Severna Makedonija (mak. Северна Македонија [ˈsɛvɛrna makɛˈdɔnija], alb. Maqedonia e Veriut [macɛdɔˈnia ɛ vɛɾiˈut]; službeno Republika Severna Makedonija, mak. Република Северна Македонија, alb. Republika e Maqedonisë së Veriut; do 2019. Makedonija), država u jugoistočnoj Evropi, između Kosova (duljina granice 159 km) i Srbije (62 km) na severu, Bugarske na istoku (148 km), Grčke na jugu (246 km) i Albanije na zapadu (151 km); obuhvata 25 713 km². Glavni grad je Skoplje. Od sticanja nezavisnosti vođen je spor oko imena sa susednom Grčkom, koji je 2018. godine rešen Prespanskim sporazumom.
Geografija
Položaj
Fizička mapa Severne Makedonije
Severna Makedonija je država na Balkanskom poluostrvu. Zauzima površinu od 25.713 km². Ukupna dužina granica iznosi 766 km. Država se graniči sa Srbijom na severu (221 km, od toga 159 km sa Srbijom), na zapadu sa Albanijom (151 km), na jugu sa Grčkom (246 km) i na istoku sa Bugarskom (148 km).
Severna Makedonija se nalazi u gornjem i srednjem Povardarju, između Šarskih - pindskih i Rodopskih planina. Nalazi se u široj geografskoj regiji Makedoniji.
Reljef
Šar planina
U Severnoj Makedoniji se izdvajaju 3 reljefne celine: Zapadna Severna Makedonija, središnji deo ili Povardarje i Istočna Severna Makedonija.
U Severnoj Makedoniji vlada submediteranska klima koju odlikuju vruća i suva leta i hladne i vlažne zime. Srednje godišnje temperature opadaju od severa prema jugu zemlje.
Srednja godišnja količina padavina je u planinama oko 1.000 - 1.500 mm, a u zavetrinskim kotlinama 600 – 700 mm.
Najplodnija su glinasto - ilovasta tla u nižim delovima kotlina. U brdsko - planinskim delovima prevladavaju kamenjari i rankeri (humusna šumska tla).
Što se vegetacije tiče, u nižim delovima prevladavaju hrast medunac, obični grab i cer, dok u višim delovima nalazimo bukvu i bukovo-jelove šume. Takođe nalazimo i zimzeleno sredozemno rastinje.
Severna Makedonija ima 3 značajna prirodna jezera - Ohridsko, Prespansko i Dojransko. Posebno je značajno i turistički posećeno Ohridsko jezero, jedno od najstarijih jezera na Zemlji, u njemu žive endemski primerci, ohridska pastrmka, belvica (Salmothymus ohridanus), jegulja, i više tipova račića, puževa i školjki, bistrina vode i njena prozirnost je do 50 metara. Dojransko jezero je međugranično sa Grčkom, sa kojom danas postoji spor zbog preteranog korišćenja jezerske vode za navodnjavanje severne Grčke.
Ruševine antičkog grada Stobi u današnjoj Makedoniji.
U starom veku, najveći deo teritorije Severne Makedonije je bila u sastavu kraljevine Pajonije, koju su naseljavali Pajonci, narod tračkog porekla, kao i u sastavu Ilirije i Dardanije, koji su naseljavala ilirska plemena. Sedište ove države je bilo prvo u Vilazori (današnji Veles), a kasnije u Stobiju.
Najjužniji pojas današnje Severne Makedonije zauzimala je antička Makedonija. Antički Makedonci su bili stari balkanski narod, koji je govorio jedan nedovoljno poznat jezik. Prvi značajni kralj antičkih Makedonaca je bio Filip II Makedonski. Godine 336. pne. Filip II Makedonski je pokorio gornju Makedoniju, južnu Pajoniju i starogrčke polise. Filipov sin Aleksandar Veliki je osvojio i uključio u svoju državu ostatak regiona, stigavši na severu čak do Dunava. Na istoku Aleksandar je porazio Persijsko carstvo, pa se njegova imperija protezala od Dunava i Jonskog mora do Egipta i Indije. Posle njegove smrti 323. pne., usled sukoba Aleksandrovih generala, ova ogromna država se raspala na tri dela. Makedonijom je zavladali kraljevi iz dinastije Antipatrida, ali njihova vladavina nije dugo potrajala zbog sukoba sa rivalskom dinastijom Antigonida.
