PROFILPELAJAR.COM

Bakü Muharebesi
	Kafkasya Cephesi & Azerbaycan-Ermenistan Savaşı
	; Muharebe sırasında top atışına tutulan petrol kuyuları.
Tarih	26 Ağustos – 14 Eylül 1918
Bölge	Bakü
Sonuç	Azerbaycan - Osmanlı zaferi
Coğrafi; Değişiklikler	Bakü Azerbaycan Kontrolüne girdi
Taraflar
Osmanlı İmparatorluğu; Azerbaycan Halk Cumhuriyeti	Bakü Sovyeti Birleşik Krallık; Avustralya; Kanada; Yeni Zelanda; Merkezî Hazar Diktatörlüğü; Beyaz Ordu; Ermeni Devrimci Federasyonu
Komutanlar ve liderler
Enver Paşa; Nuri Paşa; Miralay Mürsel (Bakü); Aliağa Şıhlinski	Stepan Şaumyan ; Gregoriy Korganov Lionel Dunsterville; Georgiy Dokuçayev; Yakov Bagratuni; Albay Avetisov; Hamazasp Srvandztyan
Güçler
Kafkas İslam Ordusu; 14.000 piyade; 500 süvari; 40 top; Azeri gönülllü düzensiz askerleri	6.000 düzenli asker Dunsterforce; 1.000 piyade; 1 topçu bataryası; 1 makineli tüfek bölümü; 3 zırhlı araba; 2 Martinsyde G.100 uçağı; Bakü Ordusu; 6.000 piyade; 40 top; Bicherakhov müfrezesi; 600 ; Ermeni Devrimci Federasyonu[kaynak belirtilmeli]
Kayıplar
Osmanlı Devleti 1.130; Toplam: 2.000	Britanya İmparatorluğu; 200; Bakü Ordusu; 5,000; 15,000

Bakü Muharebesi (Rusça: Битва за Баку / Bitva za Baku, anlam: Bakü için muharebe), (Azerice: Bakı Muharibəsi) 1918 yılında Azeri ve Dağıstanlı gönüllülerle takviye edilen ve Kafkas İslam Ordusu adı verilen Osmanlı Ordusu'nun Bakü Sovyeti, Britanya İmparatorluğu (Birleşik Krallık, Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanada), Merkezi Hazar Diktatörlüğü (Diktatura Tsentrokaspiya) ve Beyaz Ordu karşısında Bakü'yü almak için giriştiği muharebe.

Arkaplan

1917 yılında Çar'ın tahttan çekilmesinin ardından Rus Kafkas Cephesi dağıldı. Kafkas cephesinde savaş sırasında işgal edilen bölgelerdeki idari boşluğu doldurmak üzere 9 Mart 1917'de Transkafkasya'da Rus Geçici Hükümeti tarafından Özel Transkafkasya Komitesi kuruldu. Ermeni, Azeri ve Gürcü grupların temsilcilerinin yer aldığı bu yönetim uzun ömürlü olmadı. Sankt Petersburg'da Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmesinin ardından Kasım 1917'de Tiflis'te bağımsız Transkafkasya'nın ilk hükûmeti kuruldu ve Transkafkasya Komiserliği adını aldı. Bu yeni "Transkafkasya Komitesi" 5 Aralık 1917'de Osmanlı Üçüncü Ordusu'nun komutasında Ruslar tarafından imzalanan Erzincan Mütarekesi'ni onayladı.^[7] Rus askerleri çoğunlukla cepheden ayrıldı ve evlerine döndü. Bazı Rus birlikleri, Mütareke kurallarına aykırı olarak İran Seferi için ayrıldı.^[1] General Nikolay Baratov Hemedan'da, Lazar Bikerakov adında bir Rus albay da 10.000 askerle Kirmanşah'ta kaldı. Her iki kuvvet de İngiliz irtibat subayları tarafından destekleniyordu.^[1]

