AndatzaGipuzkoako iparraldeko mendi bat da. Gailurrak 562 metroko garaiera du. Iparretik Usurbil herria du oinean, eta hegoaldetik Zizurkil da gertuen dagoen herria. Mendebaldean Aia herriko Andatza auzoa dago. Egun, basoak estalita dago; ez da, ordea, berezko basoa, baizik eta intsinis pinuen landaketak gehienbat. Gailurrean, gurutze handi bat dago, mendi-aterpea, eta txangozaleentzat mahaiak eta beste azpiegitura zenbait. Maiatzaren lehen igandean Andatza eguna ospatzen da. Mendia GR 34 (Donostia-Arantzazu) ibilbide luzeak zeharkatzen du.
Izena
Irisasi Zubietako Amiri errekatik Aiako Olaberrieta errekarainoko basoa adierazteko erabiltzen da. Usurbilen hego-mendebalde osoa hartzen du. Agiri zaharretan bi zatitan banatuta ageri da: Andatza eta Iria.[1] Andatza hegoaldeko mendia da eta Iria iparraldekoa. Gaur egun, Andatza zentzu orokorragoan erabiltzen da, eta Iria ere bere barne hartzen du.[2]1842anEspainiako Estatuaren Ondasun Nazionalen Administrazioak Irisasi izenpean elkartu zituen bi mendiak.[3][4] Izen banaketa 1865 urtera arte mantendu zen dokumentazioan.[5]
Andatza
1368anGipuzkoako alkateek Orreagako kolegiatak Andatzan zituen jabetzak berresteko eman zuten sententzian agertzen da Andatza izena lehen aldiz (eskuizkribuan Andaça moduan dago: "el ospital de santa maria de roncesualles que auia sus bustalizas en andaça").[6]
Euskaltzaindiaren "Gipuzkoako herrien izenak. Lekukotasunak eta etimologia" liburuan Andatzaren oinarrian *anda ezezaguna dagoela dirudiela esaten dute Patxi Salaberri Zaratiegi eta Luis Mari Zalduak, ArabakoAnda eta Andagoia herri izenetan dagoenaren berdina izan daitekeelarik. Atzizkia -tza leku-ugaritasunezkoa litzateke. Egileek Arabako herri horien toponimoentzat jatorri antroponimikoa proposatu zuten aurretik, baina Andatzaren jatorria bestelakoa zela ikusi zutenean zalantzan jarri zuten aukera hori.[7]
1249ko Orreagako Kabildoaren eskritura batean agertzen da Iria izena lehen aldiz (eskuizkribuan Idia moduan dago: "en el terminado que dicen Idia").[9]
Idia edo Ydia izenaren jatorrian gipuzkera zaharreko ihidia hitza egon daiteke,[3]Euskal Herriko Unibertsitateko Geografia, Historiaurrea eta Arkeologia saileko Eugenio Ruiz Urrestarazu irakaslearen[10] iritziz.[3]
Irisasi
Irisasi mendia markatuta daukan errotarri bat mendira doan pistaren ertzean
1842an, Andatza eta Iria mendiak izen komun bakar batean izendatzeko asmoz,[3][4] Irisasi izena ezarri zuen Espainiako Estatuaren Ondasun Nazionalen Administrazioak,[3]Baldomero Esparteroren agindupean.[4]
"Andaza e Idia-sasi" jaso zuen Pascual Madoz-ek "Diccionario geográfico-estadístico-historico de España y sus posesiones de ultramar" bildumaren barnean, 1850ean argitaratutako 15. liburukian, Usurbili eskainitako atalean.[3][11] Irisasiko hariztiaren ordenazioa egin zuen Severo Agirre-Miramon eta Elosegi (Jose Manuel Agirre Miramonen semea) mendi-ingeniariak mendiari "Idi-sasi" esaten zioten dokumentuak ikusi zituela baieztatzen zuen, eta izenaren jatorria Idi-sasitik Irisasirako transformazioan egon zitekeela iradoki zuen.[3] Idia edo Ydia izenaren jatorrian gipuzkera zaharreko ihidia hitza egon daiteke eta sasik ingurune nahasi eta igarogaitza adieraziko luke, Euskal Herriko Unibertsitateko Geografia, Historiaurrea eta Arkeologia saileko Eugenio Ruiz Urrestarazu irakaslearen[10] iritziz.[3]
Dolmenak: Andatza I, Andatza II, Arkutxa, Beldarrain, Belkoain (Belkoain mendian), Karramiolotz, Loatzu I, Loatzu II, Olaiko, Palankaleku eta Zarateko Benta.[12][14][15][16][17]
2018ko udan Aranzadik egindako X. prospekzio kanpainan beste monumentu megalitiko bat aurkitu zen Txangosta inguruan. Gizakiek egindako egitura bat zela baieztatu zuten, itxura guztien arabera trikuharri bat, baina uste baino konplexuagoa zenez 2019an, ikerketa sakonagoa egiteko, indusketarekin jarraituko zutela iragarri zuten.[18]
Biribillondoko gainean Aranzadi Zientzia Elkarteak egindako 9 zundaketek berretsi dutenez Kalkolito eta Brontze Aroko aire libreko aztarnategi bat dago bertan.[19][20][21] Aztarnategi honetan aurkitutako materialek (bi harrizko aizkora zati,[20] xafla zatiak, harraskailu bat, sukarrizko zati ugari...) Andatzako estazio megalitikoko monumentuetan aurkitutakoen antz handia dute.[19][21]
2005eanRadio Nacional de Españak Biribillondoko gainean antena bat jartzeko proiektua aurkeztu zuen. Leku hori Andatzako estazio megalitikoaren oinarrizko babes eremuan dagoenez, obrek eragin zezaketen inpaktu arkeologikoa neurtzeko xedez ikerketa arkeologiko sail bat egin zen Manuel Ceberio Rodriguez eta Luis del Barrio Bazacoren zuzendaritzapean: prospekzio intentsibo eta selektiboak, zundaketak eta laborategi lanak. Gainazalean eta testuingurutik kanpora hainbat kronologiatako material arkeologikoa aurkitu zuten: ziur aski Erdi Arokoak diren zeramika zatiak, Bigarren Karlistaldiko jaurtigaiak, harrizko aizkora bat eta sukarrizko zati ugari, horien artean aipagarri xafla bat eta harraskagailu bat.[22] Ondoren egindako 9 zundaketetan aurkitutako material arkeologikoak bertan aztarnategi bat dagoela berretsi zuen. Aurkitutakoak Andatzako estazio arkeologikoko monumentu arkeologikoetan aurkitutakoen antzekoak dira.[21][22][23]
2006an Manu Ceberio Rodriguezen zuzendaritzapean egindako IV. prospekzio kanpainan material litiko ugaria aurkitu zuten.[24][25]
Erromatar Behe Inperioa
Irigaingo aztarnategia
2004an III. eta V. mendeen arteko nekazaritza eta abeltzaintzako kokapen bat aurkitu zen Irigainen. Aurkikuntza garrantzitsua izan zen, Oria ibaiaren beheko zatiko aitzin aroko populaketari buruzko lehenengo testigantza baita. Zeramika arrunt ez-torneatuaren hainbat lagin aurkitu ziren. Kokapenaren ezaugarriak bat datoz Behe Inperio garaiko Gipuzkoako landa inguruneko beste aurkikuntzekin.[20]
2004aren amaieran eta 2005aren hasieran zazpi zundaketa egin ziren. Lehen biak Irigaingo punturik garaienean egin ziren eta emaitza negatiboa eman zuten baina beherago egin ziren hurrengo zundaketek emaitza positiboa eman zuten. 2005ean beste hiru zundaketa egin ziren, aurreko urtekoetatik metro gutxira, hego-ekialdera. Hauek ere emaitza positiboa eman zuten, material zeramikoak nabarmenduz. 2006an egindako laugarren kanpainan beste hiru zundaketa egin ziren ipar-ekialderantz. Ezin izan zen aztarnategiaren ipar-ekialderanzko zabalkundea frogatu. Aurkikuntza interesgarriena XIX. mende hasierako txanpon bat izan zen.[20]
Orreagako monasterioaren jabetza (XIII - XIX. mendeak)
