Socijalizam (engl. socialism; franc. socialisme; nem. sozialismus; poreklo prema lat. socialis: društveni; saveznički), pojam koji označava izrazito moderne i progresivne političke i ekonomske ideje i teorije koji krajnjim ciljem svojih ideala teže prevazilaženju i korenitom raskidu sa sistemom svetskog kapitalizma radi uspostavljanja uređenja globalnog karaktera baziranog na globalnim sredstvima za proizvodnju i raspodelu u zajedničkom vlasništvu i pod demokratskim upravljanjem od strane cele globalne zajednice u cilju proizvodnje samo za potrebe.^[1][2][3][4] Nastao je u 18. veku u Evropi kao moderni odgovor na industrijalizaciju i kapitalizam.^[5][6][7] Socijalizam se kroz istoriju svog razvoja pojavljivao unutar različitih političkih koncepcija i teorija, od kojih su najznačajnije: anarhizam različitih struja, marksizam različitih struja, demokratski socijalizam, socijaldemokratija, religijski socijalizam (hrišćanski socijalizam, islamski socijalizam i sl.), utopijski socijalizam, boljševizam (autoritarni komunizam) itd.^{[8][9][10][11]}

Svaka varijanta socijalističke ideje nastoji u industrijalizovanom društvu ostvariti društveni poredak u kojem neće postojati kapitalizam, u kojem će se prevazići privatno vlasništvo u ekonomiji, a privredna sredstva i ekonomija biti stavljeni pod javnu demokratsku kontrolu.

Centralne vrednosti zajedničke svim oblicima socijalizma jesu kritika privatnog vlasništva u ekonomiji i težnja da privredna sredstva i ekonomija budu stavljeni pod javnu demokratsku kontrolu (ili barem neki delimični oblik javne kontrole), te načelo društvene jednakosti.^{[12][13][14][15][16]} Pojavni oblici socijalizma međusobno se razlikuju po načinu (sredstvima) kojim će se te vrednosti postići. Socijalizam je izrazito savremena i moderna ideja, iako se sadržaj pojma socijalizma može pronaći već u ranim iskustvima čovečanstva, u pojedinim etičko-religijskim učenjima^[17], u praksi nekih religijskih zajednica, od judaizma, islama, hrišćanstva, budizma do raznih drugih religijskih grupa, odnosno u učenjima svih onih koji su bolje društvo pokušavali postići koncepcijama pravednosti utemeljenim na jednakosti, bratstvu i sestrinstvu.

U tom smislu elementi socijalističkog mišljenja mogu se pronaći u delima utopista (T. Kampanela, Tomas Mor).^[18] U delu Utopija iz 1516. godine Tomas Mor ukazuje da „tamo gde je vlasništvo privatno, gde je novac merilo svih stvari, teško je i nemoguće da zajednica ima pravednu vladu“.

Utopijski socijalizam je bio spontani niz političkih i društvenih ideja sredine 19. veka, koje su se javile pojavom industrijske revolucije i ranog kapitalizma. Istovremeno su se pojavili i mislioci kao Robert Oven i Šarl Furije koji su imali ideje bliske kasnijim socijalističkim idejama promene društva. Šarl Furije je težio izgradnji društva na osnovu falansterija, odnosno modela uravnoteženih zajednica, koje bi funkcionisale kao akcionarska društva, čiji bi se dohodak delio među članovima društva, pa nikakav oblik vlasti ne bi bio potreban. Sen Simon se zauzimao za novi društveni poredak sa centralizovanom strukturom u kojem će umesto vladavine kapitalista društvom upravljati naučnici i najučeniji članovi društva, a Robert Oven se usmerio na sindikalno i zadružno radničko udruživanje. Reč „socijalista“ prvi put se pojavila 1827. godine u časopisu „Cooperative Magazine“, koji je uređivao Robert Oven, a reč „socijalizam“ u časopisu „Le Globe“ 1832. godine.^[19]

Utopijski socijalizam se često opisuje kao predstavljanje vizija i kontura imaginarnih budućih društava, pri čemu su pozitivni ideali glavni razlog za kretanje društva u takvom pravcu. Kasniji socijalisti i kritičari utopijskog socijalizma smatrali su da utopijski socijalizam nije utemeljen u stvarnim materijalnim uslovima postojećeg društva.^[20]

Kao pojam ili etiketu najčešće se koristi ili se koristio za definisanje onih socijalista koji su živeli u prvoj četvrtini 19. veka, a kasnije su socijalisti oznaku utopijski pripisali kao pogrdnicu da bi nagoveštavali naivnost i odbacivali njihove ideje kao maštovite i nerealne.^[21]

Jedna ključna razlika između utopijskih socijalista i ostalih socijalista (uključujući većinu marksista i anarhista) jeste ta što utopijski socijalisti uglavnom ne veruju da je bilo kakav oblik klasne borbe ili socijalne revolucije potreban za pojavu socijalizma. Utopijski socijalisti smatraju da ljudi svih klasa mogu dobrovoljno usvojiti svoj plan za društvo ako je on predstavljen uverljivo. Osećaju da se njihov oblik kooperativne zajednice može uspostaviti među istomišljenicima unutar već postojećeg kapitalističkog društva i da njihove male eksperimentalne zajednice komunalnih naselja unutar samog kapitalizma mogu demonstrirati izvodljivost svog plana za društvo.^[22]

Anarhizam je škola mišljenja unutar socijalističke teorije i socijalističkog pokreta. Inspirisani idejama mutualiste Pjera Žozefa Prudona i praksom Pariske komune iz 1871. godine anarhisti Mihail Bakunjin i Petar Kropotkin su među prvima razvijali teorije o antiautoritarnom besklasnom društvu (anarhija), zalažući se za društvo bez privatnog vlasništva i represivnih delova postojeće kapitalističke države.^[23][24]