Antički grad Herakleja koju je osnovao Filip II Makedonski
Makedonsko savezništvo sa Kartaginom i prodor rimske države na istok je dovelo do tri Makedonska rata (215. pne.-168. pne.). Da bi se osigurao od Rimljana, Filip V je pojačao fortifikacije u Skoplju i Uskani (današnje Kičevo), a sa juga je imao okupiranu Grčku. Međutim, grčki polisi i Rimljani su se udružili i pod pritiskom Rimljana morao se povući iz Grčke i postaviti odbranu u klisuri Tempi. Ipak, u dobi vladavina njegovog sina, Perseja V, Rimljani su ušli sa juga i pobedili Perseja u bici kod Pidne, posle koje je Makedonsko kraljevstvo u celosti potpalo pod rimsku vlast, a poslednji kralj Makedonije Persej V je odveden kao rob u Rim. Pod rimskom vlašću ova oblast je podeljena između dve rimske provincije; veći deo je bio deo u okviru provincije Makedonije, dok je najseverniji deo bio uključen u sastav Gornje Mezije. Posle podele Rimskog carstva 395. na Istočno i Zapadno rimsko carstvo, Makedonija je postala deo Istočnog rimskog carstva.
Južni Sloveni su se naselili na teritoriju regije Makedonije u 6. veku. Sloveni su učestovali u nekoliko pohoda na Vizantiju, sami ili u savezu sa Avarima i Prabugarima. Oko 680. godine grupa Prabugara, koje je predvodio kan Kuber se naselila u Pelagoniji i pokrenula pohode u oblast Soluna.
Krajem 7. veka vizantijski car Justinijan II je organizovao masovni pohod protiv Slovena na grčkom poluostrvu, u kojem je zarobio veliki broj Slovena i preselio ih u Kapadokiju. Do vladavine Konstansa II (koji je takođe organizovao pohode protiv Slovena), značajan broj makedonskih Slovena je zarobljen i preseljen u centralni deo Male Azije.
Za vreme vladavine bugarskog cara Presijana I, Makedonija je 837. postala deo Prvog bugarskog carstva. U ovom periodu su među Slovenima delovali braća Ćirilo i Metodije, poreklom iz Soluna, koji su tvorci glagoljice i starocrkvenoslovenskog jezika i čijim radom je veliki broj Slovena pokršten. Njihovi učenici Kliment i Naum su u Ohridu osnovali jak kulturni centar. U 10. veku u Makedoniji se pojavilo bogumilsko učenje, kao odgovor na potčinjavajući feudalni crkveno-ekonomski sistem. Ono se brzo se proširilo po celoj Evropi.
Prvo bugarsko carstvo je 968. napala i pokorila Kijevska Rusija, ali je vizantijski car Jovan I Cimiskije 971. godine uspeo da od Kijevske Rusije preotme istočne delove Prvog bugarskog carstva. U međuvremenu, u zapadnom delu Prvog bugarskog carstva izbio je ustanak četvorice braće komitopula (Davida, Arona, Mojsija i Samuila) protiv Vizantije. Braća su 976. pokrenule novu veliku kampanju protiv Vizantije. Samuilo je iste godine ostao sam u borbi protiv Vizantije, tokom koje je uspeo da stvori moćno carstvo koje se protezalo od Jadranskog do Crnog mora i od Dunava do Tesalije. Samuilova država je postojala do 1018. nakon čega je ponovo dospela pod vlast Vizantije.