Jose Maria Mutiloa Poza historialariak 1976koRoncesvalles en Guipuzcoa liburuan dionez, ezin izan zuten Orreagako Kolegiataren Andatza-Irisasi mendiko presentziaren hasiera argitzen duen dokumenturik aurkitu.[26]Orreagako monasterioaren jabetzaren jatorria XIII. mendearen hasieran Hernando Blancafort zaldunak egindako dohaintza dela dio Javier Ibarra Murillo historialariak 1936ko "Historia de Roncesvalles" liburuan.[26] Ziurra dena da 1249an Orreagako Kabildoak lur zati bat zuela Iria izeneko lekuan (jatorrizko eskuizkribuan "Idia" jartzen du).[26]
1368anIruñekoBikario JeneralakOrioko bizilagun batzuk Iria eta Andatzan hartutakoa itzultzera zigortu izanak Orreagako monasterioa ordurako mendiaren jabe zela adierazten du.[26] Urte berean beste auzi bat izan zen Orreaga eta Gil Lopez Oñaz eta beste kapare batzuen artean Andatzako belardien aprobetxamendua zela eta. Gil Lopez Oñazek ez zuen nahi Orreagako Kolegiataren behiak saroitik kanpora ateratzerik, larreak bere eta beste kapare batzuen erabilerarako nahi baitzituen. Erregearen Gipuzkoako Alkateek Orreagaren aldeko epaia eman zuten.[27]
1350 inguruan Orreagako priore Antso Gartzia Etxaguek eta Zizurkilgo bizilagunek akordioa izenpetu zuten Andatzako lurren inguruan.[28]
1368tik aurrera Orreagaren Andatzako jabetzen aipamenak ugaritzen dira: erosketak, salmentak, alokairuak, Apezpikutzaren epai eta jakinarazpenak, adostasun eta hitzarmenak, baina ez dute esplizituki zehazten zein ziren lurren mugak.[26]
1388, 1400 eta 1406an Orreagak Atxegako jaunarekin egindako hitzarmenetan Izaur eta Lipuzal lekuak aipatzen dira, Maria Teresa Idayaga eta Miguel Urbietari erositako lurrak eta baita Atxegak, Orreagak eta Aginaga eta Usurbilgo herritarrek egurraren, larreen eta uraren gainean zituzten eskubideak ere.[26]
Orreaga eta Zizurkilgo komunitatearen artean gatazka sortu zen mendiaren jabego eta mugen inguruan eta epaiketara jo zuten Zizurkilgo auzotarren eskaeraz. 1389ko azaroaren 6an emandako epaiak aurrez hartutako erabakiak deuseztatu zituen eta eztabaidagai ziren mugarriak kendu eta berriak jartzeko agintzen zuen. Mugarri berrien iparraldea, goialdea, Orreagaren esku geratu zen eta hegoa Zizurkilgo bizilagunentzat. Ondorioz, Zizurkilgo komunitateak abeltzaintzarako erabiltzen zuen eremua murriztu zen eta lursail handia pribatizatu zen Orreagaren mesedetarako. Zizurkilgo artxibategian gordetzen da epaiketaren ebazpen originalaren pergaminoa. Agiriak jasotzen dituen hainbat toponimo (Orericuebirivilla, Numito, Etumeta, Arrimunoa, Ondaerdibirvill, Çiorça, Ollanerreca...) ezagunak dira gaur egun ere [29] Toponimo horiek erakusten dute 1350 inguruan Orreagako prioreak eta Zizurkilgo bizilagunek sinaturiko akordioarekin alderatuz Zizurkili esleitutako lursailak murriztu zirela. Gaur egun Aiakoak diren Johanes Aroça (Arotza), Idoya (Idoiaga) eta Loaraçu (Logaratzu) eta Usurbilgo Ayzaga (Atxega) ustiatzeari uzteko agindua jaso zuen Zizurkilek eta zedarritze hauen harriak eta lekukoak erauzi zituzten. Ezarri zen behin-betiko mugaketako toponimoak: Arrimuñoa (Armuñoa), Ondaerdibirvill (Ondardibiribil), Ondaerdi (Ondardi) eta Çiorça (Ziortza) Usurbil, Aia eta Zizurkilen gaur egungo mugan daude edo Zizurkil barnean (parentesi artean gaur egungo leku-izenak). Lehen akordioaren eta bigarren epaiaren artean gizarte-mailako desberdintasun adierazgarri bat dago: aurrenekoan San Millango Rodrigo Zizurkilgo komunitatearen maila berean dago, baina 1389akoan ez da ageri. Dirudienez honek Ahaide Nagusi hauen eta Zizurkilgo biztanleen arteko erlazioan aldaketa garrantzitsuak adierazten ditu. Horren ildotik, bi urte beranduago Zizurkildarrek Tolosako hiribilduko biztanle izatea eskatu zuten. Eskualdean zegoen gizarte-hierarkizazioa ere nabarmentzen da epaian. Gizarte-mailako bereizketa adierazten dute "gizon on" eta lagunei kontsultatzeak eta lekuko gisa agertzen direnen izenek: Martin Gonzalbez Atxega jauregiko ezkutari eta edukitzailea, Paris etxeko Otsoa (Urdaiagako burdinolen jauna), bere semea (Migel Martinez Aizarnakoa) eta suhia (Migel Yvaynes Gaztainagakoa), eta Martin Bizkarrakoa, Migel Martinez Blastegikoa eta Pero Sanchez Isabakoa, ezkutariak. Bereizte handia dago gizon hauen eta abeltzaintzan, nekazaritzan, errotetan edo burdinoletan lan egiten zuten biztanle gehienen artean.[28]
XV., XVI. eta XVIII. mendeetan zehar jabetza zabaltzen joan zen, María Miguel Reiztaren ondorengoekin, Atxegako jaunarekin eta Aginaga, Orio eta Usurbilgo biztanleekin izandako hitzarmenen, lagapenen eta sententzien bidez.[26]
1573. urtean Garraldakoabadea zen Orreagako monasterioko kalonjeak Iria-Andatzako jabetzen balorazioa egin zuen mugarriak pertsonalki egiaztatuz. Hauek dira zerrendatzen dituen jabetzak:[26]
Saroiak: Nagusiak hauek ziren: Ylumbe (Illunbe)[30] baserri ondokoak, Armyamategui (Armiarmategi)[31], Joanesaroe (Juanasoro)[32][33], Nenuto (Enuto)[34], Ondaerdi (Ondardi)[35], Oyardo (Oiardo)[36], Boyoca eta Agaramunde (Agamuno)[37].[26] Bestelako jabetzak zerrendatzean beste saroi hauek ere aipatzen ditu: Calamusaroe (Kalamusoro)[38][39], Begoça (Berorza)[40],Beisiguisaroe eta Sarasu-ko (Saratsu)[41].[26][42][43] Horietatik gehienak toponimo ezagunak dira[42][43] (parentesi artean gaur egungo leku-izenak).
1577an Orreagak Iria eta Andatza mendiak Donostiako Juan López (Peres) Aguirre eta Alzegari, Felipe II.a Espainiakoaren baimenarekin, 12.500 dukateko enfiteusi-zentsuarekin saldu zizkion baina salerosketa ez zen gauzatu kontratuko baldintza batzuk ez betetzearen ondorioz. Saltzeko saiakeraren arrazoia Aginaga, Orio eta Usurbilgo herritarrekin izandako auziak izan daitezke. Aginagako Komunitateak enkante publikoan erosteko eskaera ere ez zen gauzatu.[26]
1748. urtean epaiketa egin zen Andatza mendiaren behealdean dagoen Izao izeneko lursailaren aprobetxamenduaren inguruan. Lurrak Orreagako Monasterioaren jabetzakoak ziren eta Usurbilgo Kontzejuaren ardurapean zeuden baina 1518anOrioko maizterrek arrantzarakonasak jarri zituzten bertan eta Orreaga eta Usurbil kexa atera ziren behin eta berriz. Epaiketan erabaki zen Izaoko lurrak Oriori zegozkiola itsasoak ur handienetan hartzen duen pareraino, XVI. mendeaz geroztik horrela izan zelako. Orreagako Kolejiatak itsasbeheran itsasadarraren aldeko ihitokiaz baliatu zitekeen baina ez prioreak ez Oriok ezin zuten itsasoak ureztatzen zuen lekuan ezer aldatu. Monasterioa ez zegoen ados erabakiarekin eta urtetan Orioren aurka azaldu zen. 1751an auzia berriz hasi zen eta azkenean, 1808. urtean lurrak Orreaga eta Orioren artean banatu behar zirela erabaki zen.[44]