„Anarhizam“, „slobodarski socijalizam“, „antiautoritarni socijalizam“ ili „bezdržavni socijalizam“ je skup antiautoritarnih, antietatističkih i slobodarskih političkih filozofija unutar socijalističkog pokreta koji kritikuju državnosocijalističku koncepciju socijalizma kao oblik državnog kapitalizma u kojem manjinska i otuđena birokratija zadržava centralizovanu kontrolu nad ekonomijom i diriguje masama, umesto da stanovništvo preuzme moć u svoje ruke. Kritikuje robovanje plati i nadnici na radnom mestu, a afirmiše samoupravljanje proizvođača i stvaralaca (kakva je delimično ostvarena u jugoslavenskon samoupravnom socijalizmu), te decentralizovane demokratske strukture političke organizacije.^[25]

Slobodarski socijalizam često kritikuje represivne elemente postojeće kapitalističke države i tvrdi da se društvo koje se temelji na slobodi i pravdi može postići jedino prevladavanjem autoritarnih i represivnih institucija koje kontrolišu sredstva za proizvodnju i raspodelu i podređuju većinu radnog i obespravljenog stanovništva vlasničkoj kapitalističkoj klasi ili političkoj i ekonomskoj eliti. Slobodarski socijalisti se zalažu za decentralizovane demokratske strukture zasnovane na federalnim ili konfederalnim udruženjima, formiranim na principima direktne demokratije i demokratskih tela, kao što su saveti proizvođača. Razlikuje se od autoritarnog i avangardističkog pristupa boljševizma i lenjinizma, ali i reformizma fabijanizma i Bernštajnove verzije socijaldemokratije.^[26][27][28]

Oblici i socijalističko krilo prošlih i sadašnjih političkih filozofija i pokreta koji se obično opisuju kao slobodarsko socijalistički uključuje anarhizam (posebno anarhističke škole mišljenja kao što su anarhosocijalizam, anarhosindikalizam, anarhokolektivizam, zeleni anarhizam, mutualizam i socijalni anarhizam), zatim slobodarski marksizam, luksemburgizam, pojedine verzije demokratskog socijalizma, autonomizam, socijalizam saveta, participizam i revolucionarni sindikalizam.^[29][30]

Marksizam je filozofski pravac, sociološka teorija, kritika političke ekonomije i politička filozofija revolucionarnog socijalizma utemeljena na spisima nemačkog filozofa Karla Marksa (po kojoj je dobio ime) i Marksovog prijatelja i saradnika Fridriha Engelsa. Od svih tih spisa je najvažnija Marksova nedovršena knjiga Kapital (nem. Das Kapital).

Svoje motive, metod i osnovne kategorije crpi na preispitivanju engleske političke ekonomije, francuskog socijalizma i nemačke idealističke filozofije iz prve polovine 19. veka u svom nastojanju da kapitalističko društvo nadogradi na naučnom i revolucionarnom osnovu. Marksizam istoriju tumači kroz sukob povlašćenih i potlačenih društvenih klasa, i smatra da će eksploatacija rada, idejne zablude i autoritarni odnosi biti prevladani stvaranjem besklasnog društva.

Politička praksa koja je temeljena na radovima Marksa i Engelsa može da obuhvata različite oblike politika i misli kao i akademsko istraživanje unutar mnogih polja. Iako postoje mnoge teorijske i praktične razlike između različitih oblika marksizma većina deli:

• pažnju na materijalne uslove ljudskih života i društvene odnose među ljudima
• stav da svest ljudi o uslovima njihovih života odražava te materijalne uslove i odnose
• razumevanje klase u pogledu različitih ekonomskih proizvodnih odnosa i kao određeni položaj unutar tih odnosa
• razumevanje materijalnih uslova i društvenih odnosa kao istorijski promenjive
• pogled na istoriju prema kojoj klasna borba, tj. razvijajući sukob između klasa sa suprotnim interesima, izgrađuje svako istorijsko razdoblje i pokreće istorijsku promenu
• simpatija prema radničkoj klasi i svim obespravljenima

Glavne tačke razdora među marksistima je stepen njihove posvete prema radničkoj revoluciji kao sredstva postizanja ljudske emancipacije i prosvetiteljstva i tačan mehanizam kojim se takva revolucija može uspešno izvesti.

Unutar marksizma postoje različite struje, koje su čak i u međusobnom sukobu u pogledu teorijskih i metodoloških postavki materijalističkog shvatanja istorije, ali i kritike političke ekonomije. Sve to čini da je veoma teško dati jedinstvenu definiciju marksizma, pošto se on i danas razvija u kritičkoj distanci prema prethodnim polazištima, u različitim kulturnim sredinama i obzirom na aktuelne krize kapitalističkog sistema koji je u međuvremenu dobio globalne razmere, kako u pogledu rasprostranjenosti u društvima širom sveta, ali i kao međunarodnog ekonomskog poretka.

Karl Marks je bio izrazito uticajni nemački filozof, politički ekonomista i revolucionarni socijalista. Marks se doticao velikog broja različitih problema, uključujući otuđenje i izrabljivanje radnika, kapitalistički način proizvodnje i istorijski materijalizam. Ipak, najpoznatiji je po analizi istorije u kontekstu klasnih borbi, kao što je to sažela početna rečenica u Manifestu: „Istorija svih dosadašnjih postojećih društava je istorija klasnih borbi.“.^[31]

Fridrih Engels je bio nemački politički filozof 19. veka. On je razvio antikapitalističku ideju uz Marksa.

Prvi put su se susreli lično u septembru 1844. godine. Otkrili su da imaju slične poglede na filozofiju i kapitalizam, te su odlučili da rade zajedno, napravivši određen broj radova među koje spada „Sveta porodica“. Nakon što je francuska vlada deportovala Marksa iz Francuske u januaru 1845. godine Engels i Marks su odlučili da se presele u Belgiju koja je tada omogućavala veću slobodu izražavanja nego neke druge zemlje u Evropi. Engels i Marks vratili su se u Brisel u januaru 1846. godine gde su zasnovali odbor za korespondenciju.

1847. godine Engels i Marks su zajedno započeli pisati jedan pamflet temeljen na Engelsovim Principima. Dovršili su pamflet od 12.000 reči u šest sedmica napisavši ga takvim načinom da ideja antikapitalizma bude razumljiva široj publici i izdali ga kao Manifest u februaru 1848. godine. U maju te godine Belgija je izbacila Marksa i Engelsa. Preselili su se u Keln gde su započeli izdavati radikalne novine „Neue Rheinische Zeitung“. 1849. godine Marks i Engels su morali napustiti Nemačku i smestili su se u London. Pruske vlasti su vršile pritisak na britansku vlast da ih obojicu izbaci, ali premijer Lord Džon Rasel je to odbio. Samo sa novcem koji je jedino Engels mogao zaraditi, porodica Marks je živela u teškom siromaštvu.

