Vanuatuko Errepublika
Ripablik blong Vanuatu Republic of Vanuatu République de Vanuatu
Ereserkia: Yumi, Yumi, Yumi
Goiburua: “Long God yumi stanap” ("Jainkoarekin gaude")
flag of Vanuatu (en) coat of arms of Vanuatu (en)
Kokapena munduan   Uhartediaren mapa
Geografia
Hiriburua	Port Vila 17°44′0″S 168°19′0″E
Azalera	12.190 km² (157.)
Punturik altuena	Tabwemasana
Punturik sakonena	Ozeano Barea (0 m)
Kontinentea	Uharteetako Ozeania
Mugakideak	Australia eta Salomon uharteak
Administrazioa
Vanuatuko presidentea	Nikenike Vurobaravu (en)
Legebiltzarra	Parliament of Vanuatu (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak Alliance of Small Island States (en) Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Arma Nuklearren Ez Ugaritze Hitzarmena Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Commonwealth Frankofonia Garapeneko Asiako Bankua Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	300.019
Dentsitatea	24,61 bizt/km² (188.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Bislama frantses ingeles
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, Bislama, frantses, Rerep (en) , Daakaka (en) , Southeast Ambrym (en) , North Tanna (en) , Aulua (en) , Erromanga (en) , Lemerig (en) , Tamambo (en) , Lamenu (en) , Vao (en) , Ninde (en) , Vinmavis (en) , Katbol (en) , Nahavaq (en) , Malfaxal (en) , Aneityum (en) , Mwotlap (en) , Tangoa (en) , Bieria (en) , Saa (en) , Nafsan (en) , Botovro (en) , Tape (en) , Araki (en) , Apma (en) , Akei (en) , North Ambrym (en) , West Ambae (en) , East Ambae (en) , Ande (en) , Nasarian (en) , Kiai (en) , Axamb (en) , Southwest Tanna (en) , Nokuku (en) , Big Nambas (en) , Bierebo (en) , Orkon (en) , Baetora (en) , Dixon Reef (en) , Unua (en) , Vurës (en) , Piamatsina (en) , Vera'a (en) , North Efate (en) , Butmas (en) , Burmbar (en) , Polonombauk (en) , Futuna-Aniwa (en) , Whitesands (en) , Raga (en) , Eton (en) , Dorig (en) , Emae (en) , Toksiki (en) , Ngen (en) , Mav̋ea (en) , Hiw (en) , Tolomako (en) , Paamese (en) , Sowa (en) , Ske (en) , Lendamboi (en) , Lingarak (en) , Lewo (en) , Lenakel (en) , Lelepa (en) , Lakon (en) , Larevat (en) , Lehali (en) , Repanbitip (en) , Kwamera (en) , Koro (en) , Tambotalo (en) , Tasmate (en) , Baki (en) , Amblong (en) , Lonwolwol (en) , Lo-Toga (en) , Tirax (en) , Peterara (en) , Löyöp (en) , Aore (en) , Sungwadia (en) , Tutuba (en) , Maskelynes (en) , Ura (en) , Narango (en) , Utaha (en) , Mele-Fila (en) , Sakao (en) , Malua Bay (en) , Merei-Tiale (en) , Vunapu (en) , Valpei (en) , Mota (en) , Wusi (en) , Port Vato (en) , Port Sandwich (en) , Nume (en) , Navut (en) , Nethalp (en) , Makura (en) , Olrat (en) , Maii (en) , Mwerlap (en) , Wailapa (en) , Litzlitz (en) , Northeast Malakula (en) eta Merei (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 21
Emankortasun-tasa	3,347 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	12.208 (2015)
Bizi-itxaropena	72,133 (2016)
Giniren koefizientea	32,3 (2019)
Giza garapen indizea	0,607 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	862.879.789,39016 $ (2017)
BPG per capita	3.123 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	888.024.644 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	3.214,639 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	4 % (2016)
Erreserbak	395.101.633 $ (2017)
Inflazioa	2,5 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1980ko uztailaren 30a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+678
ISO 3166-1 alpha-2	VU
ISO 3166-1 alpha-3	VUT
Ordu eremua	ikusi UTC+11:00 : Pacific/Efate (en)
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.BS 1363 (en) , AS/NZS 3112 (en) eta europar loki
Internet domeinua	.vu
gov.vu