Orreagako monasterioarenak izandako lurrak mugatzen dituzten mugarrien artean Orreagako ikurra, gurutzea eta makulua, landuak dituzten 7 mugarri daude: Illunbe (ez dago jatorrizko kokapenean[45]), Igartzazabal, Baztarsaitxo (Juanasoro), Enuto, Etumetako Mugarriluze, Ondabardibiribil eta Sariagoikoetxea. Gurutze landua duten beste 3 mugarri daude: Beloztegi, Puela eta Sagatzu.[4]Artikutzako mugarrien antz handia dute.[45]
Igartzazabalgo mugarria
Illunbeko mugarria (ez dago jatorrizko kokapenean)
1876kootsailaren 20an lehen gorputzeko Cathalan jeneral liberalak, Sierra brigadaren buru zela, Andatza okupatu zuen. Cuadros jeneral liberala, Otal brigadarekin, Zarateko Bentara igo zen eta Moriones jeneral liberala aldiz, Suances eta Mariné brigadekin, Pagoetan kokatu zen, Iturriozko benta menderatuz. Hirugarren gorputz liberalaren erasoaren helburua Hernio mendia zen eta bidean Andatza eta Zarateko benta inguruan pasa zuten gaua.[46]
Gerra hasi eta bi egunera Juan Azpiroz Alda Usurbilgo erretorearen bila joan ziren eta Andatzan barrena ihes egin zuen Aiako Izuela baserrira. Etxe horretan edo bertako borda batean bi hilabete igaro zituen.[49]
Kolpistak Usurbil hartzera zetozela zioten zurrumurruak zabaltzen zirenean herriko gazte batzuk Aia aldera jotzen zuten Andatzan barrena, errepresioaren edo derrigortuta soldadu eramango zituztenaren beldur zirelako eta egunak ematen zituzten mendian arriskua baretu arte.[50]
Abuztuaren 30eanDonostiakoFrente Popular egunkariak Kandido Saseta komandantea elkarrizketatu zuen Andatzako gailurrean.[48][51] Tontorrera iritsi aurretik, goizean Donostiako San Bartolomeko kuarteletik ateratzen ikusitako Donostiako Euzko Gaztediko, Errenteriako eta Pasai Donibaneko ehun mendigoizale ingururekin egin zuen topo kazetariak.[51] Elkarrizketan Kandido Sasetak garrantzia kendu zion aurreko egunetan Belkoain galdu izanari, Andatzatik aurkarien mugimenduak kontrola zitzakeelako.[51] Defentsa-lerroa aldatu bazen ere, Zarateaitz - Zarateko benta - Andatza zen une hartan, kolpistek kostaldera aurrera egin ezinik jarraitzen zuten.[48] Kandido Sasetak esan zuenez nahiko jende baziren baina baliabide materialak falta zituzten.[51] Donostiako gudari batek arma hobeak eta munizioa bidaltzeko eskatu zuen.[51] Anakleto Arana Andatzako borrokaldietan aritu zen Pasaiako Bordaundi kuarteleko buruzagi moduan. Erbestean errefuxiatuta zegoela Jose Migel Barandiaranek egindako elkarrizketan kontatu zuenez, Andatzan, moskete eta errifle, ez zen bana ere ailegatzen gudari bakoitzarentzat.[52] Kazetaria joan zenean arratsaldea aurrera zihoan eta Kandido Saseta gudarien patruilak mendiko leku desberdinetan banatzen ari zen.[51]
Irailaren 15ean, Cayuela teniente-koronelak Andatzako posizioaren aurkako erasoaldia abiarazi zuen eta hurrengo egunean hartu zuen.[48] Cayuelak bere egunerokoan dionez operazioan hiru hildako eta 32 zauritu izan ziren.[48]Koldo Mitxelenak, euskal hizkuntzalari eta idazleak, egun horretan Andatzan izan zuen gerrako lehen bizipena Eusko Gudarostearekin, 21 urte zituela.[53][54]
Azaroaren 15ean, garai hartan Urnieta udalerriko zati zen Oria auzoko Lartzabaleta baserrian morroi zegoen 15 urteko Santiago Urdampilleta Ariztimuño zubietarra Andatza mendi aldera joan zen iñistorra jasotzera eta obus bat aurkitu zuen. Kuriositatea piztu zion eta baserrira eraman zuen gurdian. Baserrian ukitu zuenean eztanda egin zuen eta bertan hil zen.[55]
Andatzako gurutzea
Gurutzea oineko plakarik gabe, 1950 inguruan Indalecio Ojangurenek ateratako argazkian
Andatzako gurutzea porlanezkoa da. 1933an eraiki zuten batzokiko gazteek Arrueneberri etxearen azpialdean eta idi parearekin igo zuten mendira. Garai hartan Andatzako tontorra estatuaren jabetzako lurretan zegoen eta han jarri ordez, 480 metroko altueran, Usurbili begira dagoen puntan zutitu zuten, Urdaiaga Torreko Zatarain familiaren lurretan.[45]
Gurutzeari plaka bat jarri zioten oinean, idazki honekin:[45]
Gurutzearen oineko plaka 2015ean
«
1933'KO OŔIĹAN 3'AN
USURBIL'GO MENDIGOIXALIAK
ANDATZA-MENDIAN
JAŔITAKO-OROIGAŔIA
GORA-EUZKADI
»
Frankismo garaian inguruko baserritar batek gorde zuen plaka eta Franco hil ondoren berriz jarri zuen bere lekuan.[45]
1945eko ibilaldi neurtua
Juan Mari San Sebastian Bengoetxea eta Pedro Loidi Iriondoren hilarriak
Bi pertsona hil ziren ibilaldi neurtu hartan, Pedro Loidi Iriondo oriotarra eta Juan Mari San Sebastian Bengoetxea hernaniarra. Andatzako gurutzearen ondoan daude bien hilarriak.[56]
Egun beroa izan zen, Igeldoko behatoki meteorologikoan 29,9 C neurtu zituzten, aurreko egunean baino 10 gradu gehiago, eta ez zuen euririk egin. Aurreko hilabeteak (otsaila, martxoa eta apirila) ere oso lehorrak izan ziren.[56]
Ibilaldian parte hartu zuen Felipe Gurrutxagaren hitzetan Andatzako igoera oso gogorra izan zen beroa eta ur faltagatik. Arratsaldean Usurbil aldera jaisten ari zirela, hainbat lagunek Pedro Loidi Iriondo adarrekin egindako ohatila batean, gerrikoekin lotuta, nola jaisten zuten ikusi zuen. Urdaiaga auzoko sendategi psikiatrikora eraman zuten Pedro. Beste hogei bat lagun ere artatu zituzten bertan. Mendian botaka egin eta konortea galdu zuten askok eta guztiek ura eskatzen zuten. Gaueko hamarrak eta erdietan anbulantziaz eraman zuten Pedroren gorpua familiaren etxera, Oriora.[56]
Juan Mari San Sebastian Bengoetxea Hernanira eraman zuten bere lagunek manta batean bilduta intsolazioarekin. Zentzurik gabeko hitzak esaten zituen. Hasiera batean Goikoetxea doktoreak artatu zuen eta hurrengo egunean Irigoien doktoreak. Azken honek sukarra jaisteko Adarrakoelurzulotik elurra ekartzeko eskatu zuen, baina ezin izan zuten ezer egin Juanen alde. 1945eko maiatzaren 7ko eguerdian hil zen.[56]
Enbilleneko Pello eta Patxi Zabalaren omenezko plaka
Enbillenetarren omenezko plaka Andatzako tontorrean dagoen errotarrian dago
1991ko abenduaren 30ean Usurbilgo Enbillenea baserrian gertatutako istripuan bi anaia hil ziren. Pello eta Patxi Zabala baserriko belar-zuloaren inguruan lanean ari zirela, bi anaietako bat barrura erori zen. Beste anaia laguntzera joan zen baina hura ere belar-zulora erori zen. Biek konortea galdu zuten eta belar-zuloko gasa arnastearen ondorioz hil ziren.[57]
Plakaren xehetasuna
Urtebete beranduago, 1992an, omenaldia egin zieten bi anaiei Andatzan. Usurbildar ugarik parte hartu zuen mendi ibilaldian eta Enbillenetarren omenezko oroigarri bezala plaka bat jarri zuten. Testu hau du plaka horrek:[57]
«
ENBILLENETARRAK
PATXI ZABALA 1953-8-2 / 1991-12-30
PELLO ZABALA 1955-6-13 / 1991-12-30
IZAR TARTETIK HOR DAUDE BEIRA
JENDIA NOLA BIZI DAN
NEGAR MALKUAK DAUKAZKITELA
FUERUAK OFENDITZIAN
ZER KONTATUA IZANGO DUTE
JOSAFATERA BILTZIAN.
»
Ekosistema
Flora
Basoa
Gaur egun, berezko basorik ia ez dago: pinu landaketak dira nagusi.