Posle Marksove smrti u 1883. godini Engels je posvetio ostatak svoga života uređujući i prevodeći Marksove spise. Ali, i značajno doprinio feminističkoj teoriji videvši na primeru uzorka monogamnog braka dominaciju muškarca nad ženom. U tom smislu povezuje antikapitalističku teoriju sa porodicom tvrdeći da su muškarci dominirali ženama, kao što je kapitalistička klasa dominirala radnicima. Engels je umro u Londonu 1895. godine.^[32]

Klasični marksizam je bio pod uticajem različitih mislilaca. Ti mislioci se mogu podeliti na tri grupe:

• Nemački filozofi u koje spadaju: Imanuel Kant, Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Ludvig Fojerbah
• Engleski i škotski politički ekonomisti u koje spadaju: Adam Smit i David Rikardo
• Francuski društveni teoretičari u koje spadaju: Žan Žak Ruso, Šarl Furije, Sen Simon, Pjer Žozef Prudon, Flora Tristan, Luj Blan

Ostali uticaji su:

• Antički materijalizam (Epikur, Lukrecije)
• Đanbatista Viko
• Luis Henri Morgan

Glavne ideje Marksovog i Engelsovog sabranog dela uključuju:^[33]

• sredstva proizvodnje: Sredstva proizvodnje su kombinacija sredstva rada i predmeta rada korišćeni od radnika da rade proizvode. U sredstva rada spadaju strojevi, alati, oprema, infrastruktura i „sve one stvari pomoću kojih ljudsko biće deluje na predmet rada i pretvara ga“. U predmet rada spadaju sirovi materijali i materijali direktno preuzeti iz prirode. Sredstva proizvodnje sama po sebi ne proizvode ništa – radna snaga je potrebna da se proizvodnja uspostavi.
• način proizvodnje: Način proizvodnje je određena kombinacija proizvodnih sila (uključujući sredstva proizvodnje i radnu snagu) i društvenih i tehničkih proizvodnih odnosa (u što spada vlasništvo, moć i kontrolni odnosi koji vladaju proizvodnom imovinom društva često kodifikovani kao zakon; kooperativni radni odnosi i oblici povezivanja; odnosi među ljudima i predmetima njihovog rada i odnos između društvenih klasa).
• temelj i nadstruktura: Marks i Engels koriste metaforu „temelj-struktura“ da objasne ideju da totalitet odnosa između ljudi obzirom na „društvenu proizvodnju njihovih postojanja“ oblikuje ekonomski temelj na kojem izrasta nadstruktura političkih i legalnih institucija. Bazi saodgovara društvena svest u koju spadaju religijske, filozofske i ostale velike ideje. Baza uslovljava oboje, nadstrukturu i društvenu svest. Konflikt između razvoja materijalnih produktivnih sila i proizvodnih odnosa uzrokuje socijalne revolucije i ishodna promena u ekonomskom temelju će pre ili kasnije dovesti do preoblikovanja nadstrukture. Ali za Marksa proces nije jednosmeran – refleksivan je. Temelj određuje nadstrukturu u prvoj instanci i ostaje temelj oblika društvene organizacije koja tada može ponovno delovati na oba dela metafore „temelj-struktura“. Odnos između nadstrukture i temelja se smatra dijalektičnim, a ne kao distinkcija između dva prava entiteta „u svetu“.
• klasna svest: Klasna svest znači samosvest klase i svog kapaciteta da čini u svom racionalnom interesu.
• ideologija: Bez da je dao opštu definiciju za ideologiju Marks nekoliko puta je koristio termin da odredi proizvodnju prizora društvene stvarnosti. Prema Engelsu, „ideologija je proces postignut od tzv. mislioca svesno, tačno je, iako lažnom svešću. Prave motivišuće sile koje ga podstiču ostaju mu nepoznati; drugačije to ne bi bio ideološki proces. Prema tome, zamišlja lažne ili na prvi pogled motivišuće sile“. Zbog toga što vladajuća klasa kontroliše sredstva proizvodnje, nadstruktura društva kao i njena vladajuća pravila će biti određena prema tome šta je u najboljem interesu vladajuće klase. Kao što je Marks rekao slavno u Nemačkoj ideologiji, „ideje vladajuće klase su u svakoj epohi vladajuće ideje tj. klasa koja vlada materijalnim silama u društvu istovremeno vlada njegovim intelektualnim silama“. Prema tome, ideologija društva je od izrazite važnosti, jer zbunjuje otuđene grupe i može stvoriti lažnu svest kao fetišizam robe (gledajući na rad kao kapital ~ degradacija ljudskog života).
• istorijski materijalizam: Istorijski materijalizam je prvi artikulisao Marks, iako sam nije koristio taj termin. Ono traži uzroke razvoja i promena u ljudskim društvima u smislu u kojem ljudi kolektivno stvaraju sredstva za život, prema tome, davajući naglasak kroz ekonomsku analizu na sve što koegzistira sa ekonomskim temeljem društva (npr. društvene klase, političke strukture, ideologije).
• politička ekonomija: Termin „politička ekonomija“ je originalno značio proučavanje uslova pod kojim je organizovana proizvodnja u državama novostvorenih kapitalističkih sistema. Prema tome, politička ekonomija proučava mehanizam ljudske aktivnosti u organizovanju materijala i mehanizam raspodele suficita i deficita koji su rezultat te aktivnosti. Politička ekonomija proučava kako sredstva proizvodnje ili određenije kapital se manifestuje u ekonomskoj aktivnosti.
• eksploatacija: Marks spominje eksploataciju celog segmenta ili klase društva od drugoga. Vidi ju kao inherentno svojstvo i ključni element kapitalizma i slobodnog tržišta. Profit koji je dobio kapitalista je razlika između vrednosti proizvoda učinjen od strane radnika i nadnice koju radnik dobija; drugim rečima, kapitalizam deluje na temelju plaćanja radnika manje od pune vrednosti njegovog rada, tako da kapitalistička klasa može imati profit.
• otuđenje: Marks spominje otuđenje ljudi od aspekta ljudske prirode. Otuđenje opisuje objektivne značajke situacije osobe u kapitalizmu – nije nužno da one veruju ili osećaju da su otuđeni. On veruje da je otuđene sistematski rezultat kapitalizma.

