azpimultzo bat dela uste da, eta polinesiar hizkuntzen arrastoak Malaysiako artxipelagoan kokatzen ditu bere jatorri prehistorikoak eta, atzerago joanez, Taiwanen. K.a. 3.000 eta 1.000 artean, hizkuntza austronesiarren hiztunak Taiwanetik Asiako hego-ekialdera zabaltzen hasi ziren[57][58][59], bertako tribuak duela 8.000 urte inguru Txinako hegoaldetik Mendebaldeko Mikronesiaren mugetaraino eta Melanesiaraino iritsi zirela uste delarik.
Erregistro arkeologikoan hedapen horren arrasto ongi definituak daude, jarraitu zuen bideari nolabaiteko ziurtasunez jarraitzeko eta data jartzeko aukera ematen dutenak. Uste denez, K.a. 1400 inguruan, Melanesiako ipar-mendebaldean, Bismarck uhartedian, "Lapita herriak" agertu ziren, buztingintza-tradizioagatik horrela deituak[60].
Pazko uharteko biztanleek ziotenez, buruzagi batek, Hotu Matuak[61], kanoa handi bat edo bitan aurkitu zuen irla bere emazte eta familia zabalarekin[62]. Polinesiarrak zirela uste da. 1200 inguruan, esploratzaile tahitiarrek ingurua aurkitu eta kolonizatzen hasi ziren. Denbora-tarte hori kalkulu glotokronologikoetan eta ikatz begetaleko hiru erradiokarbonotan oinarritzen da[63]. Bestalde, oso antzinako materialtzat hartzen denaren erradiokarbonoaren datak barne hartzen zituen duela gutxi egindako azterketa batek iradokitzen du 1200. urte inguruan aurkitu eta kolonizatu zutela uhartea[64].
Europar esplorazioa
1852ko Australia eta Polinesiako mapa, J. G. Barbié du Bocagek egina.
1770ekoapirilaren 23an, James Cook esploratzaile britainiarrak Australiako aborigeneak behatu zien lehen aldiz Brush uhartean, Bawley Pointetik gertu[69]. Apirilaren 29an, Cookek eta bere tripulazioak lurra ukitu zuten lehen aldiz kontinentean, gaur egun Kurnell penintsula bezala ezagutzen den leku batean. James Cook gweagal izeneko tribuarekin jarri zen harremanetan lehen aldiz. Espedizioa Australiako ekialdeko kostarekin topo egingo duten europarren lehen espedizioa izan zen.
Europar kolonizazioa
Ginea Berria 1884 eta 1919 artean. Hiru herrialdek banatu zuten jabetza.
Frantziako misiolari katolikoak 1834an iritsi ziren Tahitira; 1836an kanporatu zutenean, Frantziak gerra-itsasontzi bat bidali zuen 1838an. 1842an, Tahiti eta Tahuata frantses protektoratu izendatu zituzten, misiolari katolikoei eragozpenik gabe lan egiten uzteko. Papeetē hiriburua 1843an sortu zen[70]. 1853ko irailaren 24an, Napoleon III.aren aginduz, Febvrier Despointes almiranteak Kaledonia Berriko jabetza formala hartu zuen eta Port-de-France (Nouméa) 1854ko ekainaren 25ean sortu zen. 1860rako Ozeaniako herrialde gehienen gehiengoa kristaua zen.
1905ean, britainiar gobernuak Ginea Berriko hego-ekialdeko administrazio-erantzukizunaren zati bat Australiari transferitu zion (gune hori "Papuako Lurralde" izendatu zuen); eta 1906an, gainerako erantzukizun guztia Australiari transferitu zion. Espainiak Marshall Uharteak eskatu zituen 1874an. Alemaniak koloniak ezarri zituen Ginea Berrian 1884an eta Samoan 1900ean. Ameriketako Estatu Batuak Ozeano Barean ere hedatu zen, Baker uhartetik eta Howland uhartetik hasita, 1857an, eta Hawaiirekin jarraituz, 1898an. Estatu Batuen, Alemaniaren eta Erresuma Batuaren arteko desadostasunek 1899ko Hiruko Hitzarmenera eraman zuten.
Ozeaniako lehen lehorreko erasoetako bat Samoa alemaniarraren okupazioa izan zen 1914ko abuztuan Zeelanda Berriko indarrek egin zutena, Lehen Mundu Gerran. Samoa hartzeko kanpaina odol-isurketarik gabe amaitu zen, Zeelanda Berriko 1.000 lagun baino gehiago Alemaniako kolonian lehorreratu ostean. Australiako indarrek Alemaniar Ginea Berria eraso zuten 1914ko irailean. Australiar konpainia batek eta gerraontzi britainiar batek alemaniarrak eta haien menpeko kolonialak setiatu zituzten, alemaniarren errendizioarekin amaituz.