Andatza Orreagako kolegiataren jabetza izan zen XIII-XIX. mendeetan. Basoen osaketa altueraren eta lur kalitatearen araberakoa zen: Oria ibaiaren inguruko eremu heze eta emankorrenetan haritz kanduduna (Quercus robur L.) zen nagusi, eta Andatzako tontor inguruko lur lehorrago eta kaskarragoetan, berriz, ametza (Quercus pyrenaica Willd).[58]
Leiodidae familiako kakalardo mota hau endemikoa da,[59] Andatzako Emeretzu[60]leizean bakarrik aurkitu da. Espezietroglobio honen gorputzak 2,60 - 3,10 milimetro arteko luzera du. Antenak oso luzeak eta finak dira, gorputzaren luzeraren bi heren baino gehiagokoak. Espainiako ornogabeen liburu gorrian espezie kaltebera gisa sailkatua dagoen arren ez dauka babes figura arauturik.[59]
Leizearen erdialdean eta sakonerarik handienetan aurkitu izan da, materia organikoz elikatzen den lekuetan. 1996 eta 1997an ikerlariek hainbat ale harrapatu zituzten. 2007an beste bat harrapatu zuten miaketa bidez eta 2008an 13. Azken bisitetan leizearen barnean gertatu diren tenperatura eta hezetasun aldaketen ondorioz espezie honetako aleen kopurua nabarmen gutxitu dela dirudi eta ikusi eta harrapatzea zaildu da.[59]
Ez da bere bizi zikloa ezagutzen. Materia organiko pilaketetan talde txikitan ikusi da.[59]
Espezie hau, sakabanatze eta ale kopuru txikia duten gainerako troglobioak bezala, atzeratze prozesu argi batean dago eta egoera okerragora joango da bere ingurunea babesteko neurri azkar eta eraginkorrak hartzen ez badira. Mehatxu faktoreak aleen gehiegizko bilketa eta lurpeko pitzaduretatik elikagaiak iristea eragotzi dezaketen inguruneko baldintzen aldaketak dira. Arazo nagusia habitataren aldaketa da. Leizeak ingurune sentikor eta hauskorrak dira. Aldaketen eragile nagusiak gehiegizko bisita eta entomologoek egindako miaketa intentsiboegiak dira. Bisitek eragin kaltegarria dute, tenperatura eta hezetasuna aldatzen dituztelako. Miaketek substratuaren egitura normala aldatu dezakete. Bestalde, baso-ustiapenak eragin oso kaltegarria izan du leizearen ingurunean, bai perkolazio bidezko elikagaien ekarpenean eta baita aurrez aipatutako ingurune faktoreetan ere.[59]
Arrano sugezalea
1959ko uztailean arrano sugezale txita bati eraztuna jarri zitzaion Andatzako zuhaitz lehor baten gainean zegoen kabi batean.[61]
1882koirailaren 27an amaieran Madrilgo hainbat egunkarik (El Debate, El Figaro, La Unión, La Iberia...) berri eman zutenez basurde talde batek kalte handiak eragin zituen Andatzako hariztietan, baina batez ere Arizavaleta eta Amaria baserrietan, Usurbilgo herriko kaskotik gertu. Gauez Oria ibaia igerian zeharkatzen zuten eta erriberako arto sailetan txikizio handiak eragin. Oinatzen arabera taldean basurde oso handiak zeuden. Zenbait ehiztari uxaldi bat egitekoak ziren.[62][63][64][65]
1884kourtarrilaren 16ko Madrilgo El campo aldizkarian Orio, Aginaga eta Usurbilgo ehiztariek egindako beste uxaldi arrakastatsu bat aipatzen da.[66]
1897koekainaren 30ean Madrilgo La Unión Católica egunkarian albiste izan zen Andatzan basurde eme bat umeekin agertu izana. Ehiztariak uxaldi bat prestatzen ari ziren.[67]
XX. mendearen amaieran basurdea Andatza inguruan desagertzeko arriskuan zegoen Gipuzkoako Foru Aldundiak Nekazaritza Saileko Iñigo Mendiola teknikariaren esanetan. 1999 aldera inguruko ehiztarien ekimenez 2 hektareako azalera hesitu zuten 600 metroko itxiturarekin eta basurde batzuk sartu zituzten bertan ugaldu eta Andatza aldean basurde populazioa finkatzeko ahaleginetan. Basurdeak ugaritu egin ziren eta janaria ematen zitzaienez inguruko basurdeak ere gerturatzen hasi ziren. Itxitura jartzean Gipuzkoako Foru Aldundiak, ehiztariekin adostuta, basurde populazioa ugaritu arte Andatzan basurdeak ehizatzeko baimenik ez ematea erabaki zuen.[68]
Zizurkilgo lurretan Gipuzkoako Ehiza Federazioaren Sarobetxoeta ehiza barrutia dago. 2 metroko altuerako hesiarekin itxitako 20 hektareako azalera du. Gipuzkoar ehiztari federatuek txakurrak basurde arrastoa jarraitzeko trebatu ditzakete bertan.[69]
2009an, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikerlariek ferra-saguzar handia antzeman zuten Abalotz aldeko zuhaizti eta sastrakadiz osatutako zonalde misto batean, ultrasoinuen detektagailua erabiliz. Inguruan kobazulorik edo bestelako babeslekurik ez dagoenez, Emeretzuko leizetik etorria izan zitekeela pentsatu zuten, han espeziearen presentzia baieztatu baitzuten. Abalotz ingurua ehizerako erabiltzen zuela suposatu zuten, espezieak hostoerorkorren basoak atsegin baititu.[70]
EAEko mehatxatutako espezieen katalogoan kaltebera kategorian sailkatua dago,[71] erabiltzen dituen babeslekuen (kobazuloak eta etxe hutsak) gaineko mehatxuak direla eta.[70]
2001 eta 2002 artean Aranzadiko Carlos Galan ikerlariak leize horretako eta bere inguruetako faunaren azterketa burutu zuen. Bildu zituen espezien artean dago ferra-saguzar mediterraneoa. Saguzahar hauek leize barruan igarotzen dute negua eta bertan ugaltzen dira. Kanpoan elikatzen dira, baina egunez leizean hartzen dute atseden. Ondorioz, guano metaketak sortzen dituzte. Guano hori ornogabeek baliatzen dute. Hainbat espezie aurkitu zituen: Brachycera subordenako dipteroak (eta beren larbak), Staphylinidae familiako kakalardoak (larba eta imago asko) eta Collembolak.[73]
Egoitz Salsamendi EHUko ikerlari eta saguzarretan adituaren esanetan 2013an espezie hori galduta dago Emeretzun eta eskualdean lehen aurkitzen zen beste leize batzuetan: Hernaniko Jentilzuloa eta DonostiakoErrekalde gaineko Unanue-zar ondoko koba. Euskal Herrian bi lekutan soilik aurkitzen da, Karrantzan eta Saran.[74]
2021eko urriaren 27an Andatza aldean ehiztariek gabirai bat (Accipiter nisus) tiroz bota zutela salatu zuen Eguzki talde ekologistakFiskaltzan. Gabiraiak espezie babestua dira. Partikular batek balkoian zaurituta aurkitu zuen eta Igeldoko Arrano Etxera eraman zuen. Handik gutxira hil zen hegaztia.[75]
Lepahoriaren habitata hosto erorkorreko zuhaitzen baso handiak kontserbatzen diren eremuak dira. Andatzan konifero landaketak nagusi izan arren lepahoriak ikusi izan dira. EAEn populazioa ezezaguna bada ere datu faltak dentsitatea baxua dela erakusten du. Gehiegizko harrapaketak eta baso-ustiakuntzak espeziea mugatu dute. Europako hainbat eremutan bere populazioaren joera baso-ustiakuntzari lotua dagoela ikusi da. Zepo eta harrapaketen debekua ere garrantzitsua da. EAEko mehatxatutako espezieen katalogoan dago, bakana babes kategorian.[76][77]
Ekonomia
Errotarri harrobiak
Andatza Gipuzkoakoerrotarri-harrobi nagusia izan zen eta Euskal Herriko garrantzitsuenetakoa. Artxibo historikoetan dagoen dokumentu kopuru handiak bere garrantzi ekonomikoaren adierazgarria da.[78][4] Andatzako hareharria erabiliz egindako errotarrien lehen aipamen esplizitua 1388 urtekoa da[4] eta XIX. mendera arte errotarri harrobietan lanean jarraitu zuten.[79] Errotarri harrobiak Orreagako Monasterioaren eta Atxega, Oa eta Illunbe etxeen lurretan zeuden.[79]XVIII. mende erdialdetik aurrera errotarri-harrobien ustiapena gainbehera hasi zen eta baso-ustiapena lehenesten hasi ziren. Industria honen amaiera trenbidearen etorrera eta elektrizitatearen asmakuntzaren eskutik iritsi zen. Hala ere, salbuespen bezala, XX. mendearen erdi aldera Aramako Ibares errotarako Andatzako errotarriak erosi zituzten.[4]
2019an, Aranzadi Zientzia Elkarteko Javi Castro ikerlariak egindako azterlanean[80] 24 harrobitan banatutako 129 errotarri aurkitu zituen Andatzaren iparraldeko hegiko 230 hektareako eremuan. Aurkitutako kopuru hori ustiapenaren zantzu bat besterik ez da, lantzen zituzten harrien %1 baino gehiago nekez puskatzen baizitzaien hargin artisauei. Artxibo historikoetako dokumentazioan 255 urteko epean 58 harginen izen-abizenak ere aurkitu zituen. Bi hargin familia nabarmentzen dira bereziki: Gilisastikoak (Urdaiaga) eta Ondaldagorrikoak (Aginaga).[4]