Marks je smatrao da identitet društvene klase je dobijen od njenog odnosa prema sredstvima proizvodnje (u opoziciji prema tome da je klasa određena samo po bogatstvu tj. niža klasa, srednja klasa i visoka klasa).^[34]

Marks opisuje nekoliko društvenih klasa u kapitalizmu, primarno:

• radnička klasa: Oni individualci koji prodaju svoju radnu snagu (i, prema tome, dodaju vrednost proizvodu) i onaj ko u kapitalističkom načinu proizvodnje ne poseduju vlastita sredstva proizvodnje. Prema Marksu, kapitalistički način proizvodnje stvara uslove koji dozvoljavaju kapitalističkoj klasi da izrabljuju radništvo zbog činjenice da radna snaga radnika stvara dodanu vrednost veću od nadnice radnika.
• kapitalistička klasa: oni koji poseduju sredstva proizvodnje i kupuju radnu snagu od radništva koji su kompenzovani nadnicom i, prema tome, izrabljuju radništvo.

Kapitalistička klasa se može dalje podeliti na vrlo bogatu kapitalističku klasu i malu kapitalističku klasu. Mala kapitalistička klasa su oni koji zapošljavaju rad ali i rade sami. To mogu biti mali vlasnici, seljaci koji imaju zemlju i trgovački radnici. Marks je predvideo da će mala kapitalistička klasa eventualno biti uništena neprestanim izumljivanjem novih sredstava proizvodnje, te da će veliki deo male kapitalističke klase biti gurnut u radništvo.

Marks je identifikovao i druge klase kao:

• lumpenproletarijat: Kriminalci, vagabundi, prosjaci itd. Ljudi koji nemaju mesta u ekonomskim sistemima i koji bi se prodali najvećem ponuđivaću.
• zemljoposednici: Klasa ljudi koji su bili istorijski važni od kojih neko još ima bogatstvo i moć.
• seljaštvo i poljoprivrednici: Ovu klasu je gledao kao neorganizovanu i nesposobnu da izvrši promenu. Verovao je i da će ta klasa nestati od koje će većina postati radništvo, a ostali zemljoposednici.

Istorijski materijalizam, teorija materijalističkog shvatanja istorije prema kojoj način proizvodnje materijalnog života uslovljava razvoj društvenog, polititičkog i kulturnog života. Osnovne metodološke postavke te teorije izneo je Karl Marks u Nemačkoj ideologiji 1846. godine, a potpuno ih razradio u Prilogu kritici političke ekonomije 1859. godine. Marks istoriju vidi kao proces u kojem se zakonito izmenjuju društveno-ekonomske formacije (lovačko-sakupljačka zajednica, robovlasništvo, feudalizam, kapitalizam), a one su određene isključivo stepenom razvoja materijalnih proizvodnih snaga. Na osnovu te teorije potonja marksistička istoriografija u svojim istraživanjima je dala prednost ekonomskoj analizi u istorijskim istraživanjima, iz koje se tumačilo društvo u celini.^[35][36][37]

Postavke istorijskog materijalizma koje su sažeto izražene u Marksovom predgovoru za „Prilog kritici političke ekonomije“ iz januara 1859. godine u Londonu:^[38]

U društvenoj proizvodnji svoga života ljudi stupaju u određene, nužne odnose, nezavisne od njihove volje, odnose proizvodnje, koji odgovaraju određenom stepenu razvitka njihovih materijalnih proizvodnih snaga. Celokupnost tih odnosa proizvodnje sačinjava ekonomsku strukturu društva, realnu osnovu, na kojoj se diže pravna i politička nadgradnja i kojoj odgovaraju određeni oblici društvene svesti. Način proizvodnje materijalnog života uslovljava proces socijalnog, političkog i duhovnog života uopšte. Ne određuje svest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svest. Na izvesnom stupenu svog razvitka dolaze materijalne proizvodne snage društva u protivrečje sa postojećim odnosima proizvodnje, ili, što je samo pravni izraz za to, sa odnosima svojine u čijem su se okviru dotle kretale. Iz oblika razvijanja proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije. Sa promenom ekonomske osnove vrši se sporije ili brže prevrat čitave ogromne nadgradnje. Pri posmatranju ovakvih prevrata mora se uvek razlikovati materijalni prevrat u ekonomskim uslovima proizvodnje, koji se da konstatovati sa tačnošću fizičkih nauka, od pravnih, političkih, religioznih, umetničkih ili filozofskih, ukratko, od ideoloških oblika u kojima ljudi postaju svesni toga sukoba i borbom ga rešavaju. Kao god što neku individuu ne ocenjujemo po onome šta ona o sebi misli da jeste, tako ni o ovakvoj prevratnoj epohi ne možemo stvarati sud iz njene svesti, već naprotiv moramo tu svest da objašnjavamo iz protivrečnosti materijalnog života, iz postojećeg sukoba među društvenim proizvodnim snagama i odnosima proizvodnje. Nikada neka društvena formacija ne propada pre nego što budu razvijene sve proizvodne snage za koje je ona dovoljno prostrana, i nikad novi, viši odnosi proizvodnje ne nastupaju pre nego što se materijalni uslovi njihove egzistencije nisu već rodili u krilu samog starog društva. Prema tome, čovečanstvo postavlja sebi uvek samo one zadatke koje može da reši, jer kad tačnije posmatramo, uvek ćemo naći da se sam zadatak rađa samo tamo gde materijalni uslovi za njegovo rešenja već postoje ili se bar nalaze u procesu svog nastajanja. U opštim linijama mogu se azijatski, antički, feudalni i moderni buržoaski načini proizvodnje označiti kao progresivne epohe ekonomske društvene formacije. Buržoaski odnosi proizvodnje jesu poslednji antagonistički oblik društvenog procesa proizvodnje, ne antagonistički u smislu individualnog antagonizma, nego antagonizma koji potiče iz društvenih životnih uslova individua, ali u isti mah proizvodne snage koje se razvijaju u krilu buržoaskog društva stvaraju materijalne uslove za rešenje tog antagonizma. Zato se sa tom društvenom formacijom završava predistorija ljudskog društva.

