Poljska je unitarna država, koju čini 16 vojvodstava.
Etimologija imena
Ime Poljska potiče od plemena Poljana, koji su naseljavali teritoriju današnje Velikopoljske. Reč Poljani (Polanie) može da se protivmači kao „oni koji žive na poljima“. Može da se pretpostavi da je glavno zanimanje tog plemena bila zemljoradnja, dok je kod ostalih plemena, npr. Vislana i Mazovšana bilo drugačije jer su naseljavali šumske terene.
U prošlosti su korišćeni latinski termini terra Poloniae - poljska zemlja ili Regnum Poloniae - poljsko carstvo. Ime Poljska (Polska) počinje da se koristi u XI veku. Zemlja Poljana je u XIV veku nazivana Staropoljska (Staropolska), a kasnije Velikopoljska (Wielkopolska). Južne zemlje su zbog kontrasta nazivane Malopoljska (Małopolska).
Ostala imena Poljske: (Lechia, persijski jezikLachistan, litvanskiLenkija) i Poljaka (rus.Lяh, mađ.Lengyel) potiču od imena plemena Leđana, za koje se smatra da su živeli u sadašnjem jugozapadnom delu Poljske.
Reč žečpospolita (rzeczpospolita) označava republiku.
Ime Polska, koje se pojavljuje sredinom 11. stoljeća, dolazi od drevnog slavenskog plemena
Polanie ("oni koji žive na polju", doslovno Poljaci), koje se naselilo u nizinama između Odre i Visle
nakon pada Rimskog Carstva, u 5. stoljeću.
Poljsko zlatno doba je 16. stoljeće, kada se Poljska ujedinila s Litvom i bila jedna od glavnih europskih sila pod dinastijom Jagelovića.
Dinastija je propala 1572., a Poljska je ušla u dugo razdoblje ratova i opadanja moći. Zemlja je raskomadana 1772., 1793. i 1795. godine,
kad je podijeljena između Rusije, Prusije i Austrije.
Poljska je opet uspostavljena kao neovisna država nakon 1. svjetskog rata. Godine 1939. podijeljena je nadvoje
između Njemačke i Sovjetskog Saveza. Nakon 2. svjetskog rata,
Poljska je dobila nova područja na zapadu, ali je izgubila dvostruko veća područja na istoku.
Istoričari pretpostavljaju da su tokom kasne antike na teritoriji današnje Poljske živele mnoge različite etničke grupe. Tačna etnička i lingvistička pripadnost tih grupa je bila predmet velikih debata. Posebno su mesta i vreme postojanja prvobitnih naselja slovenskih plemena bila predmet velikih kontroverzi.[7]
Za vladavine Boleslava Hrabrog (992—1027) Poljska se proširila na oblast Lužice, Češke, Moravske i Slovačke. Boleslav II (1058—1079) je izuzeo Poljsku ispod vlasti Svetog Rimskog carstva i proglasio se kraljem čime je Poljska postala slobodna kraljevina.
Od vremena vladanja Boleslava III (1102—1138) Poljaci su počeli da vode dugotrajne ratove protiv pripadnika Nemačkog viteškog reda (Tevtonaca) koji u 12. veku otimaju Poljskoj područja Pomeranije od ušća Visle do Gdanjska. Tim je osvajanjima Poljskoj zaprečen put do Baltičkog mora. Nakon njegove smrti Poljska je u stalnim sukobima s Brandenburgom i Tevtoncima, a u tim je sukobima izgubila zapadno Pomorje, Veliku Poljsku, Gdanjsko primorje i jug države.