Vanuatu,^[1] izen ofiziala Vanuatuko Errepublika (bislamaz: Ripablik blong Vanuatu; frantsesez: République de Vanuatu; ingelesez: Republic of Vanuatu), Ozeaniako uharte-estatu burujabea da, hegoaldeko Ozeano Barean dagoena, Melanesiaren bihotzean. Mendebaldean Australia du (1.750 kilometrora), hego-mendebaldean Kanakia (500 kilometrora), ekialdean Tuvalu, Wallis eta Futuna eta Fiji eta iparraldean Salomon Uharteak. 12.189 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 272.459 biztanle zituen.^[2] Port Vila da hiriburua.

James Cookek hala izendatua, Hebrida Berriak izan zen haren izen koloniala, baina erreferentzia historikoetan besterik ez da erabiltzen gaur egun. Aldi kolonialak berezitasun bat izan zuen uhartedi honetan: Erresuma Batuak eta Frantziak batera agindu zuten 1906tik 1980an independentzia eskuratu arte.

Uharteak bisitatu zituzten lehen europarrak Pedro Fernandes de Queirós nabigatzaile portugaldarra buru zuen espedizio espainiar baten parte izan ziren. 1605ean lehorreratu zen; Espainiarentzako artxipelagoa eskatu, eta Espiritu Santo izena eman zion. 1880ko hamarkadan, Frantzia eta Erresuma Batua lehian ziren koloniaren zati batengatik, eta, 1906an, Hebrida Berriak (eskoziar artxipelagoari erreferentzia eginez) izenez ezagutzen zen lurraldea elkarrekin administratzea adostu zuten.

Herrialdearen gaur egungo izena vanua (lurra edo etxea)^[3] —Austronesiako zenbait hizkuntzatan erabiltzen den terminoa^[4][5]—, eta zu (gelditu)^[6] hitzetatik dator. Oro har, Vanuatu izenak herrialde berriaren independentzia-estatusari egiten dio erreferentzia^[6].

Vanuatu uharte askotan, duela milaka urtetik bizi da gizakia, 2000 urte inguruan Lapita kulturako austronesiarrek kolonizatu ondoren^[7]. 1606an, Pedro Fernandes de Queirós esploratzaile portugaldarra uharteetara iritsi zen lehen europarra izan zen; Terra Australisera iritsi zelakoan, artxipelagoa Terra Austrialia del Espíritu Santo izenarekin bataiatu, eta kolonia bat sortu zuen: Jerusalem Berria, Espiritu Santo uhartean. Europako beste potentzia batzuk XVIII. mendearen amaieran hasi ziren finkatzen uharteetan: lehenik Bougainvilleko Kondearen esplorazioekin, 1768an, uhartea Ziklada Handiak izenarekin berbataiatu zuen eta, ondoren, James Cook esploratzaile britainiarrarekin, zeinek (Yasur sumendiaren argi distiratsuak erakarrita) uharteak bisitatu zituen 1774ko abuztuan egindako bigarren bidaian Hebrida Berriak deituz. Han, Port Resolution sortu zuen, Tanna uhartearen ekialdeko muturrean dagoen herrixka.

1887an, Hebrida Berriak frantziarren eta britainiarren arteko itsas-batzorde bat hasi zen administratzen. 1906an, Frantziaren eta Britainia Handiaren jabekidetza ezarri zen.

Bigarren Mundu Gerran, Estatu Batuek Efate eta Espiritu Santo uharteak base militar gisa erabili zituzten, eta horrek dirua ekarri zion herrialdeari, eta, batez ere, pentsatzeko modu berriak, eta Vanuaturi bere independentziarako bidea ireki zion. 1957an, Aholku Batzordea sortu zen. 1960ko hamarkadan, aborigen vanuatuarrek autogobernua eta ondorengo independentzia eskatu zituzten; 1974an, abertzaleek Aholku Batzordea indargabetzen zuen Legebiltzarraren hautaketa irabazi zuten, eta, 1978an, ministro buru batek zuzendutako kabinete bat sortu zen.