1388ko dokumentu batean aipatzen dira lehen aldiz Andatzako errotarri-harrobiak.[4]
1400 urtean Orreagako monasterioak eta Juan Beltran Atxegakoak sinatutako itunean Andatzako errotarri-harrobiak aipatzen dira.[79]
1419an Maria Ruiz Arregik Orreagako Monasterioari Andatzako lur batzuk saldu zizkion. Salmentaren baldintzetan saltzaileak eta bere ondorengoek lur horietan ganaduak ibiltzeko eta bertako errotarri harrobiak ustiatzeko eskubideak aipatzen dira, baita errotarriak garraiatzeko behar den zura hartzekoa ere.[79]
1541ean Andatzako errotarriak eraman zituzten Errenteriara. Aginagan kargatu eta Orioraino eraman zituzten lehenik eta handik beren helburura.[79]
1559an Joanes Berreinaza, Usurbilgo alkatea eta Joan Ibañez Gilisasti, alkabala errentatzailea bildu ziren. Azken honek errotarrien salmentako dukat bakoitzeko 3 marabedi eskatzen zituen eta Illunbe etxearen harrobitik ateratako errotarri bat Irureta andreari 15 dukatean saldu zion Joanes Etxebesteri ordaina eskatzen zion. Etxebestek argudiatu zuen harrobia ez zela kontzejuarena eta aurreko 24 urtean errotarriak atera arren ez zutela alkabalarik ordaindu. Alkabala bezala 45 marabedi ordaintzera behartu zuten.[79]
Amaitu gabe utzitako errotarria erdiko zuloarekin orbel eta goroldioz estalirik
1561ean Juanes Gilisasti Usurbildarrak bi errotarri eraman zizkion Azpeitiako Soreasuko Gregorio Olazabal errotariari. 28 dukat eta garraiolarientzako bazkaria ordaindu zituen, 14 jasotzean eta beste 14 martxoan.[79]
1578an gutxienez 20 harginek, beren koadrilekin, egiten zuten lan errotarri harrobietan.[79]
1600ean Orreagako monasterioaren jabetzako harrobiak agertzen dira berriz ere. Horrek esan nahi du 1567an ez zituztela harrobi guztiak saldu edo beren jabetzara itzuli zirela.[79]
1754anManuel Larramendik "Corografia de la muy noble y muy leal provincia de Guipuzcoa" ("Gipuzkoa probintzia oso noble eta oso leialaren korografia") liburuan idatzi zuenez Andatzatik ateratako errotarriak oso estimatuak ziren.[81]
XVIII. mende erdialdetik aurrera errotarri-harrobien ustiapena gainbehera hasi zen.[4]
Amaitu gabe utzitako errotarria erdiko zuloarekinAmaitu gabe utzitako errotarria pinu-orri eta orbelez estalirik
1976anJose Maria Mutiloa Poza historialariak Roncesvalles en Guipúzcoa liburuan Andatzako errotarri industriaren garrantzi ekonomikoari buruz idatzi zuen eta harrobiei buruzko lehen dokumentuak ezagutzera eman zituen.[82]
1985eanAntxon Agirre Sorondok talde bat antolatu zuen Andatza mendiko harrobien kokapena aurkitzeko. Ikerketaren emaitzak Puelazarra eta Puelaberri artean lurperatuta aurkitutako erdiko zulorik gabeko ustezko errotarri bat eta Andatzako tontorretik gertu aurkitutako errotarri erdia izan ziren.[82]
1997ko uholdeek Erroizpeko urtegi inguruetan eragindako kalteak ikusten ari zela Aldatsako Angelek errotarri bat aurkitu zuen Igartzazabal baserriaren azpikaldeko errekan. Errotarri hau tamaina handikoa zen eta osorik zegoen. Hurrengo egunetan kaxkarragoak eta osatu gabeak ere aurkitu zituen.[85] Errotarria handik ateratzeko lehen saialdian ez zuten arrakastarik izan, Ingemarko kableek huts egin zietelako, baina bigarrenean Usurbilgo Udaletxeko langileek lortu zuten beren helburua eta Bordatxoko biribilgunera eraman zuten.[83][84]
2003an Antxon Agirre Sorondok Mallorcako errotei buruzko nazioarteko 4. kongresuan harrobi hauekin erlazionaturiko 30 dokumentu berri aurkeztu zituen. Dokumentu horietan XV eta XIX. mendeen arteko errotarrien salneurriari eta esplotazioen salmenta eta alokairuari buruzko informazioa dago.[82]
2019an, Aranzadi Zientzia Elkarteko Javi Castro ikerlariak egindako azterlanean[80] 24 harrobitan banatutako 129 errotarri aurkitu zituzten Andatzaren iparraldeko hegiko 230 hektareako eremuan. Apurtu eta abandonatutako errotarriez gain harginen lanaren hainbat aztarna aurkitu zituzten: babeslekuen aurriak, burdin ziriekin egindako markak, harrobi lanen eraginez sortutako harri pilak... Ikerketan ez zuten lurrik mugitu eta ez zuten lan-tresnarik aurkitu. Artxibo historikoetako dokumentazioan 255 urteko epean 58 harginen izen-abizenak ere aurkitu zituen. Bi hargin familia nabarmentzen dira bereziki: Gilisastikoak (Urdaiaga) eta Ondaldagorrikoak (Aginaga).[4]
Javier Castro Montoya - ERROTARRI ANDATZA. Proyecto de investigación sobre las canteras moleras del monte Andatza (Usurbil, Gipuzkoa) (Andatza mendiko errotarri-harrobiei buruzko ikerketa proiektua)[86]
José Ignacio Alonso Arratibel - ERROTARRI ANDATZA. Canteros moleros y su negocio, según la documentación analizada de las canteras del monte Andatza (Usurbil, Gipuzkoa) (Errotarri-harginak eta beren negozioa, Andatza mendiko harrobien dokumentazioaren azterketaren arabera)[86]
Atxulondoko burdinola Abalozko sakanaren goi partean kokatuta zegoen, Asta eta Atxulondoko errekek bat egiten duten gunean, Zizurkilgo lurretan. Bere existentzia baieztatzen duten daturik zaharrenak XV. mendekoak (1470) dira. Gipuzkoan sortu zen lehenengotako industria izateaz gain, burdinola honen garrantzia handia izan zen, "Real Ferreria" deitua izan baitzen eta garai oparoenean 25 bat olagizonek egin omen baitzuten bertan lan.[88][89]
Gaur egun, basoaren erdian galdurik eta sasiak janda dago, burdinola eta olagizonen etxea izandakoaren aurriak eta energi hidraulikoa lortzeko bi erreketan burututako azpiegituraren hainbat aztarna baino ez da geratzen.[89]
Basogintza
Andatza Orreagako Kolegiataren jabetza izan zen XIII-XIX mendeetan basoen osaketa altuera eta lurraren kalitatearen arabera banatzen zen: Oria ibai inguruko zonalde heze eta emankorrenetan haritz kanduduna (Quercus robur L.) zen nagusi eta Andatzako tontor inguruko lur lehorrago eta kaskarragoetan berriz ametza (Quercus pyrenaica Willd).[58]
Eric Bauer Mandersheid-ek "Los Montes en la historia de España" ("Mendiak Espainiako historian") liburuan dionez munduari lehen aldiz bira eman zion 300 tonako Victoria itsasontzia 1517an Getariako ontziolan eraiki zuten Andatzako zura erabiliz, horretarako lortu zuten pribilegioa erabiliz.[58]
1748tik Ordenantzaz geroztik Espainiako Itsas Armadak zur-ekoizpenaren kontrol zuzena hartu zuen, Estatuaren ontzigintzara bideratuz.[58]
1763kootsailaren 24anOrreagako Kolegiatarenak ziren Andatza eta Iria mendien administratzaile zen Jose Beldarrainek "Instrucción sobre el modo de plantar árboles en el monte de Ydia" (euskaraz "Iria mendiko zuhaitzak landatzeko moduari buruzko argibideak") argitaratu zuen. Bertan mintegien hazkuntza metodoak, landaketa tarteak eta batez ere tantaien (gazteleraz bravo) hazkuntza aztertu zituen.[91]
XVIII. mendetik aurrera Espainiako itsas armadaren eta zenbait armadoreren ekimenez ontzioletatik gertuko udalerrietan koniferoak landatzen hasi ziren mastak egiteko. 1815ean zirkulu-formako 3 unada (0,3 hektarea/unada) landatu ziren izei zuriarekin 3 altueratan: Latindegi (5-45 metro), Irigain-Bizikatxo (40-130 metro) eta Ondardibiribil (355-460 metro). Mario Michel Rodríguez mendi ingeniariaren ustez espeziearentzat egokiena zen altuera aurkitzeko Marinak eta Irisasiko administratzaileak elkarlanean eginiko entsegu bat izan zitekeen. Administratzaileak Orreagako kolegiataren bidez lor zitzakeen izei zuri landaretxoak. 1870ean Maximo Lagunak izeidi hauek bisitatu zituen, Espainiako Baso-landarediaren Komisioarentzat egiten ari zen lanerako. Egoera onean zeudela iruditu zitzaion baina gehiegizko sarritasuna zutela. Irigaingoek batez beste 55 zentimetroko diametroa eta 24 metroko altuera zuten. Birsortze naturala ere behatu zuen baina ez zuen aurrera egiten ganaduaren presioagatik. Unada hauek 1892an inbentariatu ziren eta izei zuria ordenazio berriko B kuartelerako espezie nagusia izatea baztertu zen. Bi sailek gutxienez 1940 arte iraun zuten eta azken aleak 1957an moztu ziren.[58]
1887-1998 artean lau baso-kudeaketa proiektu egin dira:[58]
1887ko ordenazio zientifikoko proiektua (ez zen onartu).