Slovenski ustanci su nastavili da izbijaju na mahove, često uz pomoć srpskih kneževina na severu. Svaku privremenu nezavisnost koju su ustanici uspevali da steknu Vizantija je obično brzo gušiča. Ovaj period su obeležili ratovi Normana i Vizantije. Normani su krenuli u napad sa svojih teritorija u južnoj Italiji i privremeno su zavladali malim teritorijama na severozapadnoj obali.
Međutim sa krajem 12. veka, neuzastavljivo slabljenje Vizantije je pružilo okolnim državama da na duže vreme drže Makedoniju. Početkom 13. veka obnovljeno Bugarsko carstvo je zavladalo ovom oblašću. Zbog unutrašnjih problema carstvo nije dugo trajalo, a region je u drugoj polovini 13. veka ponovo došao pod kontrolu obnovljene Vizantije. Od kraja 13. Makedonija je postala deo srpske kraljevine, a Skoplje je 1346. postalo prestonica Dušanovog carstva. U Skoplju je objavljen i Dušanov zakonik.
Posle smrti cara Dušana, slabi naslednik i borbe za moć su još jednom podelile Balkansko poluostrvo, što se poklopilo na prodorom Osmanlija u Evropu. Oblašću Makedonije upravljali su braća Vukašin i Uglješa Mrnjavčević, koji su pokušali da zaustave Turke u Maričkoj bici1371. Posle njihovog poraza, Vukašinov sin Marko Mrnjavčević i braća Dejanovići su postali turski vazali.
Pod otomanskim carstvom
Region Makedonije je pod otomanskom vlašću ostala više od pet vijekova. Krajem 19. vijeka, sa slabljenjem Otomanskog Imperija i stvaranjem novih nacionalnih država na Balkanu, postavilo se pitanje sudbine Makedonije, odnosno došlo je do postupnog stvaranja nacionalne svijesti kod lokalnog slavenskog stanovništva koje se počinje izjašnjavati kao Bugari. Godine 1893. je tako osnovana Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO), organizacija čiji je cilj bio autonomija ili priključenje Makedonije Bugarskoj. Članovi VMRO su 1903. digli ilindenski ustanak, koji je, prije nego što je ugušen, doveo do stvaranja kratkotrajne Kruševske republike. Osim Bugarske, za Makedoniju su bile zainteresirane i Srbija i Grčka. Te tri države su godine 1912. započele prvi balkanski rat kojim je konačno prestala otomanska vlast, ali su se međusobno posvađale oko granica, što je godinu dana kasnije dovelo do drugog balkanskog rata u kome su se protiv Bugarske udružile Srbija i Grčka. Rezultat tog rata je bio podjela Makedonije na tri oblasti - Egejska Makedonija je pripala Grčkoj, Vardarska Makedonija je pripala Srbiji, a ostatak ili Pirinska Makedonija Bugarskoj. Makedoniju je Bugarska okupirala za vrijeme prvi svjetski rat|prvog svjetskog rata, ali ju je nakon rata morala napustiti. Nakon rata su ustanovljene granice koje danas odgovaraju granicama Severne Makedonije, a koja sadrži najveći dio Vardarske Makedonije.
Vardar
Severna Makedonija je pod srpskom, a kasnije vlašću Kraljevine SHS službeno smatrana Starom ili Južnom Srbijom, a stanovništvo podvrgavano srbizaciji i negaciji vlastitog nacionalnog identiteta. Nakon aprilskog rata je podijeljena između pro-italijanske Albanije i Bugarske. Severna Makedonija se kao posebna nacija službeno pojavila za vrijeme drugog svjetskog rata kada je Titov partizanski pokret prihvatio koncept Jugoslavije kao federacije ravnopravnih nacionalnih država, uključujući i Severnu Makedoniju. Ona je 2.8.1944. proglašena državom na zasjedanju ASNOM-a, te je pod nazivom Narodna Republika Makedonija, a kasnije Socijalistička Republika Makedonija bila jugoslavenske federacije sve do njenog raspada1991. godine.
