Ipar Amerika
Ipar Amerika [ 1] kontinente bat da. Osorik dago ipar hemisferioaren barruan eta ia dena mendebaldeko hemisferioaren barruan. Amerikako iparraldeko azpikontinente bezala ere deskriba daiteke[ 2] [ 3] Ozeano Artikoa , ekialdean Ozeano Atlantikoa , mendebaldean Ozeano Barea eta hegoaldean Hego Amerika eta Karibe itsasoa .
Ipar Amerikak 24.709.000 kilometro koadroko eremua hartzen du, lur lehorraren azaleraren %16,5 eta Lurraren azalera osoaren %4,8 inguru. Ipar Amerika hirugarren kontinenterik handiena da, Asiaren eta Afrikaren ondoren[ 4] Europaren ondoren[ 5] estatu independentetan, edo munduko biztanleriaren %7,5 inguru, hurbileko uharteak barne (batez ere Karibe inguruan).
Ipar Amerikara azken glaziazioan iritsi ziren bere lehen giza populazioak, Beringeko lurreko zubia pasatzean, duela 40.000 eta 17.000 urte inguru. Paleoindiar garaiak duela 10.000 urte arte iraun zuela uste da (garai arkaiko edo mesoindiarraren hasiera). Aro Klasikoa , gutxi gorabehera, VI. eta XIII. mendeen artean hedatzen da. Kolonaurreko aroa 1492an amaitu zen, migrazio transatlantikoen hasierarekin, Europako kolonoen etorrerarekin aurkikuntzen aroan eta aro moderno goiztiarrean. Egungo patroi kultural eta etnikoek Europako kolonoen, herri indigenen , Afrikako esklaboen eta haien ondorengoen arteko elkarrekintzak islatzen dituzte.
Amerikako kolonizazio europarraren ondorioz, iparramerikar gehienek Europako hizkuntzak hitz egiten dituzte, hala nola ingelesa , espainiera edo frantsesa , eta beren estatuetako kulturek mendebaldeko tradizioak islatu ohi dituzte.
Historia
Nahiz eta adituek Ipar Amerikako jatorrizko biztanleak Asiatik etorritako etorkinak zirela uste, Ipar Amerikako amerindiarrek Lurra sortu zenetik bertan daudela sinesten dute.
Europarrek Amerika ikusi baino lehengo biztanleak politikoki egitamu ezberdinetan banatuta ziren, talde txikietatik inperio handietara. Kontinentean bazeuden zabaldi handietan bizi ziren bisonte -ehiztari tribuak eta Maia edo Azteka inperio aurreratuak.
1492an , espainiarrak kontinentera heldu zirenean, historia goitik-behera aldatu zen. Espainiak azteka inperioa suntsitu zuen eta Erresuma Batuak eta Frantziak iparralderantz jo zuten 300 urte iraungo duten koloniak sortzeko.
1776an Estatu Batuek Europaren boterepean egoteari uko zutenean, eskualdeko beste herriek hasitako ibilbidea jarraitu zuten (adibidez Mexiko 1810ean ). Hortik hasi zen egun azpi-kontinentea munduko posturik aurreratuenean jarri duen bilakabide hedakorra.
Geografia
Geografia fisikoa
Ipar Amerika satelite irudian Ipar Amerika Amerika kontinentearen iparraldeko aldean kokatzen da. Hego Amerikarekin duen muga eztabaidatusa da oso:
Kostaldea luzea eta irregularra da. Tartean Mexikoko Golkoa , Hudsoneko badia , San Laurendi golkoa eta Kaliforniako golkoa daude.
Baditu uharte asko ere: Uhartedi Artikoa , Antilla Handiak eta Antilla Txikiak , Alexander uhartedia , Aleutiar uharteak , Groenlandia , eta abar nagusiak izaki. Bermudak geografikoki ez daude Ipar Amerikan.
Giza-geografia
New York , Estatu Batuetako hiririk handiena.Ipar Amerikako hizkuntza nagusiak ingelesa , gaztelania eta frantsesa dira. Angloamerika Amerikako herrialde anglofonoak izendatzeko erabiltzen da, hau da, Estatu Batuak , Kanada , Belize eta zenbait Karibe uharte . Latinoamerika , berriz, Amerikako herrialde latinetiko hizkuntzak aritzen direnak izendatzeko erabiltzen da, hau da, Erdialdeko Amerikako gehiena, Mexiko eta Karibe uharte asko, Hego Amerikarekin batera. Frankofoniako lurraldeak Ipar Amerikan Kanada , Frantziar Antillak, Saint-Pierre eta Mikelune , AEBetako Louisiana eta Haiti dira.