1907an lehen aldiz zurina, oidiuma, ikusi zuten Andatzan eta laster mendi osora zabaldu zen. 1910ekootsailaren 10ean Irisasiren ardura zuen ingeniariari baimena eman zitzaion gaixo zeuden zuhaitzak barne hartuko zituzten ustiapen plan bereziak mendi osoan egiteko. Horren ondorioz aurrez programatutako ekintzak bertan behera geratu ziren gaixotasunak jotako unadetan. 1916an antolamendua berrikusteko ardura zuten ingeniariek mendiaren egoera "nahasia eta kaotikoa" zela esan zuten. Bi urtean 8.000 haritz hil ziren. Hariztia mantentzeko asmoz haritz gorri (Quercus rubra L.) eta zingira-haritza (Quercus palustris Muenchh) haritz amerikarrekin entseguak egin zituzten Oidiumari erresistentzia zioten ikertzeko.[58]1919an Octavio Elorrieta mendi-ingeniariak egindako bisitan entsegua arrakastatsua izan zela ikusi zuen, ordura arte oidiumak ez baitzituen eraso.[92]
1922ko sutea
1922ko martxo hasieran gertatutako suteak kalte handiak eragin zituen.[93] Sutearen jatorria larreak garbitzeko asmoz sastraken erreketa izan zen. Mendiaren bost seiren erre ziren, 500 hektarea inguru, gehienak aurreko 12 urteetan pinuarekin basoberrituak.[94] Zurinak ahuldutako hariztiek kalte larriak jasan zituzten.[58] Garaiko 300.000 pezetetan baloratu zituzten jasandako galerak[93] eta basoa leheneratzeko gastuak kontutan hartuta kopurua 400.000 pezetatik gora igoko zela kalkulatu zuten.[94]
Sutea Zizurkilgo lurretan hasi zen martxoaren 5ean 20:00etan eta hego haize indartsuaren laguntzaz Andatzako gainerantz zabaldu zen hegotikiparrera, mendiaren zabalera osoa hartuz eta Oriaibairaino iritsiz. Lehortearen eta aurreko asteetako hegoko eta hego-ekialdeko haizearen ondorioz lurra eta landaredia iharrak egoteak sutearen zabalkundean lagundu zuen. Martxoaren 5ean 15:00etan sua mugatzea lortu zuten eta ordu batzuk geroago, goizaldeko ordu bietan hasitako euriak itzaltzen lagundu zuen. Sutea itzaltzeko lanetan aritu ziren Usurbilgo postuko Ramon Izquierdo Guardia Zibilekokaboa, Santos Grajal Capietos tronpeta, Mauricio Cea Santidrián, Celedonio Moral y Moral eta Julián Francia Sáenz guardiak, mendi-zaintzako bi peoi eta Aginaga, Urdaiaga eta Usurbilgo hirurogei biztanle baino gehiago eta autoritate bezala Usurbilgo udal epailearen ordezkoa. Behin baino gehiagotan suak inguratuta aurkitu ziren arren ez zen hildakorik izan. Mendi-zain baten etxea eta mintegiko etxola berria salbatzea lortu zuten.[94] 60 urteko Antonio Balda eta 18 urteko Martin Balda zizurkildarrak atxilotu zituzten mendiari sua eman ziotenak zirelakoan. Argia astekariaren kronikaren arabera atxiloketek herria haserrarazi zuten errugabeak zirelako eta askatu egin behar izan zituzten.[95]
1945-1946 urteetan Andatzako pinu sailetatik zura ateratzeko kablea muntatu zuten. Muntaketa Zubietako Kalea baserriko Iparragirre anaiek egin zuten adituen laguntzaz, Aizpuruko errotakozerrategia errentan baitzuten. Biribillondotik Artzabal baserri ondoko Tokieder etxeraino jaisten zituzten enborrak. Kableak 2 kilometroko luzera zuen eta 2 poste besterik ez, bat Aiztondon eta bestea Olazabalen. Enborrak Biribillondoraino idi pareekin eta aurre-gurdiz eramaten zituzten arrastaka baina Etumetatik Biribillondora eramateko beste kable bat ere muntatu zuten. Balazta sistema bat zutenez mantso-mantso jaisten ziren enborrak eta ez zituzten txirrikak kaltetzen, baina okindegienlabeetarako egurra ere jaisten zuten eta eta hau ziztu bizian joaten zen, txirrikak berotuz. Txirrikak asto gainean eramaten zituzten atzera gora. Bost bat urtean atera zuten egurra. Ondoren, kablea desmuntatu eta Nafarroako Errazkin herrira saldu zuten, Aralarko Malloetatik belarra jaisteko.[96]
Gipuzkoako Foru Aldundiaren kudeaketa
2001ean Usurbilgo herritar batzuk sinadura bilketa egin zuten Gipuzkoako Foru Aldundiarenbaso ustiaketak ez zituelako konbentzitzen. Haien ustez Aldundiak ez zuen kontuan hartzen usurbildarren iritzia eta ez zuen baloratzen mendiaren benetako balioa: ekologikoa (bioaniztasuna, berezko basoa), kulturala, aisialdikoa, paisaia... Usurbildarrek Irisasiren erabilera antolatzeko eskubidea eta betebeharra zutela aldarrikatzen zuten eta udalari eskaera egiten zioten hori benetan gauzatzeko ekintzak bideratu zitzan.[97]
2015eko azaroak 8tik 9ra bitartean Puelazar inguruan gertatuko sutean 6,5 hektarea erre ziren, horietatik 5,5 lur publikoak, Gipuzkoako Foru Aldundiaren eskumenekoak. Sua itzaltzeko lanetan Usurbil, Errenteria eta Hondarribiko erretenek, basozainak, suhiltzaileek eta Usurbilgo Udal Brigadako langileek parte hartu zuten.[98]
2016an moztutako pinudia ordezkatzeko landatutako haritz, ametz eta urkiak nahi baino era urriagoan zetozela ikusita, 2019ko martxoan beharrezko ikusi zen Ziortza eta Logaratzu arteko eremua hostozabalez estaltzeko landaketa batekin laguntzea. 14,5 hektarea basoberritu zituen Gipuzkoako Foru Aldundiak 12.400 landarerekin: 5.900 pago (Fagus sylvatica), 5.900 haritz (Quercus robur) eta 600 ametz (Quercus pyrenaica).[100]
2019ko martxoan, Gipuzkoako Foru Aldundiak iragarri zuen, 58 urteko Intsinis pinuz osatutako 17 hektareako saila moztuko zuela Agamuno inguruan. Maderas Jose Saiz SL enpresari esleitu zioten mozketa lana eta bi hilabete inguru beharko zituztela aurreikusi zuten.[101][102]
2021eko martxoan Usurbilgo Udarregi ikastolakoLehen Hezkuntzako 3. mailako ikasleek 70 haritz landatu zituzten Irigain inguruan eskolako Agenda30 programaren barruan, aurreko urtean moztutako baso batean. Lauko taldeetan aritu ziren ikasleak, Usurbilgo Udaleko ingurumen zinegotziarekin eta lorazainarekin batera. Egun pasa egin ondoren oinez itzuli ziren ikastolara.[103]
Enpresa hau Euskal HerrianXIX. mendearen bigarren erdiko garapen industrialean kokatu behar da. Garai hartako saiakera industrial berritzaileen artean aipagarrienetako bat da. Proiektua Gregorio Lopetedi Lekunberriren ikerketa batean oinarritu zen. Hark sartu zituen haritzekozeta-harraren hazketa teknikak Gipuzkoan XIX. mendearen azken laurdenean.[106]Frantzian zehar ibili ondoren bere zeta haria egiteko egokia zela frogatu zuen eta DonostiakoGros auzoan zeta hari bihurtzeko "Lembicicoa" ("Lehendabizikoa") izeneko lantegi bat sortu zuen.[107][108] 1880an "Tratado práctico de la cría del gusano de seda del roble (attacus pernyi)" ("Haritzaren zeta-harraren (attacus pernyi) hazkuntzaren tratatu praktikoa") liburua argitaratu zuen bere ikerketen berri emanez.[108][109] Bere lanak sona handia izan zuen eta 1882an Bordeleko azoka ezagunean urrezko domina irabazi zuen.[108]
1878ko ekainaren 14an Llobregateko kondeak Andatzan zeta-harren ereduzko haztegi bat sortzeko lege proposamena aurkeztu zuen Espainiako Diputatuen Kongresuan.[58][105] Haztegiaren ustiapena Federico Perez de Nuerosi eman zitzaion. 300 hektarea jaso zituen haztegiarentzat, horietatik 100 ha basoberako hariztia zen eta 200 ha zuhaitzik gabea. Emakidadunak 300 hektareak haritzez estaltzeko betebeharra hartu zuen. Hazitako zeta-har espezie guztietatik hariztiak zituzten Espainiako probintzietara bidaltzeko adina tximeleta gorde behar zituen eta hazi gramoko gehienez kobratu zitekeena zehaztuta zegoen (50 zentimo). Urtero egindako lanen zerrenda bidali behar zion emakidadunak Espainiako Sustapen Ministerioari, lan teoriko-praktiko bat osatzeko helburuarekin. Emakidadunak eskubidea zuen bere lursailetan haritza ez zen guztia suntsitzeko, ustiapenerako egokiak ziren landareak kimatzeko, lursailak itxiturarekin ixteko eta hegazti intsektujaleak uxatzeko behaketa dorreak eraikitzeko. Emakida 45 urterako zen, beti ere zeta-harren hazkuntzarekin jarraitzeko baldintzarekin eta langintza horrekin erlazionatutako lanak soilik egitekotan. Baldintzak bete ezean Estatuaren jabetzara itzuliko ziren lursailak. Emakidadunak ez zuen kontribuzio zuzenik ordaindu behar lehen 10 urteetan.[105]
1878ko urriaren 1ean "Granja sericícola de Irisasi" (Zeta ekoizpenerako Irisasiko basetxea) izeneko sozietate anonimoa sortu zen Bilbon, Espainiako edozein lekutan zetarekin erlazionatutako produktuak ustiatzeko. 375.000 pezetako kapital soziala zuen, 500 pezetako 700 izendun akziotan banatuta. Kapital sozialaren erdia galduz gero sozietatea disolbatu eta likidatuko zela zehaztu zuten. Irabaziak banatzean %15 Federico Perez de Nueros Irisasi mendiaren emakidadunak jasoko zuen eta gainerakoa akziodunen artean banatuko zen proportzionalki.[110]
1882an Federico Perez de Nuerosek "Seda de Irisasi pulverizada" ("Irisasiko zeta birrindua") izeneko edertasunerako hautsen ekoizpenerako prozedura patentea eskatu zuen 20 urterako.[111] 1883ko otsailean "Seda de Irisasi en polvo para el cutis de las damas" ("Irisasiko zeta hautsa damen aurpegiko larruazalarentzat") izeneko produktuaren iragarkiak agertu ziren Madrilgo El Imparcial egunkarian.[112][113] Produktuaren patentea 1884an iraungi zen Perez de Nuerosek urteroko ordainketa egin ez zuelako.[114]
Erroizpeko arrain haztegia
Erroizpeko arrain haztegia Gipuzkoako errekak amuarrainez birpopulatzeko asmoarekin sortu zuten Erroizpeko zetaolaren goialdean. Ubide baten bidez Erroizpe errekatik hartzen zuten ura, gero zetaolaren beheko aldetik atzera errekara isurtzen zutelarik. Hainbat eraikin zutik daude oraindik.[115]