U opštem pogledu Marks i Engels su identifikovali nekoliko društveno-ekonomskih formacija razvoja materijalnih uslova koje su se pojavile u istoriji sveta i koje bi nastale eventualnom emancipacijom radnog i obespravljenog stanovništva u budućnosti:^[39][40]

• Lovačko-sakupljačka zajednica ili primitivna besklasna zajednica: viđena je u kooperativnim plemenskim i tribalističkim društvima u dalekoj prošlosti čovečanstva.
• Robovlasničko društvo: otkrivanjem poljoprivrede i obrade zemlje nastaje privatno vlasništvo, podela rada, plemena se šire i dalje naseljavaju, te se javlja klasna podela ljudi na robove i robovlasnike.
• Feudalizam: zemljoposednička aristokratija postaje vladajuća klasa na osnovu feudalnog vlasništva i vlasti, na čijoj zemlji moraju da rade kmetovi. Trgovci se polako pretvaraju u prve kapitaliste.
• Kapitalizam: uspostavlja se vladajuća klasa kapitalista koja raspolaže novčanim kapitalom i sredstvima za proizvodnju i raspodelu na osnovu kojih eksploatiše radničku klasu i sve obespravljene pod formom slobodnog ugovora.
• Progresivna besklasna zajednica (koja se može nazivati „socijalizam“ ili „komunizam“, pošto su to sinonimni pojmovi): besklasna i bezdržavna svetska zajednica čija bi glavna obeležja trebala biti: globalni sistem, zajedničko vlasništvo, demokratsko upravljanje, proizvodnja samo za potrebe i besplatan pristup.

U radovima Karla Marksa i Fridriha Engelsa se pojmovi „komunizam“ ili „socijalizam“ (naučni socijalizam) koriste alternativno, sinonimno i naizmenično da bi se označio jedan te isti sistem, a ne neka različita uređenja ili različiti sistemi. Marks i Engels su upotrebljavali ta dva pojma naizmenično da bi označili postrevolucionarni svetski sistem zasnovan na zajedničkom vlasništvu i demokratskom upravljanju. Zašto su preferirali termin „komunizam“ na početku svojih studija i organizacije, a termin „socijalizam“ (naučni socijalizam) na kraju ostaje dobro navedeno u Engelsovom „Predgovoru engleskom izdanju“ iz 1888. godine kao i njegovom „Predgovoru nemačkom izdanju“ Komunističkog manifesta iz 1890. godine. U prilog tome govori i čuveno delo Fridriha Engelsa „Socijalizam od utopije do nauke“, odnosno u orginalnom nazivu „Socijalizam: utopijski i naučni“.^[41]

Jednostavno, u periodu kada su Marks i Engels koristili termin „komunizam“ on je tada bio bliži radikalno raspoloženim nižim slojevima, ali već krajem 19. veka je termin „socijalizam“ postao bliži radikalno raspoloženim nižim slojevima, tako da su svi marksisti od kraja 19. veka do 1917. godine koristili termin „socijalizam“.^[42]

Razliku između pojmova „socijalizam“ ili „komunizam“ je prvi učinio Lenjin 1917. godine kako bi opravdao boljševički projekat državnog kapitalizma u nerazvijenoj i agrarnoj Rusiji, pa je razdvojio pojam „socijalizam“ koji je nazvao prvom fazom i pojam „komunizam“ koji je nazvao višom fazom, iako su pojmovi „socijalizam“ ili „komunizam“ do tada označavali jedan te isti sistem, a prva ili prelazna faza nije niti poseban sistem, niti posebno uređenje koje bi trebalo imati poseban naziv.^[42]

„Pojmovno razlikovanje“ je bilo Lenjinovo fabrikovanje. Tačno jeste da je Marks pravio razliku između „prve faze komunističkog društva“ i „više faze komunističkog društva“ u svojoj „Kritici Gotskog programa“. Međutim, pošto je on kao i Engels koristio pojmove „socijalizam“ ili „komunizam“ naizmenično i sinonimno kako bi opisao postrevolucionarno svetsko društvo koji se bazira na zajedničkom vlasništvu i demokratskom upravljanju, isto tako je u „Kritici Gotskog programa“ mogao upotrebiti terminologiju „prve faze socijalističkog društva“ i „više faze socijalističkog društva“.^[42]

Prema Marksu i Engelsu „socijalizam“ ili „komunizam“ su sinonimni pojmovi koji označavaju jedan te isti sistem, a ne neke posebne sisteme, te se mogu koristiti alternativno ili u zavisnosti od ličnih simpatija prema jednom od pojmova. Prelazna faza i raskid sa starim sistemom nije poseban sistem, kao što ni prelaz iz feudalizma u kapitalizam nije bio neki zaseban i poseban sistem.^[42]

Socijaldemokratija je škola mišljenja unutar socijalističke teorije i socijalističkog pokreta. U drugoj polovini 19. veka je postojala epoha marksističke socijaldemokratije, te su tadašnje socijaldemokratske stranke razvijale revolucionarne marksističke programe.^[43]

Ali, vremenom se socijaldemokratija okrenula političkom pragmatizmu. Pragmatična socijaldemokratija se fokusira samo na minimalni program, kojim u okviru institucija predstavničke, parlamentarne demokratije i tržišne kapitalističke ekonomije nastoji sprovesti delimičnu promenu utemeljenu na ekonomskoj ulozi javnog sektora, javnim propisima, programima, investicijama i servisima koji bi trebalo da rade na ublažavanju nepravdi koje nanosi neregulisani, liberalni model tržišne kapitalističke ekonomije. Praktična realizacija takve delimične promene u okviru institucija parlamentarne demokratije i tržišne kapitalističke ekonomije obično se naziva socijalno odgovornom državom ili državom blagostanja.^[44]

Socijaldemokratija se smatra umerenom strujom u savremenom socijalističkom pokretu. Smatra se da je okretanje umerenom i pragmatičnom kursu doprineo teoretičar Eduard Bernštajn.