1974ko martxoaren 24an, Tannako Nazioa aldarrikatu zen. Britainiarrak eskaera hauetara irekiagoak agertu ziren bitartean, kolono frantsesak aurka agertu ziren. Azkenean, anglo-frantziar Jabekidetasunaren agintariek zapaldu zituzten aldarrikapenak, 1974ko ekainaren 29an.

1979an, Espiritu Santo eta Tanna uharteetan eskualde-parlamentuak ezartzen zituen Konstituzioa aldarrikatu zen. Hurrengo urtean, Jimmy Stevensek, Na-Griamel taldeko buruak, matxinada antolatu zuen Espiritu Santo uhartean, eta Vemaranako Estatu Independentea aldarrikatu zuen. Vanuatuk 1980ko uztailaren 30ean lortu zuen independentzia osoa, Walter Lini lehen ministro zela; berak hala eskatuta, Papua Ginea Berriko, Australiako eta Zeelanda Berriko tropek ordena berrezarri zuten Espiritu Santon. 1981ean, NBEn sartu zen, eta, 1983an, Lerrokatu gabeko Herrialdeen Mugimenduan.

1984ko otsailean, George Sokomanu presidenteak uko egin zion presidentetzari zergen ordainketa atzeratzearen errudun jo ondoren, baina, hurrengo hilabetean, berriz hautatu zuten. 1985ean, Alderdi Moderatuen Batasunak giza eskubideak eta antolaketa-eskubideak murriztea leporatu zion gobernuari. 1987ko otsailean, zikloi batek Port Vila hiriburua suntsitu zuen, eta 50 hildako inguru eragin zituen.

1988ko abenduan, Lini lehen ministroaren eta Barak Soperen, Vanua'aku Pati alderdiko idazkari nagusiaren, arteko lehiek eragindako krisi politiko baten erdian, Sokomanu presidenteak Parlamentua desegin, eta Sope izendatu zuen bitarteko lehen ministro, baina biak atxilotu zituzten Liniren aldeko indarrek; hurrengo urtean, Fred Timakata hautatu zuten presidente.

1991n, mozio parlamentario batek kargua kendu zion Liniri, eta Donald Kalpokas Vanua'aku Pati alderdikoa aukeratu zuen lehen ministro irailaren 6an, baina Maxime Carlot Kormanek ordezkatu zuen abenduaren 16an.

1996an, Vanuatu Mobile Force talde paramilitarra gobernua kentzen saiatu zen, eta, urte horretan, Carloten kabineteak banku-iruzurra egin zuen. 1997ko azaroan, Jean Marie Leye presidenteak Legebiltzarra desegin zuen.

Azken urteotan, herrialdea ustelkeria eskandalupean egon da, eta horrek ekonomia geldiarazi du. 2008ko irailaren 2an egindako hauteskunde orokorren ondorioz, Edward Natapei izendatu zuten lehen ministro.

2015eko martxoaren 14an, 5. kategoriako Pam zikloiak herrialdea suntsitu zuen. 300 km/h-tik gorako abiadura zuten haizeteek hiriburuko etxebizitzen ehuneko laurogei suntsitu, eta dozenaka biktima utzi zituzten.

Vanuatu jatorri bolkanikoko uhartedia da, hegoaldeko Ozeano Barean dagoena, hego latitudeko 13° eta 21° artean, eta ekialdeko longitudeko 166° eta 171° artean. Hamahiru uharte nagusi eta 60 bat uharte txiki dira guztira, 650 kilometro luze den Y baten arabera banatuak. 65 uhartetan bizi da jendea; biztanlerik ez duten beste bi, Matthew eta Hunter, Frantziak beretzat eskatzen ditu.

Uharteak goi-ordoki garaiez eta apalez, mendi malkarrez, muino biribilez eta koralezko itsas-hautsiez osatuak dira. Lurrikarak izaten dira; sumendi piztuak ere daude uharte batzuetan. Mendirik garaiena, Tabwemasana (1877 metro), Espiritu Santon dago. Estatuak 2.500 kilometro kostalde baino gehiago dauka.