1915ean haztegitik ihes egindako 100 izokin inguru harrapatu zituzten Erroizpe errekan. Errekan gehienez eman zuten urtebetean asko hazi ziren, haietako batzuk kilo erditik gorako pisua zuten. Arrainek garai hartako ehunka pezetako balioa zuten.[116]
1949an mailakatutako lau urmael zeuden haztegian. Azaro aldera Gipuzkoako ibaietan harrapatutako amuarrainak ekartzen zituzten urmaeletara ugaltzeko. Urmaeletan 300 amuarrain inguru edukitzen zituzten. Urtarril aldera, amuarrainek sexu heldutasuna iristen zutenean, harrapatu eta ugalketarako urmaeletara eramaten zituzten. Urtero 120.000 arrainkume inkubatzeko gaitasuna zuten 24 aska zeuden baina orokorrean 50.000-60.000 soilik hazten zituzten, batzuetan 90.000. Emearen sabelaldean behatzekin presio eginez arrautzak lortzen zituzten. Arraba hori ontzi batean jartzen zuten eta amuarrain arretatik modu berean eskuratutako hazia isurtzen zuten gainean. Ar bakoitzak 1.000 arrautza inguru ernaldu ditzake. Ernalketa amaitutakoan arrainak ibaietara itzultzen zituzten. Arrautzak pintzel batekin nahasten zituzten eta bost minutura urarekin garbitu ondoren inkubazio asketara eramaten zituzten. Aska hauetan milimetro gutxiko tartearekin zeharka jarritako beirazko hagatxoz osatutako hondoa zuten erretiluak zeuden. Arrautzak erretilu horietan banatzen zituzten. Ondoren askak urarekin betetzeko iturriak irekitzen zituzten. 45 egun inguru igarotakoan jaiotzen ziren arrainkumeak. Jaio ahala hagatxoen artetik irristatuz asken hondora erortzen ziren. Lehen 35 egunetan sabelaldetik zintzilik zuten biteloaz elikatzen ziren. Denbora hori igarotakoan arto-irinez edo arrautza gorringoz egindako ahiz elikatzen zituzten ibaietan askatzeko moduko indar eta tamaina izan arte.[118]
1951ko otsailean haztegi honetako amuarrainen 8.000 arrautza erein zituzten Goizueta inguruan Urumea ibaian eta bere Mandoegi eta Asura ibaiadarretan. Vibert kaxekin egindako lehen entsegua izan zen. 1.000 arrautzako 8 kaxa sartu zituzten ibaiaren ibilguaren erdian ohantzean egindako zuloetan. Kaxen gainean harriak jartzen zituzten korronteak eraman ez zitzan eta harriekin inbutu antzeko egiturak sortzen zituzten kaxen inguruan korrontea azkartu eta lohia pilatzea saihesteko. Emaitzak ikusteko lehen probetan Urumearen ibaiadarretako kaxetan jaiotze tasa handia izan zela ikusi zuten baina Urumea ibaikoetan kaxa batzuk ez zituzten aurkitu edo oso jaiotza gutxi izan ziren.[119]1951kouztailaren 12an kaxak jaso zituzten. Lehen entsegu honen emaitza erdipurdikoa izan zen. Prozeduraren eraginkortasuna ontzat jo zuten baina kaxa gutxi aurkitu zituzten. Horretarako eman zituzten arrazoien artean zeuden lehen entsegua izanik kaxak jartzeko esperientzia gutxi izatea eta uretan denbora luzeegian eduki izana. Lehen behaketetan bezala ibaiadarretako kaxetan arrainkume asko zeudela ikusi zuten baina Urumean aurkitu zituzten kaxa gutxietan arrautzak deseginda zeuden, Hellineko berunmeategien isurketen eragin kaltegarria aipatu zuten arrazoi bezala.[120]
XX. mendearen lehen herenean Lasarte-OriakoMichelin lantegiaren ur beharrak asetzeko ur-bilketa sistema bat eraiki zuten. Abalozko sakanean Atxulondoerrekako urak Osinbeltzako urtegian biltzen dira eta 1.500 metroko tunel batean zehar Amidi baserri inguruko erreka-zokora ekartzen dira hodi batean. Hortik, lurrazpiko hodi batean Zubieta zeharkatuz, Goiaran baserriaren goiko aldean dagoen ur-biltegira doaz urak. Azkenik, hodia ur-biltegitik Michelingo instalazioetara doa Oria ibaiaren gaineko zubi batetik igaroz.[122]
Gaur egun oraindik martxan dago ur-bilketa sistema hau eta Michelin urez hornitzeaz gain Lasarte-Oriara ere iristen da Abalozko ura.[122]
Abalozko Osinbeltza urtegia
Abalozko zubia
Abalozko tunelaren sarrera
Ur-hodia Zubietatik Lasarte-Oriara eramateko Oria ibaiaren gaineko zubia
2003ko udan Gipuzkoako Foru Aldundiak Uliako antena Andatza ingurura lekuz aldatzeko baimena eman zion Radio Nacional de Españari. Urte berean, Eusko Jaurlaritzak ingurune babestu izendatu zuen Andatza, 11 dolmen eta zista batez osatutako Andatzako estazio megalitikoa Monumentu Multzo izendapenarekin Kultura Ondasun deklaratu zuenean.[126][128] Hori dela eta obra hasi aurretik Aranzadi Zientzia Elkarteak ingurunea aztertu zuen baina ikerketan ez zuen obra geldiarazteko adina elementurik topatu. Aranzadiren txostena ikusirik Donostiako Udalak pista egiteko baimena eman zuen.[126]
2005eko urrian antenarainoko bidea zabaltzen hasi ziren, Zubietako Artzabaletatxiki baserritik Andatza aldera 4 kilometroko luze eta 4 metro eta erdiko zabalerakoa. Urriaren 14an, ostirala, Zubietako lur-jabe batek lanak gelditu zituen, ez zuela abisurik jaso argudiatuz. Urriaren 17an, astelehena, lanei berrekin zieten baina Zubietako Herri Batzarreko kideek obra geldiarazi zuten, Imanol Azpiroz, Zubietako alkateak adierazi zuenez azken proiektuaren berririk ez zutelako eta enpresak hasiera batean aurkeztutakoan bidearen abiapuntua Urdaiaga zelako. Obraren ardura zuen enpresari proiektuaren idatzizko agiria eskatu zioten, baina enpresak Donostiako Udalean aurkeztua zuela eta Herri Batzarrari erakusteko beharrik ez zuela erantzun zuen.[129] 2005eko azaroaren 2an, pista eraikitzen ari zen enpresak Olaiko trikuharria txikitu zuen, seinaleztatuta egon arren.[126]
2007ko irailaren 12an hasi ziren antena jartzen.[130]
2020ko Andatza eguna bertan behera geratu zen COVID-19 pandemiaren eraginez. Aurreko urtean mendigunean Aranzadi Zientzia Elkarteak egindako azterketa arkeologikoa eta Asier Agirresarobe, Joseba Alonso eta Javi Castrok mugarri eta errotarri-harrobien inguruan egindako ikerketaren inguruko hitzaldi eta bisitak aurreikusita zituen Usurbilgo Udalak, baina horiek ere ezin izan zituzten egin.[135]
Errotarri baten kokapena erakusteko kartela 2021eko Andatza egunean
2021ean ezohiko moduan ospatu zen Andatza eguna COVID-19 pandemiarengatik. Usurbilgo zein Zizurkilgo antolatzaileek eta Usurbilgo Udalak bi zirkuitu antolatu zituzten, tontorraz haratago Andatzako txokoak ezagutzeko. Andatzara joateko deia egin zieten herritarrei, beti ere segurtasun neurriak errespetatuz.[136][137] Une horretan Usurbil konfinamendu perimetralean zegoen.[137] Ez zen hamaiketakorik egon, ezta trikiti doinurik ere, eta ia hutsik egon zen babesleku parea. Herritarrak talde txikitan ibili ziren, gehienak oinez, beste batzuk bizikletan edo lasterka.[138] Aurreko egunean kartelak jarri zituzten, Urdaiagatik hasita zirkuitua bakoitzak bere kasa egiteko. Horretaz gain, aurreko urteetan Asier Agirresarobe eta Javi Castrorekin batera Andatzako mugarri eta errotarriak aztertzen aritutako Joseba Alonso ikerlariak gidatutako ibilbidea abiatu zen Ziortziatik 10:00etan ondarea ezagutzeko.[136][137]
2011ko udazkenean Usurbilgo Andatza Mendizale Elkarteak 1. argazki lehiaketa antolatu zuen, baldintza bakarra argazkiak Andatzan ateratakoak izatea zen. Lehiakide bakoitzak 20x30 cm-ko argazki bakarra aurkeztu zezakeen.[142] 26 lan aurkeztu ziren lehiaketara eta hiru onenak saritu zituzten 2011ko abenduaren 2an, Mendi Astearen barne. Kami Vidalen "Iragana" izan zen lehen saritua, bigarren Joxe Mari Ikutzaren "Oiardo" eta hirugarren Kerman Errekondoren "Naturaren oparia". 100, 75 eta 50 euro jaso zituzten hurrenez hurren. Sari banaketaren aurretik Andatza Mendizale Elkarteak urtean zehar antolatutako irteeren irudi eta bideoak eman zituzten auditorioan eta ondoren erakusketa aretoan parte hartu zuten argazki guztiak ikusgai zirela luntxa dastatu zuten.[143]
Juan Luis Zabalaren2000. urteko Agur, Euzkadi eleberrian neska lagunak utzi ondoren protagonistak ez du kemenik edo ausardiarik harekin ezagututako gailur handietara itzultzeko eta etxe inguruko mendi txikietara joaten hasten da: Buruntza, Belkoain, Andatza...[146]
2021ekomaiatzaren 8aneuskal presoen auziari irtenbide bat ematea eskatzeko mendi martxak antolatu zituen SarekEuskal Herriko 650 tontorretara. Usurbildarrak Mikl Laboa plazatik abiatu ziren 9:30etan Andatzara "Izan Bidea" dinamikako kamiseta eta banderolekin. 11:30etan Sareren adierazpena irakurri zuten tontorrean eta Julio Sotok sortutako bertsoa eta Ikusi mendizaleak kantatu zituzten.[147]
2021ekourtarrilaren 31n ospatzekoa zen 10. edizioa 2022ra atzeratu zuten antolatzaileek COVID-19 pandemiaren eraginez. Hala ere, aurreko urteetan bezala, erdi utzita, ezkutuan zeuden pista zaharrak berreskuratzeko lanetan aritu ziren, aurrez baimenak eskatuta. Asmo horrekin mendira egin zuten lehen irteeran Usurbilgo gazte talde bat pistak garbitzen aurkitu zituzten.[154]
Lasarte-Oriako BTT trabesia
Lasarte-Oriako BTT trabesia urtero apirilean ospatzen den mendi bizikleta trabesia ez-konpetitibo herrikoia da. Lehen edizioa Lasarte-Oriako Saiatuz Kirol Taldeak antolatu zuen 2008ko apirilaren 6an eta 186 txirrindularik parte hartu zuten.[155] Bigarren edizioa 2010eko apirilaren 18an antolatu zuten eta 271 parte hartzaile izan ziren.[156][157] Hirugarren edizioa 2011ko apirilaren 10ean ospatu zen.[157] Laugarren edizioa 2014ko apirilaren 6an ospatu zen eta 412 txirrindulariko tropelak parte hartu zuen.[158] Geroztik urtero antolatzen da.