Od 12. do početka 15. veka Poljska naglo slabi, osamostaljuju se pojedine kneževine, a Nemci se šire na poljska područja. Njihovim dolaskom niču gradovi i sela i podstiče se privredni razvitak. 1241. godine u Poljsku su provalili Tatari koji su poharali južne predele Poljske koje su poljski vladari naseljavali Nemcima. Tih godina visoki staleži preuzimaju nemački jezik i običaje, a kako su se Nemci naselili i uz pogranična područja Poljske, polako Poljska dolazi pod nemački uticaj. 1300. godine poljsko plemstvo bira češkog kralja Vaclava II za kralja Poljske kako bi se uspešnije oduprli nemačkom prodoru, ali to nije uspelo. Nakon njegove smrti 1305. godine raspala se personalna unije između Poljske i Češke.
Proces za ujedinjavanje poljskih zemalja započeo je u 14. veku kralj Vladislav I (1306—1333) koji je Poljskoj ponovo pripojio Krakov i Veliku Poljsku. Jačanje Poljske nastavlja Kazimir III (1333—1370) koji podstiče razvitak poljskih gradova pospešivanjem razvitka trgovine i zanatstva. On kodifikuje poljsko pravo (Statut Wislicki), podstiče kolonizaciju nenaseljenih poljskih područja, te sprovodi finansijske i upravne reforme. Osnovao je i Krakovski univerzitet i utemeljio Kraljevski vrhovni sud u Krakovu. On je bio poslednji poljski vladar iz dinastije Pjastovića, a nakon njegove smrti na poljski presto dolazi kralj Ludovik I Anžujski iz dinastije ugarskih Anžujaca koji je bio sestrić Kazimira III. Nakon njegove smrti na vlast dolazi njegova kći Jadviga koja se udala za litvanskog kneza Vladislava Jagela koji je vladao Poljskom kao Vladislav II (1386—1434).
Dinastija Jageolonaca (1385—1569)
Izborom za poljskog kralja, on je primio hrišćanstvo i uspostavio Poljsko-litvansku uniju. Nakon uspostavljanja te unije, Poljska je uz pomoć Litvanije uspela da spreči prodor Nemaca. 1410. u Bitci kod Grunwalda i teško porazila Teutonce. Nakon smrti Vladislava II, na vlast dolazi Vladislav III (1434—1444) Poznat je i pod nazivom Vladislav Varnenčik jer je 1444. poginuo u bitki kraj Varne.
Njega je nasledio Kazimir IV (1447—1492) iz dinastije Jagelovića koji je ograničio svoju vlast uspostavom Državnog sabora (sejm) i koji je primorao plemstvo na plaćanje poreza. Stvorio je jaku poljsku državu osvajanjem zapadne Pruske, Moldavije i istočnog Pomorja.
U 16. veku Poljska ulazi u razdoblje unutrašnjih staleških borbi, pa je kralj bio primoran da donese Rodomsku konstituciju prema kojoj zakoni mogu da se donesu samo uz pristanak malog i srednjeg plemstva (šljahte).
Nakon smrti Stefana Batorija (1575—1586), Poljska je ponovo ojačala dolaskom na vlast Žigmunda III (1587—1632) iz švedske dinastije Vasa, ali joj je moć oslabila za vladavine Jana II Kazimira koji je ratovao protiv Rusije i Švedske. Poljska u drugoj polovini 17. veka ratuje i sa Turcima i u tim ratovima gubi Podoliju i velika područja na desnoj obali Dnjepra. Ta su joj područja vraćena Mirom u Sremskim Karlovcima, jer je Poljska pomogla u odbrani Beča od turskih napada.
Pobede Poljske nad Turcima nisu ojačale kraljevu vlast, a samovolja šljahte postala je sve izraženija. 1652. godine izglasan je zakon Liberum veto kojim je ozakonjena feudalnaanarhija u Poljskoj. Tim je zakonom svaki član jednodomne skupštine u Poljskoj (sejm) mogao da spreči donošenje bilo kakvog zakona.