Australia eta Zeelanda Berria domeinuak bihurtu ziren XX. mendean, 1942an eta 1947an, hurrenez hurren, Westminsterreko Estatutua onartu zutenean. 1946an, polinesiarrek frantziar herritartasuna lortu zuten eta irlen estatusa itsasoz haraindiko lurraldearena izatera pasa zen; uharteen izena 1957an Polynésie Française (Polinesia Frantsesa) izena aldatu zen. Hawaii AEBko estatu bihurtu zen 1959an. Fiji eta Tonga 1970ean banandu ziren. 1979ko maiatzaren 1ean, Marshall Uharteen estatus politikoaren bilakaera aintzat hartuta, Estatu Batuek Marshall Uharteen eraketa eta Marshall Uharteetako Errepublikaren Gobernua onartu zituzten. 1971n Hego Pazifikoko Foroa sortu zen, eta 2000. urtean Pazifikoko Uharteen Foroa bihurtu zen.
Demografia
Populazioa
Hurrengo taula demografikoak Ozeaniako geopolitikako azpieskualdeak eta herrialdeak erakusten ditu. Nazio Batuek erabilitako azpi-eskualde geografikoen eskemaren arabera daude sailkatuta taula honetako herrialde eta lurraldeak. Erakutsitako informazioak erreferentzia gurutzatuak dituzten artikuluen iturriak jarraitzen ditu; iturriak desberdinak direnean, salbuespenak argi eta garbi adierazi dira. Lurralde eta eskualde horiek beste kategoria batzuen mende daude, deskribapen bakoitzaren iturriaren eta xedearen arabera.
Hizkuntza kolonialak hauek dira: ingelesa Australian, Zeelanda Berrian, Hawaiin eta beste hainbat lurraldetan; frantsesa Kaledonia Berrian, Polinesia Frantsesean, Wallisen eta Futunan; japoniera Bonin uharteetan; eta gaztelania Pazko uhartean eta Galapago uharteetan[74]. Malaysieraren elkarreraginetik sortutako kreolerak ere badaude, edo hizkuntza kolonialak hizkuntza indigenekin, besteak beste, tok pisin, bislama, chavacano, Malayako zenbait hizkuntza komertzial eta kreollo, Hawaiiko pidgina, norfuk eta pitkern. Austronesiarren eta papuarren arteko kontaktuak hizkuntza mistoak sortu zituen, maisina kasu.
Ozeanian erlijio nagusia kristautasuna da (%73)[76]. 2011n egindako inkesta baten arabera, Melanesiako biztanleen %92, Mikronesiako biztanleen %93 eta Polinesiako biztanleen %96 kristauak ziren. Erlijio tradizionalak animistak izan ohi dira, eta tribu tradizionalen artean indar naturalak irudikatzen dituzten espirituak dira nagusi[77]. 2018ko erroldan, Zeelanda Berriko herritarren % 37 kristautasunera afiliatu ziren, eta % 48k adierazi zuen ez zuela inolako erlijiorik. 2016ko erroldan, Australiako biztanleriaren % 52k adierazi zuen kristautasun motaren bat, eta % 30ek adierazi zuen ez zegoela erlijiorik[78]. "Inongo erlijiotakoak" direla diotenak izan daitezke ateo, agnostiko, deistak edo humanista sekularrak.
Tongan, eguneroko bizitzan eragin handia dute polinesiar tradizioek eta, batez ere, kristau fedeak. Marshall uharteetako Ahmadiyya sektaren meskita Mikronesiako meskita bakarra da. Beste bat Tuvalun sekta berekoa da[79]. Samoan tenplu bahaista bat dago.
↑Blewett, Richard, ed. (2012). Shaping a nation: a geology of Australia. Geoscience Australia [u.a.] ISBN978-1-922103-43-7. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
↑Löffler, Ernst; Rose, Arthur James; Warner, Denis. (1983). Australia: portrait of a continent. (Reprint. argitaraldia) Hutchinson of Australia ISBN978-0-09-130460-7. (Noiz kontsultatua: 2024-01-18).
↑(Ingelesez)Longman, Ryan J.; Giambelluca, Thomas W.; Nullet, Michael A.; Loope, Lloyd L.. (2015-07). Climatology of Haleakalā. (Noiz kontsultatua: 2024-01-19).
↑Kirch, Patrick Vinton. (1999). The Lapita peoples: ancestors of the Oceanic world. (Repr. argitaraldia) Blackwell ISBN978-1-57718-036-4. (Noiz kontsultatua: 2024-01-19).
↑(Gaztelaniaz)Santamaría Urtiaga, Enrique. (2022). La vuelta de Elkano. El molesto triunfo de la gente corriente.. Eusko Ikaskuntza ISBN9788484193012..
.svg)
_in_the_Norfolk_Island.jpg)
.jpg)
.png)