Klima ozeaniko tropikala du Vanuatuk, beroa (22-27 °C) eta hezea (2.000-3.000 mm euri). Haize erauntsiak izateko arriskua dago. Landaredia ugaria da: baso tropikala, belardiak eta, kostaldean, ur gaziko landaredia.

1606an, Pedro Fernandes de Queirósek uharte handienean lur hartu eta Terra Austrialia del Espíritu Santo izena eman zion. 1768an Bougainville frantses esploratzailea iritsi zen, eta 1774an James Cook britainiar kapitaina, uhartedia Hebrida Berriak izendatu zuena. XIX. mendearen erdialdera, europar misiolariak eta sandalo salerosleak iritsi ziren, eta haien ondotik, 1868 aldera, britainiarrak eta frantsesak joan ziren kotoia lantzera. Bi herrialdeen arteko tirabirak zirela eta, 1906an elkarrekin gobernatzea hitzartu zuten. Bigarren Mundu Gerran, Estatu Batuetako gudarostearen base militarra izan zen.

1980an burujabe egin zen, Vanuatu izenarekin. 1984an, Vanuatuko presidente zen Ati George Sokomanuk uko egin zion karguari, haren iritziz konstituzioak ez baitzituen babesten ez presidentea ez ministroak. Hala ere, gobernu krisiaren ondoren, hauteskundeetan parte hartzea onartu zuen. 1984ko martxoan, presidente izendatu zuten berriz ere. Vanuatuko Garapenerako Bigarren Planaren bidez (1987-1991) nekazaritzaren garapen orekatua proposatu zen, Vanuatuko baliabide naturalez era intentsiboagoan baliatzea, giza baliabideak garatzea eta sektore pribatua indartzea. Hala ere, plan horri kalte handia egin zion 1987an izan zen Uma zikloiak: 36 milioi dolarreko kalteak izan ziren eta biztanleen % 34rengan izan zuen eragina.

1988an, Sokomanu presidentea eta Barak Sope politikaria (ministro ohia eta alderdiko buruzagia) saiatu ziren Walter Lini lehen ministroa kargutik kentzen, baina atxilotu eta espetxeratu egin zituzten. Fred Timakata izan zen presidente berria. 1992an, frantsesa hizkuntza ofizialtzat hartu zen. Urte horretan bertan, gobernuak esportazioari, atzerriko inbertsioei eta nekazaritzaren erreformari eman zien lehentasuna, eta oinarrizko hezkuntza doakoa izatea onartu zuen. 1993an, nekazaritza gai berriak lantzen hasteko plangintza bat jarri zuen gobernuak abian, baina Betsy zikloiak uztaren % 30 desegin zuen. 1994an, funtzio publikoko 4.800 langileetatik 200 kaleratzea erabaki zuen gobernuak. 1996an, Vanuatuko Indar Mugikorra (VMF) talde paramilitarrak greba bat hasi zuen jaso ez zituzten soldatengatik. Talde horretako buruzagiak atxilotu zituen poliziak, baina berehala utzi zituzten libre.

1998an, Jean-Marie Léyé errepublikako lehendakariak gobernua desegin zuen giro politiko nahasiaren ondorioz, eta hauteskunde orokorrak deitu zituen 1998ko urtarrilaren 20rako. Hala ere, hauteskunde horiek ez ziren egun horretan egin: Port Vilan borroka gogorrak izan ziren, eta gobernuak larrialdi egoera ezarri behar izan zuen. Inbertsiogileek beren aurrezkiak atera zituzten aurreikuspen funtsetatik, zurrumurrua zabaldu baitzen politikoek diru hura bidegabe erabiltzen zutela. Azkenik, martxoaren 6an egin ziren hauteskundeak eta Donald Kalpokas izendatu zuten lehen ministro.

2002tik aurrera hainbat gobernu izan zen, baina ustelkeria salaketagatik dimisioa eman behar izan zuten; ustelkeria eskandaluek eragina izan zuten orobat ekonomian. 2005ean, Manaro sumendiaren erupzioagatik milaka lagun ebakuatu behar izan zituzten Aoba uhartetik. 2007ko martxoan, liskar gogorrak izan ziren hiriburuko aldirietan, lur okupatzaileen eta lur jabeen artean: hiru lagun hil ziren, eta ehunka atxilotu eta zauritu izan zen. Pam zikloiak kalte larriak eragin zituen 2015eko martxoan, eta gutxienez 44 pertsona hil ziren.^[9] 2016ko hauteskundeetan Charlot Salwai hautatu zuten lehen ministro.