Za razliku do drugih republika SFRJ, Makedonija, koja je nezavisnost proglasila 17.11.1991. i bila međunarodno priznata 1992. godine, nije bila direktno ili indirektno zahvaćena ratnim sukobima. Međutim, njenu privredu je teško pogodio gubitak tržišta, a izvor tenzija je bio spor s Grčkom oko imena, odnosno tenzije s albanskom manjinom koje su 2001. godine dovele do kratkotrajnog oružanog sukoba. Godine 2018. je spor oko imena rešen Prespanskim sporazumom kojim je, u zamenu za olakšanje ulaska u EU i NATO, pristala promeniti ime u Severna Makedonija.
Broj stanovnika Severne Makedonije od 1992. do 2003. (u hiljadama)Etnički sastav Severne Makedonije po opštinama 2002. godine
Prema popisu stanovništva iz 2003. broj stanovnika Severne Makedonije se neznatno smanjio zbog iseljavanja i iznosio je 2.022.547. Etnički sastav je bio sledeći:
Veliki gradovi su: Skoplje, Bitolj, Prilep, Kumanovo, Tetovo. U tzv. "Velikom Skoplju" živi više od 1/4 stanovništva zemlje, što su vezi sa malom gustinom naseljenosti u odnosu na susedne zemlje govori o velikoj usresređenosti makedonskog stanovništva u velikim gradovima.
Jezik
Službeni jezici su makedonski i albanski. Jezici koje govori više od 20% stanovništva lokalne samouprave su takođe službeni i uvek uz makedonski i albanski. U pojedinim opštinama gde 20% stanovništva koristi neki drugi jezik, taj drugi jezik je u službenoj upotrebi (npr. turski, srpski, romski, bosanski ili vlaški jezik). Pravo zvanične upotrebe jezika na opštinskom nivou imaju sve manjinske grupe sa više od 20% u udelu stanovništva te opštine.
Oblasti se dalje dele na opštine. Po izdvajanju iz Jugoslavije Severna Makedonija se sastojala od 34 opštine, da bi se 1996. godine njihov broj povećao na 123. Novim sistemom iz avgusta 2004. godine broj opština je smanjen na 85.
Od industrija najviše se ističu prehrambena i duvanska industrija, proizvodnja gvožđa i čelika. Nacionalna valuta je Makedonski denar: 1 denar = 100 dena.
Severna Makedonija je po svom položaju kontinentalna zemlja u sredini Balkanskog poluostrva, pa su i glavne saobraćajne veze u zemlji one povezuju različite delove poluostrva (transbalkanske veze). Posebno je važna veza sever-jug Vardarskom udolinom, koja povezuje Grčku sa ostatkom Evrope.
Ukupna dužina železničke mreže u Severnoj Makedoniji je 699 km. Najvažnija železnička linija je pruga na liniji granica sa Srbijom - Kumanovo - Skoplje - Veles - Đevđelija - granica sa Grčkom. Od 2001. godine gradi se pruga Beljakovci - granica sa Bugarskom, čime će se dobiti neposredna veza Skoplje - Sofija. Najvažnije železničko čvorište u zemlji je Skoplje, a ostala dva su Veles i Kumanovo.
Grad Ohrid je severnomakedonski i pravoslavni Jerusalim, muzej na otvorenom, kulturna baština se proteže od praistorije do današnjih dana, u njemu je osnovan i delovao je prvi Sveslovenski univerzitet osnovan od vv. Klimenta Ohridskog i Sv. Nauma Ohridskog. Freske i ikone u mnogim crkvama i manastirima u Ohridu i Severnoj Makedoniji su jedinstvene u svetu. Reka Radika i njen kanjon je ekološka sredina, priroda je neponovljiva, a manastir Sv. Jovan Bigorski je jedan od najlepših manastira na Balkanu, raspolaže sa jedinstvenim oltarom u svetu izrađenom dubokim duborezom.
1 Značajan dio teritorija se nalazi u Aziji. • 2 U potpunosti u Aziji, ali ima društvene i političke veze s Evropom. • 3 Posjeduje zavisne ili slične teritorije izvan Evrope.
.svg)