U ratovima protiv Švedske i Rusije u drugoj polovini 17. veka, Poljska gubi veliki deo svojih teritorija. 1697. godine saksonski kneževi postaju kraljevi Poljske, čime dolazi do kraja poljske nezavisnosti. Krajem 18. veka Poljska je podeljena između Rusije, Austrije i Pruske i prestaje da postoji kao država. Nakon 1815. nekadašnje poljske zemlje dolaze pod rusku vlast kao Kongresna Poljska i od 1863. godine Poljska je ruska provincija i predmet intenzivne rusifikacije.
Od 1918. do danas
Promena poljskih granica posle Drugog svetskog rata
Poljska je opet uspostavljena kao nezavisna država nakon Prvog svetskog rata. Godine 1939. podeljena je nadvoje između Nemačke i Sovjetskog Saveza. Nakon Drugog svetskog rata, Poljska je dobila nova područja na zapadu, ali je izgubila dvostruko veća područja na istoku.
Predsjednik države bira se na općim izborima svakih pet godina. On je šef države, najviši
predstavnik zemlje u domaćim i međunarodnim pitanjima, te vrhovni zapovjednik oružanih snaga. Ima ovlasti da pod određenim okolnostima
raspusti zakonodavna tijela i raspiše nove izbore.
Predsjednik vlade predsjeda Vijećem ministara, koje izvršava odluke zakonodavnih tijela.
Predsjednika vlade imenuje predsjednik države uz odobrenje parlamenta, a najčešće je to vođa većinske stranke.
Članove Vijeća ministara imenuje donji dom parlamenta.
Parlament ili Narodna skupština (Zgromadzenie Narodowe) ima Donji dom (Sejm) s 460 zastupnika i Senat (Senat) sa 100 zastupnika.
Zastupnici se biraju svake četiri godine, većinskim sustavom glasovanja po pokrajinama. Ustav kaže da manjine imaju dva zastupnička mjesta,
te da stranke moraju imati barem 5% ukupnog broja glasova da bi ušle u parlament.
Glavne grane sudstva su Vrhovni sud (Sąd Najwyższy), čije suce imenuje predsjednik države
na preporuku Državnog sudbenog vijeća na neograničeno vrijeme, i Ustavni sud (Trybunał Konstytucyjny),
čije suce bira Sejm na mandat od devet godina.
Poljska teritorija se sastoji iz pet geografskih područja. Na severozapadu uz baltičku obalu Pomorja i Gdanjskog zaljeva nalaze se brojne morske prevlake, priobalne dine, jezera, reke i kanali. Skoro sasvim pravu liniju obale razbijaju Szczecinski, Pucki i Vislanska laguna. Na severu i u centralnom delu Poljske su se formirale ravnice tokom ledenog doba. Tako su nastale četiri velike ravnice: Mazurska, Kašupska, Pomorska i Velikopoljska. Ovi predeli su blago brdovite morene u kojima postoje brojna jezera. Južno od ravnica je područje širokih rečnih dolina Šleske i Mazovije. Posebno je karakteristično lesno tle u regionu Lublina na kome su vidljivi značajni efekti erozije. Još južnije prostiru se predeli poljskih planina srednje visine: Beskidi, Sudeti, Svetokrižke planine i Tatra Planine - najveći opseg od čitavih Karpata.
Granice
Dužina poljskih granica iznosi 3511 kilometara, a od toga 440 otpada na morsku granicu (obala Baltičkog mora).
Poljska se graniči na:
zapadu sa Nemačkom (467 km),
na jugu sa Češkom (796 km) i Slovačkom (541 km),
na istoku sa Ukrajinom (535 km) i Belorusijom (418 km),
na severu sa Litvanijom (104 km) i Rusijom (Kalinjingradska oblast) (210 km).
Reljef
Planinsko jezero u Visokim TatramaPoljski Karpati
Poljska ima 70 vrhova sa preko 2.000 m nadmorske visine i svi oni se nalaze u planinama Tatre. Ovo područje se u Poljskoj deli na oblast Visokih i Zapadnih Tatri. To je najviši planinski lanac Poljske i Karpata. Sa 2.499 m najviši je vrh Risi (Rysy). Drugi po visini je lanac Beskida (najviši vrh: 1.725 m). Najviši vrh Sudeta je Snježka (Śnieżka) sa 1.602 m.