Socijalna država ostvarena u nordijskim zemljama ('Skandinavski socijalizam') vrhunac je socijaldemokratije u ostvarivanju osnovnih ljudskih prava kroz politiku progresivnog oporezovanja profita u korist socijalnih programa (prava na rad, smještaj, besplatno zdravstvo i obrazovanje).

Boljševizam, politička teorija, praksa, struja i od 1912. godine samostalna politička stranka u Rusiji.

Nakon eksperimentalne Oktobarske revolucije u Rusiji 1917. godine, koja je u demokratski izabranim telima uključivala različite klubove mišljenja (u čemu je najuzornije iskustvo imala Pariska komuna), već tokom 1918. godine isključivanjem iz izabranih tela osoba drugih klubova mišljenja, boljševički klub je odlučio da monopolizuje vlast i razvija jednopartijski državni kapitalizam u nerazvijenoj i agrarnoj Rusiji tog vremena, sa preko 80 posto seljačkog stanovništva, ali pod iskrivljenom upotrebom pojmova antikapitalizma.^[45]

Boljševici predvođeni V. I. Lenjinom monopolizujući vlast u Rusiji su time stvorili novu zasebnu teoriju i praksu unutar radničkog pokreta, nazvanu lenjinizam ili marksizam-lenjinizam, što je jedno vreme bio i potpuno dominantan pravac u svetskom radničkom pokretu.^[46]

Postulate su temeljili na svojoj interpretaciji Marksovih i Engelsovih teorija, prilagođavajući ih nerazvijenoj, zaostaloj, agrarnoj, polufeudalnoj Rusiji tog vremena, koja je navikla na despotizam kao način vladanja i odnošenja u društvu. Tako je napravljena proizvoljna razlika između pojmova „socijalizam“ ili „komunizam“ koju je učinio Lenjin 1917. godine kako bi opravdao boljševički projekat državnog kapitalizma u nerazvijenoj zemlji, pa je razdvojio pojam „socijalizam“ koji je nazvao prvom fazom i pojam „komunizam“ koji je nazvao višom fazom, iako su pojmovi „socijalizam“ ili „komunizam“ do tada označavali jedan te isti sistem i koristili se sinonimno i alternativno, a prva ili prelazna faza nije niti poseban sistem, niti posebno uređenje koje bi trebalo imati poseban naziv.^[42]

Boljševizam je monopolizovanjem vlasti, isključivanjem iz izabranih tela osoba drugih klubova mišljenja i stavljanjem u ilegalu njihovog delovanja odstupio od nekih načela o kojima je, pored mnogih drugih, naročito govorila Roza Luksemburg, koja je kritikovala politiku boljševizma, kao izvitoperenje radničke revolucije, zato što radnička revolucija podrazumeva demokratska tela.^[47][48]

Luksemburgova se zalagala za demokratiju i nužnost revolucije. Ideja demokratije koju Stanley Aronowitz naziva „generalizovanom demokratijom u neartikulisanom obliku“ zapravo umanjuje ulogu partije, ali je u stvari vrlo slično gledištima Karla Marksa („Emancipaciju radničke klase mora osvojiti sama radnička klasa“). Luksemburgova je u svojim spisima o ruskoj revoluciji i Sovjetskom Savezu pojasnila svoje poglede o demokratiji. Luksemburgova je rano napala nedemokratske tendencije prisutne u ruskoj revoluciji:^[49]

„Bez opštih izbora, nesputane slobode štampe i zborovanja, slobodne borbe mišljenja, izumire život u svakoj javnoj instituciji, postaje prividnim životom u kojem jedinim delatnim elementom ostaje birokratija. Javni život se polako uspavljuje, nekoliko tuceta partijskih vođa neiscrpne energije i bezgraničnog idealizma diriguje i vlada, pod njima u stvarnosti upravlja desetak istaknutih glava, i od vremena do vremena poziva se na sastanke elita radništva da bi aplaudirala govorima vođa, jednoglasno prihvatila predložene rezolucije, u osnovu dakle gazdovanje klike - svakako diktatura, ali ne diktatura proletarijata nego diktatura šačice političara, tj. diktatura u građanskom smislu, u smislu vladavine jakobinaca (pomicanje kongresa saveta od tri na šest meseci!). Pa i više: u takvom stanju javni život mora podivljati: atentati, streljanja talaca itd.“

Roza Luksemburg je razvila posebnu teoriju „revolucionarnog marksizma“ i „revolucionarnog demokratskog socijalizma“ nazvanu luksemburgizam, te se zalagala za „revolucionarnu socijalističku demokratiju“:^[49]

„Sloboda samo za pristalice vlasti, samo za članove jedne partije - bili oni ma kako brojni - nije sloboda. Sloboda je uvek samo sloboda onoga koji misli drugačije. Ne zbog fanatizma „pravednosti“, nego zbog toga što se u toj biti iscrpljuje sve što je poučno, blagotvorno, što očišćuje u političkoj slobodi, i efekat te biti izostaje, ako „sloboda“ postane privilegija.“

„Istorijska zadaća proletarijata je, kada dospe na vlast, da umesto građanske demokratije stvori socijalističku demokratiju, ne da ukloni svaku demokratiju. Ali socijalistička demokratija ne počinje tek u obećanoj zemlji kada je stvorena podloga socijalističke ekonomije, kao gotov božićni poklon dobrom narodu koji je u međuvremenu verno podržavao šačicu socijalističkih diktatora. Socijalistička demokratija počinje istovremeno sa rušenjem klasne vladavine i izgradnjom socijalizma. Ona počinje sa trenutkom osvajanja vlasti od strane socijalističke partije. Ona nije ništa drugo nego diktatura proletarijata.“

Kada je revolucija izbila i u Nemačkoj, u novembru 1918. godine, Roza Luksemburg je odmah počela da agituje za socijalnu revoluciju:^[50][51]

„Ukidanje vladavine kapitala, ostvarivanje socijalističkog društvenog reda — ovo, i ništa manje, je istorijska tema trenutne revolucije. Ovo je veliki poduhvat, i neće biti ispunjen za tren oka prostim izdavanjem nekoliko dekreta odozgo. Samo kroz svesnu akciju radničkih masa u gradu i selu, ovo se može ostvariti, samo kroz najvišu intelektualnu zrelost ljudi i neiscrpni idealizam se ovaj cilj može sprovesti kroz sve oluje bezbedno do luke.“