Kulturalki hizkuntza muga handia da. Angloamerikako kultura eta Latinoamerikakoa ezberdinak dira oso.
Ekonomikoki, Kanada eta Estatu Batuak aurreratuenak dira, Mexiko garapen-bidean dagoen herrialde bakarra izaki. Eskualdean badaude erakunde amankomunak, adibidez Caribbean Community and Common Market (CARICOM) , edo North American Free Trade Agreement (NAFTA) .
Demografikoki, Ipar Amerika mestizoa da.
Estatuak
Eskualde edo herrialdearenbandera
Azalera Populazioa Dentsitatea Hiriburua
Aingira (Erresuma Batua )
102
13,254
129.9
The Valley
Antigua eta Barbuda
443
68,722
155.1
St. John's
Aruba (Herbehereak )
193
71,566
370.8
Oranjestad
Bahamak
13,940
301,790
21.6
Nassau
Barbados
431
279,254
647.9
Bridgetown
Belize
22,966
279,457
12.2
Belmopan
Bermuda (EB)
53
65,365
1,233.3
Hamilton
Birjina uharte britainiarrak (EB)
153
108.708
308,8
Road Town
Birjina uharte amerikarrak (AEB)
352
22,643
148.0
Charlotte Amalie
Kanada
9,984,670
32,805,041
3.3
Ottawa
Kaiman uharteak (EB)
262
44,270
169.0
George Town
Costa Rica
51,100
4,016,173
78.6
San Jose
Kuba
110,860
11,346,670
102.4
Habana
Dominika
754
69,029
91.6
Roseau
Dominikar Errepublika
48,730
8,950,034
183.7
Santo Domingo
El Salvador
21,040
6,704,932
318.7
San Salvador
Groenlandia (Danimarka )
2,166,086
56,375
0.026
Nuuk
Grenada
344
89,502
260.2
St. George's
Guadalupe (Frantzia )
1,780
448,713
252.1
Basse-Terre
Guatemala
108,890
14,655,189
134.6
Guatemala Hiria
Haiti
27,750
8,121,622
292.7
Port-au-Prince
Honduras
112,090
6,975,204
62.2
Tegucigalpa
Jamaika
10,991
2,731,832
248.6
Kingston
Martinika (Frantzia)
1,100
432,900
393.5
Fort-de-France
Mexiko
1,972,550
106,202,903
53.8
Mexiko Hiria
Montserrat (EB)
102
9,341
91.6
Plymouth ; Brades
Holandarren Antillak (Herbehereak )
960
219,958
229.1
Willemstad
Nikaragua
129,494
5,465,100
42.2
Managua
Panama
52,853
2,498,717
47.3
Panama Hiria
Puerto Rico (AEB )
9,104
3,916,632
430.2
San Juan
Saint Kitts eta Nevis
261
38,958
149.3
Basseterre
Santa Luzia
616
166,312
270.0
Castries
Saint-Pierre eta Mikelune (Frantzia)
242
7,012
29.0
Saint-Pierre
Saint Vincent eta Grenadinak
389
117,534
302.1
Kingstown
Trinidad eta Tobago
5,128
1,088,644
212.3
Port of Spain
Turkak eta Caicoak (EB)
430
20,556
47.8
Cockburn
AEB
9,629,091
295,734,134
30.7
Washington Hiria
Total
24,486,305
514,144,046
21.0
Diasporak
Erreferentziak
↑ Euskaltzaindiaren onomastika datutegia ↑ (Ingelesez) «North America | Countries, Regions, & Facts» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2020-04-04) ↑ «Continent Map | Map of Continents | Continent Size, Populations, Number of Countries - Worldatlas.com» www.worldatlas.com (Noiz kontsultatua: 2020-04-04) ↑ «North America Landforms and Land Statistics - North America Landforms, Land Statistics» www.worldatlas.com (Noiz kontsultatua: 2020-04-04) ↑ «North America Facts, Capital Cities, Currency, Flag, Language, Landforms, Land Statistics, Largest Cities, Population, Statehood, Symbols» www.worldatlas.com (Noiz kontsultatua: 2020-04-04)
Kanpo estekak