Najniža tačka Poljske je na -2 metra nadmorske visine kod Elblaga.
Dine u Slovinskom nacionalnom parkuDolina najduže reke Poljske - Visle
Najduže reke Poljske su Visla (1.047 km), granična reka Odra (854 km), Warta (808 km) i Zapadni Bug (772 km) koja čini istočnu granicu zemlje. Visla i Odra se ulivaju u Baltičko more. Neke manje reke u Sudetima pripadaju slivu Labe, odnosno Severnog mora. Reka Orava u Beskidima se preko reke Vag uliva u Dunav, dok se neke male reke u zapadnim Karpatima preko Dnjestra ulivaju u Crno more.
Reke Poljske se vekovima koriste za plovidbu. Svojim dugim lađama Vikinzi su plovili na svoje pljačkaške pohode rekama Visla i Odra. U srednjem i novom veku, transport žita i poljoprivrednih proizvoda iz Poljsko-litvanske države rekama do Danciga (Gdanjska) i dalje u zapadnu Evropu bio je jedan od najznačajnijih trgovačkih puteva. O vremenu prosperiteta svedoče renesansni i barokni spomenici u gradovima duž ovih reka.
Poljska ima oko 10.000 jezera površine veće od jednog hektara, i po tome je jedna od jezerima najbogatijih država sveta. U Evropi samo Finska ima više jezera po jedinici površine. Najveća jezera površine veće od 100 km² su Śniardwy i Mamri u Regiji Mazurska jezera, kao i Lebsko i Dravsko jezero u Pomorju. Pored jezera u ravnicama na severu, postoje i planinska jezera u Tatrama, od kojih je Morskije Oko površinski najveće (34,9 hektara). Najdublje jezero je Hanjča sa 108,5 m dubine, u Podlaskom vojvodstvu.
Šume pokrivaju 29,2% površina. Preko polovine teritorije se koristi za poljoprivredu, od čega najviše za ratarstvo. Stočarstvo je zastupljeno u brdsko-planinskim područjima. Preko 1 % ukupne površine (3.145 km²) otpada na 23 nacionalna parka. Po ovome Poljska zauzima prvo mesto u Evropi. Većina poljskih nacionalnih parkova nalazi se na jugu zemlje. Pored njih, zaštićene su i oblasti reka, jezera i močvara u centralnom delu zemlje, kao i obale na severu.
U Poljskoj žive neke životinje koje su izumrle u ostatku Evrope, kao što su: bizoni u prašumi Bjalovježa, mrki medvedi u Bjalovježi, Tatrama i Karpatima, vukovi i risovi u šumskim područjima, losovi na severu Poljske, dabrovi u Mazuriji i Pomorju. U šumama se susreću jeleni i divlje svinje. Na istoku Poljske postoje nedirnute prastare šume, od kojih je najpoznatija Bjalovježa. Velika šumska područja postoje i na planinama, u Mazuriji, Pomorju i donjoj Šleskoj.
Poljska je najvažnije područje za razmnožavanje evropskih ptica selica. Četvrtina svih ptica koje leti stignu u Evropu, izleže ptiće u Poljskoj, najviše u obalskim predelima i zaštićenim močvarama reka Bjebža, Narev i Varta. U Mazuriji ima sela gde živi više roda nego ljudi.
Klima
Klima Poljske je umerena, koja prelazi u kontinentalnu što se više ide na istok i jugoistok. Leta su umereno topla sa srednjim temperaturama između 16 i 19 °C. Zime su hladne sa srednjim temperaturama od 0 °C na severozapadu, do −5 °C na jugoistoku. Padavina ima tokom čitave godine, pri čemu su na istoku zime sušnije od leta.