„Socijalna revolucija zahteva da je vlast u rukama masa, u rukama radničkih i vojničkih saveta. Ovo je program revolucije. Dug je, međutim, put od vojnika — od „čuvara reakcije“ — do revolucionarnog proletera.“

Radnička revolucija podrazumeva demokratska tela u koja mogu biti izabrane osobe različitih klubova mišljenja, kao u uzornoj Pariskoj komuni, koju su hvalili Karl Marks i Fridrih Engels nazivajući je „konačno pronađenim oblikom oslobođenja radničke klase“ i „diktaturom proletarijata“, što je u stvari samo simbolički pojam kojim se označava demokratizacija društva i demokratska radnička vlast direktno podređena masama, radi korenite promene sistema.

Članovi Pariske komune, izabrani u predstavničko telo od naroda u svom su delovanju bili neprekidno pod kontrolom samog naroda. Njihov se rad stavlja na diskusiju i mogli su biti opozvani svakog trenutka. Oni su izabrani od naroda i za narod. To je direktna demokratija, koja se zasniva na aktivnom učestvovanju masa u vlasti. Kadrovski sastav izabranog predstavničkog tela, tj. Saveta je u svojoj suštini bio revolucionaran. Među prisutnim revolucionarnim strujama tu su bili anarhisti i socijalisti, blankisti i slobodarski republikanci. Pariska komuna je neprestano slavljena među anarhistima i marksistima sve do današnjih dana, dobrim delom baš zbog te različitosti orijentacija, zbog uspešne saradnje među raznim revolucionarnim grupama, zbog visokog stepena radničkog samoupravljanja, te raspuštanja stajaće vojske i represivnih elemenata.^[52][53]

Zbog nemogućnosti praćenja svetskog ekonomskog napretka, privredne neefikasnosti, nesposobnosti zaštite ljudskih prava, kulturne insuficijencije te neosetljivosti za savremene društvene tendencije, državnokapitalistički režimi zasnovani na boljševizmu i lenjinizmu su se urušili, ali time i dali prostor za nova leva promišljanja i novu levu autentičniju afirmaciju.

Savremena levica teži umanjenju ili prevazilaženju svih društvenih stratifikacija. Savremena levica se zalaže za umanjenje neslobode, nejednakosti i nesolidarnosti u društvu, koje uzrokuje kapitalizam, a kao krajnji cilj svojih ideala zagovara prevazilaženje, koreniti raskid sa sistemom svetskog kapitalizma i uspostavljanje društveno-ekonomskog uređenja globalnog karaktera utemeljenog na demokratiji u političko-ekonomskoj sferi, te na demokratski planiranoj svetskoj proizvodnji i raspodeli.^{[54][55][56][57][58]} U pitanju je, dakle, sistem proizvodnje i raspodele globalnog karaktera koji bi bio u skladu sa potrebama svake pojedinke i svakog pojedinca, te globalne zajednice kao celine, i koji bi uzimao u obzir nosive kapacitete i uslove regeneracije životne sredine. Koreniti raskid sa svetskim kapitalizmom bi uspostavio nekapitalističko besklasno uređenje zajednice, čija bi glavna obeležja trebala biti: globalni karakter, zajedničko vlasništvo, demokratsko upravljanje, proizvodnja samo za potrebe i besplatan pristup.

Zagovara dostizanje globalnog nekapitalističkog društva koje bi bilo bazirano na individualnoj i kolektivnoj slobodi, jednakosti, solidarnosti i međusobnoj pomoći, zbog čega teži umanjenju, prevazilaženju i konačnom raskidu sa svim oblicima represije, hijerarhije i vlasti pojedinca nad pojedincem. Pristalice ove politike smatraju da je za ostvarenje ovih ideja neophodno umanjiti, prevazići i ostvariti raskid sa svim oblicima autoritarnog načina organizovanja. Zbog toga se organizuju u nove levičarske političke stranke, organizacije i pokrete.

Pristalice savremene levice svoje vrednosti i ideale nadovezuju na viševekovnu tradiciju emancipatorskih borbi progresivnih pokreta i osoba, radnica i radnika, te svih obespravljenih, drugih i drugačijih.^{[59][60][61][62]}

Prevazilaženje institucija kapitalizma sa krajnjim ciljem radikalnog raskida i korenite transformacije postojećeg sistema se odvija:^[63]

• na političkom nivou oblikovanjem i izgradnjom novih oblika saradnje zajednice u saodlučivanju o javnim pitanjima, kao što su demokratska participacija od najnižeg do najvišeg nivoa odlučivanja (sa javnim skupštinama stanovništva ili elektronskim skupštinama) i prevazilaženje demokratizacijom predstavničkog demokratskog sistema direktnim učešćem u saodlučivanju i delegatskim demokratskim sistemom, uz poštovanje različitih klubova mišljenja, te uvođenje elektronske demokratije;
• na mikroekonomskom nivou sa uvođenjem oblika zajedničkog vlasništva proizvođača, stvaralaca i kreativaca, te demokratskim upravljanjem putem direktnog učešća u saodlučivanju i delegatskog demokratskog sistema;
• na makroekonomskom nivou sa prevazilaženjem tržišta i konkurencije kao društvenih mehanizama koji u kapitalizmu prouzrokuju stalne krize i sa uspostavljanjem alternativnih načina koordinacije proizvodnje i raspodele dobara, kao što su saradnja i objedinjenje proizvodnih jedinica u jednu opštu proizvodnu jedinicu umesto konkurencije i demokratsko planiranje umesto „slepe“ tržišne proizvodnje;
• u odnosu prema životnoj sredini sa usklađivanjem obima privrede u skladu sa nosećim i regeneracijskim sposobnostima životne sredine, te sa održivim i stabilnim privrednim razvojem utemeljenim na redistribuciji već postojećeg bogatstva i istovremenom uvođenju ekološki prihvatljivih novih tehnologija, veštačke inteligencije, automatizacije i robotizacije;
• u odnosu prema klasnom pitanju i identitetskim pitanjima sa prevazilaženjem kako klasnih razlika između rada i kapitala tako i svih drugih oblika nejednakosti, podređenosti i iskorišćavanja na društvenom nivou, a naročito diskriminacije po nekom osnovu, kao što su: rasa, boja kože, društveno poreklo, nacionalno poreklo, etnička pripadnost, veza sa manjinskim narodom ili manjinskom zajednicom, jezik, veroispovest ili uverenje, političko ili drugo mišljenje, članstvo u političkoj, sindikalnoj ili drugoj organizaciji, pol, rodni identitet, seksualna orijentacija, polne karakteristike, bračni ili porodični status, rođenje, starosna dob, genetičke karakteristike, zdravstveno stanje, invaliditet ili drugo lično svojstvo.