Lasarte-Oriako mendi festa
Lasarte-Oria Trail klubak antolatzen du.[159] Korrika egitea baimendua dagoen arren, ez da lasterketa bat eta ez dago inolako sailkapenik. Helburua mendiaz eta inguruneaz gozatzea da.[160]2019koirailaren 29an ospatu zen lehen edizioa. Parte hartzaileek bi ibilbide izan zituzten aukeran: 12,5 kilometroko ibilbide bat familientzat (Lasarte-Oria - Buruntza - Lasarte-Oria) eta 25 kilometrokoa helduentzat (Lasarte-Oria - Buruntza - Andatza - Lasarte-Oria).[159]
Bigarren edizioa 2020koirailaren 27an ospatu zuten. COVID-19aren pandemiaren eraginez protokolo zorrotz bat aplikatu zuten: irteeran ilaran abiatu ziren, distantziak mantenduz, eta tenperatura hartu zieten parte hartzaile guztiei. Maskara derrigorrezkoa izan zen hiriguneetan eta anoa postuetan.[161][162] Hiru ibilbide egongo zirela iragarri zuten hasiera batean: Ttipi-ttapa (8 km, Azkorteko ermita), Laburra (13,5 km, Buruntza) eta Luzea (28,5 km, Andatza, Belkoain eta Buruntza),[163] baina Ttipi-ttapa bertan behera utzi zuten arduragatik. Lehen edizioan martxa motza parte-hartzaile batzuei gogorregia iruditu zitzaienez, aldapa batzuk kendu zituzten, ibilbidea leuntzeko.[161][162]
Orientazio probak
2015-04-26an jokatutako orientazio probako kontrol-puntu bat aterpearen ondoan
2011koekainaren 18an Andatza Mendizale Elkarteak Usurbilgo I. orientazio proba antolatuko zuen Irungo Mendizaleen Orientazio Saila (IMOS) taldearen laguntzarekin.[164]
2017komartxoak 19an Gipuzkoako Orientazio Taldeak antolatutako Gipuzkoako II. Orientazio Liga herrikoiko (GOL) 4. proba jokatu zen Andatzan. GOLeko proba izateaz gain Euskal Herriko Unibertsitateko txapelketa ere izan zen.[166][167]
Usurbilgo Kultur Birako ibilaldi neurtua
2020kouztailaren 5ean ospatu zen Urdaiagatik Andatzarako ibilaldi neurtua Usurbilgo Kultur Biraren baitan, Covid19 pandemiak baldintzatuta.[168] Usurbilgo Kultur Bira Covid19ak eragindako osasun krisian udako kultur eskaintza bermatzeko antolatu zuten Usurbilgo hainbat eragilek Udalarekin elkarlanean.[169]San Estebango Jai Batzordeak bideratu zituen ibilaldi neurtuaren izen ematea eta prestaketa lanak. Gehienez 10 pertsonaz osatutako 13 talde txikik egin zuten ibilbidea, eguraldi eguzkitsuarekin. Talde bakoitzak ordu zehatz bat zuen Urdaiagako plazara igo, antolatzaileen argibideak jaso eta txangoa abiatzeko. Mendi ibilaldia egiteko finkatutako denborara gehien hurbildutako taldea saritu zuten.[168] Amaieran piknik modukoa egin zuten, norberak eramandako janariarekin eta antolakuntzak banatutako ura eta sagardoarekin.[170] Ekimen hau tarteko, Urdaiagara igotzeko bidea ibilgailuentzat itxita egon zen egunean zehar, bertako bizilagunentzat izan ezik.[171]
Uxue Trail
2019kouztailaren 6an ospatu zen lehen aldiz Uxue Trail, Pheland-McDermid sindromea duen 9 urteko Uxue usurbildarraren omenezko Andatzako lasterketa solidarioa. Gaixotasuna ezagutzera emateko helburuarekin antolatu zuten eta lortutako dirua Pheland-McDermid Fundazioari bidali zitzaion.[172] Ia 300 lasterkarik hartu zuten parte, 143 lagunek ibilbide motza egin zuten, 11 kilometrokoa, eta 134k 20 kilometroko ibilbide luzea. Luzera bakoitzeko hiruna emakume eta gizon saritu zituen antolakuntzak.[173]
Ibilbideak
Errotarrien bidea (PR-GI 216)
Errotarrien bidea Andatza mendiko errotarrigintza ezagutzera emateko helburuarekin 2023an Usurbilgo Udalak aurkeztutako mendi ibilbide labur homologatua da: PR-GI 216. Mota horretako lehena da Usurbilen. Ibilbidea zirkularra da, 8,7 kilometroko luzera du eta 549 metroko desnibela. Zailtasun maila errazekoa da. Urdaiaga auzoan hasi eta amaitzen da, eta Andatzaren magala inguratzen du, hainbat errotarri eta harrobi ikusteko aukera emanez. Hiru ordu eta 25 minutuan egin daiteke, marra hori eta zuriak jarraituz.[174]
Errotarrien bidea ibilbidearen panela eta seinaleak Urdaiagako kaxkotik Igartzazabal baserrirako bidean
Ainhoa Arrozpide zinegotzia eta Ibon Goikoetxea teknikaria ibilbidearen eskuorriarekin eta aurkitutako errotarri zaharrena eta txikiena Potxoenean
Igoerak
Igoera azkarrena Usurbilen hasten da, Santu Enea eta Urdaiaga auzoetatik, Igartzazabal eta Puela Berri baserrietan zehar. Hegoaldetik, Zizurkildik hain zuzen, Zarateko Bentatik igaroz, ere egin daiteke egoera.
↑ ab(Gaztelaniaz)Análisis preliminar de la diversidad biológica en el entorno natural de Donostia-San Sebastián. Aranzadi Zientzia Elkartea, 467-484 or..
↑ abcd(Gaztelaniaz)Pascual Mayoral, Pilar; García Ruiz, Pedro; Castro, Javi. (2011). «Canteras de piedras de molino y moleros en Navarra»Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra (Nafarroako Gobernua) 86 (Separata): 228,241-243..
↑(Gaztelaniaz)Zirikiain Gaiztarro, Mariano. Los astilleros fluviales. Aranzadi, 11-12 or..
↑(Gaztelaniaz)Aragón Ruano, Álvaro. (2001). [www.aranzadi.eus/fileadmin/docs/Munibe/2001001285.pdf El bosque guipuzcoano en la Edad moderna:
aprovechamiento, ordenamiento legal y conflictividad.. ] Aranzadi, 89 or..
↑(Gaztelaniaz)Elorrieta Artaza, Octavio. (1919). «La riqueza forestal e industrias derivadas»Actas de Primer Congreso de Estudios Vascos de Oñate 1918 (Bilbo: Bilbaina de artes gráficas Juan J. Rochelt).
.jpg)
.jpg)
_on_English_Oak_(Quercus_robur)_leaf_(8131481506).jpg)