Broj stanovnika poljske od 1961—2003 (u hiljadama)
Stanovništvo Poljske je najgušće naseljeno na jugu, a najređe na severozapadu i severoistoku zemlje. Prema podacima iz 2001. godine, 63% ljudi živi u gradovima, od toga 42 grada imaju više od sto hiljada stanovnika, a 6 gradova više od petsto hiljada.
Poljsku je nekada sačinjavao veliki broj naroda, kultura i vera. Drugi svetski rat i teritorijalni pomak na zapad homogenizovali su stanovništvo. Danas Poljaci čine 98% stanovnika, a glavne manjine su Nemci, Ukrajinci i Belorusi.
Poljaci spadaju u slovenske narode. Govore poljskim jezikom. Delu Poljaka maternji jezik je Kašupski jezik veoma sličan poljskom. Poljski jezik je zvaničan jezik iako je po zakonu o nacionalnim manjinama omogućeno korišćenje maternjeg jezika. Po popisu iz 2002. godine 97,8% stanovnika poljske govori poljski. Najzastupljeniji jezici manjina su: nemački, ukrajinski, beloruski, romski i ruski.
Demografske statistike
(2006)
Broj stanovnika
38.622.000
Stanovništvo po godištu
0 - 14 godina
16,7% (muškaraca 3.319.176; žena 3.150.859)
15 - 64 godina
70,3% (muškaraca 13.506.153; žena 13.638.265)
preko 64 godine
13% (muškaraca 1.912.431; žena 3.108.260)
Srednja starost
U celoj populaciji
36,43 godina
Muškaraca
34,52 godina
Žena
38,49 godina
Prirodni priraštaj
0,028%
Broj rođenih na 1.000 stanovnika
10,78
Broj umrlih na 1.000 stanovnika
10,01
Stanovištvo po polu
pri rođenju
1,06 muškaraca/ženi
ispod 15 godina
1,05 muškaraca/ženi
15 - 64 godina
0,99 muškaraca/ženi
iznad 64 godina
0,62 muškaraca/ženi
U celoj populaciji
0,94 muškaraca/ženi
Očekivana dužina života
U celoj populaciji
74,74 godina
Muškaraca
70,71 godina
Žena
79,03 godina
Po podacima svetske zdravstvene organizacije iz 2003. godine:
Očekivana dužina života: Poljska zauzima 28. mesto u Evropi.
Očekivana dužina života: Poljska je takođe na 28. mestu u Evropi.
Religija
Od Drugog svetskog rata, masovnog preseljenja stanovništva i pomeranja težišta poljske države na zapad, Poljska je gotovo sasvim katolička zemlja. Procentualno, 94,5 stanovništva su rimokatolici, od toga oko 70% aktivni vernici. Oko 1,3% Poljaka su pravoslavni hrišćani, 0,3% su jehovini svedoci, 0,2% su grkokatolici, 0,2% evangelisti. Pre rata je u Poljskoj živela najveća evropska zajednica Jevreja sa oko 3,3 miliona pripadnika, od kojih je većina stradala u holokaustu, a malobrojni preživeli su većinom emigrirali u Izrael. Danas u Poljskoj živi oko 5.000 Jevreja. Već nekoliko vekova u severozapadnoj Poljskoj živi mala zajednica od oko 5.000 Tatara muslimana. Ukupan broj muslimana u Poljskoj je 15-25 hiljada.
Pokojni papa Jovan Pavle II (1920—2005) je izuzetno cenjen u Poljskoj. Pre izbora za papu, on je pod krštenim imenom Karol Vojtila služio kao nadbiskupKrakova i odigrao značajnu političku ulogu u rušenju komunističkog sistema u Poljskoj.
Potpredsednik vlade i ministar finansija bio je Lešek Balcerovic koji je rukovodio prelaskom privrede sa planske na tržišnu. Ovaj plan, poznat pod imenom šok terapija, kontrolisanom hiperinflacijom je uništio dotadašnju poljsku privredu i uveo tržišne uslove. Privredna politika Poljske od tada do danas se zasniva na principima neoliberalizma u privredi.