Kapitalizam je internacionalni i globalni sistem i sve više će to biti svojim daljim razvojem, tako da će i antikapitalizam moći da bude jedino internacionalni i globalni sistem. Pristalice ove političke filozofije smatraju da ova politika ne može opstati u jednoj zemlji ili u par zemalja, nego da mora dobiti globalni karakter i zbog toga se zalažu za prevazilaženje svetskog kapitalizma i progresivni internacionalizam (antikapitalistički internacionalizam, antikapitalistički globalizam, progresivni globalizam ili alterglobalizam).^[63]

Svetski kapitalizam se može prevladati jedino globalnim antikapitalističkim pokretom koji će u prvom zamahu prvenstveno uzdrmati najrazvijenije zemlje svetskog kapitalističkog centra, zato što su nerazvijene zemlje svetske kapitalističke periferije i zemlje u razvoju svetske kapitalističke poluperiferije u zavisnom i podređenom položaju u odnosu na najrazvijenije zemlje svetskog kapitalističkog centra.^[64][65]

Razumevajući ovo stanje, to ne znači da se progresivne snage u nerazvijenim zemljama svetske kapitalističke periferije i zemljama u razvoju svetske kapitalističke poluperiferije do tada ne mogu zalagati za realne, neavanturističke i neizolacionističke konkretne i neposredne, progresivne i socijalne politike i mere, za modernizaciju, novu industrijalizaciju i brži razvoj svojih domaćih ekonomija putem aktivne ekonomske uloge javnog sektora, javnih propisa, programa i servisa.^[66]

Na osnovu zalaganja za prevazilaženje svetskog kapitalizma pristalice ove politike se povezuju sa emancipatorskim i progresivnim pokretima i strankama iz celog sveta. Borba se smešta u svetski antikapitalistički pokret, kojeg čine različiti radnički i sindikalni pokreti, pokreti za emancipatorska ljudska prava i slobode, te nove levičarske stranke, organizacije i pojedinci.^[67]

Emancipatorski i progresivni pokreti za promenu sistema se, naime, organizuju na dva načina. Sa jedne strane se organizuju kao stranke koje žele dobiti demokratsku političku moć i delovati kao antisistemska vlast, a sa druge strane se organizuju kao pokreti koji se kroz demonstracije, direktne akcije i pritiske bore za menjanje sistema, bez želje za formalnim preuzimanjem političke vlasti. Idealna pozicija je jednakovredno udruživanje obe strategije menjanja sistema za dostizanje istog cilja: onih koji deluju vaninstitucionalno, i vrše pritiske za menjanje dosadašnjih društvenih odnosa, i onih koji u formalnom institucionalnom političkom prostoru menjaju politike i same institucije koje vode korenitom raskidu sa postojećim sistemom.^[63][68]

Postoje tendencije na levici da bi se savremene levičarske stranke trebale graditi i razvijati kao masovne, demokratske stranke bez neprikosnovenih vođa, sa unutrašnjom organizacijom zasnovanom na principima participativne demokratije od najnižeg do najvišeg nivoa, pokazujući tako svojom unutrašnjom organizacijom za kakvo društvo se zalažu.

Termini kao što su „nova levica“ ili „savremena levica“ se koriste i kao sinonimi za različite socijalističke, ekologističke i savremene marksističke stranke, organizacije i pokrete, ali se najčešći pridevi „nova“ i „savremena“ koriste za razlikovanje nove i savremene levice od koncepata jednopartijskog modela vlasti. Takve modele su zastupale takozvane boljševičko-komunističke partije 20. veka, zasnovane na boljševizmu i lenjinizmu različitih struja (tj. politici koja je u manjoj ili većoj meri uglavnom završila u staljinizmu). Njihovi eksperimentalni modeli pokušaja gradnje „socijalizma u zasebnim zemljama“, koji se u realnosti svode na jednopartijski državni kapitalizam u zasebnim zemljama u okviru svetskog kapitalističkog sistema i tržišta, smatraju se nedemokratskim i autoritarnim, te iskrivljenjem plemenite ideje socijalne pravde. Nema antikapitalizma bez demokratije i zato antikapitalizam može da bude samo demokratski i globalni.^[69][70][71]

Načelna obeležja savremene levice su: aktivna demokratija i antiautoritarizam; antikapitalizam; društveni progresivizam i antikonzervativizam; antimilitarizam (antiratna orijentacija); feminizam i antipatrijarhalizam; sekularizam i antiklerikalizam; antirasizam i antiksenofobija; progresivni patriotizam i progresivni internacionalizam (antikapitalistički internacionalizam, antikapitalistički globalizam, progresivni globalizam ili alterglobalizam); antinacionalizam, antišovinizam, antinacizam i antifašizam.

• Samoupravni socijalizam
• Demokratski socijalizam
• Slobodarski socijalizam
• Socijaldemokratija
• Marksizam
• Anarhizam
• Anarhija
• Komunizam

• Socialism na Projektu Open Directory
• Šablon:IEP
• {Cuban Socialism from the Dean Peter Krogh Foreign Affairs Digital Archives
• Šablon:Cite NIE
• What is Democratic Socialism? Q & A
• Joseph Schwartz and Jason Schulman Towards Freedom: The Theory and Practice of Democratic Socialism
• Works and Internet Archive of Rosa Luxemburg
• Ralph Miliband; Marcel Liebman. "Beyond Social Democracy"
• Democratic socialism, explained by a democratic socialist. Meagan Day for Vox. August 1, 2018.