Vanuatu errepublika parlamentarioa da. Presidentea da estuburua, eta lehen ministroa da gobernuburua. Ganbera bakarreko legebiltzarra dago, 52 kide dituena. Legebiltzarrerako hauteskundeak lau urtetarik behin egiten dira.^[10]

Vanuatu sei probintziatan banatuta dago 1994tik. Haien izenak probintzia bakoitzean dauden uharte nagusien hasierako letretan oinarritzen dira.

2016an 272.459 biztanle zituen.^[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 34,9 dira, 15-24 urte bitartekoak % 20, 25-54 urte bitartekoak % 35,4, 55-64 urte bitartekoak % 5,6 eta 65 urtetik gorakoak % 4,1. Bizi itxaropena 74 urtekoa da; 72,4 urtekoa gizonezkoena eta 75,7 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak). Biztanleriaren urteko hazkundea % 1,81 da.^[10] Jende gehiena Efate, Espiritu Santo, Tanna eta Malakula uharteetako herrixketan bizi da.

Arrazaz melanesiarrak dira Vanuatuko biztanle gehienak (% 99,2),^[10] baina txinatar, vietnamdar, polinesiar, mikronesiar eta europarrak ere daude.

200.000 biztanle pasatxo besterik ez dituela, hizkuntza aniztasuna izugarri handia dago. Hiru hizkuntza ofizial daude:

• Ingeles eta frantses kolonialak.
• Bislama pidgina. Lingua franca da, hirietan izan ezik tokiko hizkuntzak ordezkatzen ez dituen arren. Oinarrizko egiturak ingelesarenak ditu eta frantsesaren eta iparraldeko Vanuatuko hizkuntza melanesiarren ekarpen lexikalak dauzka.

Horiez gain, munduko hizkuntza-dentsitaterik handiena du herrialdeak: 113 tokiko hizkuntza daude.^[12] Denak ekialdeko ozeaniar hizkuntzak dira, azpitalde hauetan banaturik:

• hiru polinesiar hizkuntzak dira.
• bederatzi hegoaldeko Vanuatukoak.
• beste guztiak ipar eta erdialdeko Vanuatukoak.^[13]

Kristauak dira biztanle gehienak: % 90 protestanteak eta % 12,4 katolikoak. % 3,7 erlijio tradizionalen jarraitzaileak dira (kargo kultuak barne).

Port Vila da hiriburu eta hiri nagusia. 51.437 biztanle zituen 2016an.

Nekazaritzan langileen % 60 inguru aritzen da lanean. Kokondoa, bananondoa, ñamea, manioka, taroa, ogi-zuhaitza eta barazkiak lantzen dituzte batez ere. Kokoaren kopra, kakahuetea eta kafea, berriz, esportatzeko dira gehienbat. Lur gehienak frantses kolonoen eskuetan egon dira, eta lurra vanuatuarrei itzultzeko 1983an egin zen legediak arazoak ekarri ditu. Uharte batzuetan behiak, txerriak eta ahuntzak hazten dira. Arrantzak ere nolabaiteko garrantzia du: hegaluzea, hegalaburra, oskoldunak eta soinberak arrantzatzen dira batez ere.

Turismoa ere garrantzi handiko diru iturria da, eta sektore hori indartzeko uharte batetik bestera doazen eta Australiarekin lotzen duten hegazkinak daude. 1997an Vanuatuk hitzarmen bat izenpetu zuen Asiako Garapenerako Bankuarekin ekonomiaren egitura berritzeko eta sektore publikoa urritzeko helburuarekin.

• (Ingelesez) Gobernuaren webgune ofiziala, gov.vu
• (Frantsesez) Webgune turistikoa, vanuatu.travel
• (Frantsesez) Vanuaturi buruzko albisteak, news.vu