Posle prve teške faze tranzicije praćene jakom inflacijom, devalvacijom nacionalne valute, zatvaranjem preduzeća i snažnim rastom nezaposlenosti, ova politika je omogućila razvoj i modernizaciju poljske privrede. Do ekonomskog rasta je došlo 1993. kada se povećao i nivo blagostanja, što je dovelo do povećanja potrošnje, niže inflacije i stabilizacije zlote. Povećala se trgovina sa inostranstvom kao i strane investicije.
Poljski privredni rast uzrokovan šok terapijom nastavio se do 1997. kada je stopa nezaposlenosti pala ispod 10%. Posle toga pojavili su se novi ekonomski problemi; stopa nezaposlenosti od 20% je dostignuta 2004, a do 2007. je pala na 12%. Od pristupanja EU veliki broj poljskih radnika je našao zaposlenje na zapadu, naročito na Britanskim ostrvima. Ovaj trend je zaustavljen do 2008.
Potpredsednik vlade i ministar finansija bio je Lešek Balcerovic koji je rukovodio prelaskom privrede sa planske na tržišnu. Ovaj plan, poznat pod imenom šok terapija, kontrolisanom hiperinflacijom je uništio dotadašnju poljsku privredu i uveo tržišne uslove. Privredna politika Poljske od tada do danas se zasniva na principima neoliberalizma u privredi.
Posle prve teške faze tranzicije praćene jakom inflacijom, devalvacijom nacionalne valute, zatvaranjem preduzeća i snažnim rastom nezaposlenosti, ova politika je omogućila razvoj i modernizaciju poljske privrede. Do ekonomskog rasta je došlo 1993. kada se povećao i nivo blagostanja, što je dovelo do povećanja potrošnje, niže inflacije i stabilizacije zlote. Povećala se trgovina sa inostranstvom kao i strane investicije.
Poljski privredni rast uzrokovan šok terapijom nastavio se do 1997. kada je stopa nezaposlenosti pala ispod 10%. Posle toga pojavili su se novi ekonomski problemi; stopa nezaposlenosti od 20% je dostignuta 2004, a do 2007. je pala na 12%. Od pristupanja EU veliki broj poljskih radnika je našao zaposlenje na zapadu, naročito na Britanskim ostrvima. Ovaj trend je zaustavljen do 2008.
Najvažniji privredni partner Poljske je Nemačka. Ostali važni privredni partneri su: Francuska, Italija, Rusija, Velika Britanija, Češka, Kina i Holandija.
Gradovi Poljske ilustruju širok spektar evropskih istorijskih arhitektonskih stilova, od romanike do moderne. Istorijska jezgra Varšave i Krakova su primeri razvoja arhitekture od srednjeg veka, preko renesanse i baroka, i kasnije. U više mesta sačuvane su srednjovekovne tvrđave i građevine, na primer u Torunju i Malborku. Zamość je primer grada građenog po renesansnom idealu. Barokne crkve postoje u gradovima širom Poljske. Lublinski dvorac pripada pravcu neogotičke arhitekture.
↑Maciej Kosiński, Magdalena Wieczorek-Szmal (2007). „Z mroku dziejów. Kultura Łużycka” (PDF file, direct download 1.95 MB). Muzeum Częstochowskie. Rezerwat archeologiczny (Museum of Częstochowa). str. 3–4. ISBN978-83-601281-1-4. Pristupljeno 9. 1. 2013. »... kultura łużycka nie tworzyła jednej zwartej całości. Jak się wydaje, jej skład etniczny był niejednorodny.«
1 Značajan dio teritorija se nalazi u Aziji. • 2 U potpunosti u Aziji, ali ima društvene i političke veze s Evropom. • 3 Posjeduje zavisne ili slične teritorije izvan Evrope.
_-_POL_-_UNOCHA.svg)
.jpg)
.jpg)
.svg)