1918'de İngilizler Ermenileri direnmeye davet etti ve bir "danışma" gücü oluşturmak üzere subay ve astsubayları seçerek Bağdat'ta Lionel Dunsterville komutasında örgütledi.^[8] Adı Dunsterforce'tu.^[8] Dunsterforce'un askeri hedefi, İran Seferi devam ederken İran üzerinden Kafkasya'ya ulaşmaktı.^[8] İngilizler, Kafkasya'da hala var olan Ermeniler ve diğer müttefik yanlısı unsurlardan oluşturulacak bir ordu organize etmeyi planlıyordu.^[8] 10 Şubat 1918'de Sejm toplandı ve bağımsızlık kararı aldı. Sejm, 24 Şubat 1918'de Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti olarak bağımsız ilan etti. Transkafkasya Komiserliği siyasi hedeflerinde Bolşevik karşıtıydı ve Transkafkasya'nın Bolşevik Rusya'dan ayrılmasını istiyordu. 27 Ocak 1918'de İngiliz misyonu Dunsterforce, subay ve eğitmenlerle birlikte Bağdat'tan bölgeye doğru yola çıktı.^[1] Dunsterforce'a Kafkasya-Tebriz cephesini sağlam tutması ve Enver Paşa'nın planlarını durdurması emredildi.^[1] Dunsterforce 17 Şubat'ta Enzeli'ye vardı; burada siyasi durumdaki değişikliği gerekçe gösteren yerel Bolşevikler tarafından Bakü'ye geçişleri reddedildi.^[1]

3 Mart 1918'de Sadrazam Talat Paşa, Rusya SFSC ile Brest-Litovsk Antlaşması'nı imzaladı. Brest-Litovsk Antlaşması, sınırın savaş öncesi seviyeye çekilmesini ve Batum, Kars ve Ardahan şehirlerinin Osmanlı İmparatorluğu'na devredilmesini öngörüyordu. 14 Mart - Nisan 1918 tarihleri arasında Osmanlı İmparatorluğu ile Sejm heyeti arasında Trabzon Barış Konferansı düzenlendi.

Trabzon Konferansı'nın onuncu günü olan 30 Mart 1918'de, Bakü'de ve Bakü Valiliği'nin komşu bölgelerinde Azerbaycanlılara ve diğer Müslümanlara yönelik iç çatışma ve katliam haberleri geldi. Takip eden günler, Mart Günleri olarak anılan etnik gruplar arası savaşa tanıklık etti. Bolşevikler ve silahlı Taşnaklar tarafından Bakü şehrinde ve Bakü Valiliği'nin diğer yerlerinde Azerbaycanlıların katledilmesiyle sonuçlandı.^[9]^[10] New York Times Current History, Azerbaycan temsilcilerinin "Bolşeviklere, eski düşmanlarını yok etmek ve mülklerini ele geçirmek isteyen Ermenilerin yardım ettiği" yönündeki açıklamalarına atıfta bulunarak kurban sayısını 12.000 olarak vermektedir.^[11] "Mart Günleri "nden önce Azerbaycanlı liderler Rusya içinde özerklik talep ederken, bu olaylardan sonra sadece bağımsızlık talep ettiler ve umutlarını artık Rus Devrimi'ne değil, Osmanlı İmparatorluğu'nun desteğine bağladılar.^[7]

5 Nisan 1918'de, Trabzon barış konferansına katılan Transkafkasya delegasyonundan Akaki Çenkeli, Brest-Litovsk Antlaşmasını daha fazla müzakere için bir temel olarak kabul etti ve yönetim organlarına bu pozisyonu kabul etmeleri için telgraf çekti.^[12] Tiflis'te (meclisin bulunduğu yer) hakim olan ruh hali çok farklıydı. Tiflis, Osmanlı İmparatorluğu ile aralarında bir savaş durumunun varlığını kabul ediyordu.^[12] Kısa bir süre sonra Üçüncü Ordu ilerlemeye başladı ve Erzurum, Kars ve Van'ı aldı.^[1] Enver Paşa'nın Pan-Turanist planının bir parçası olarak Transkafkasya'yı Osmanlı egemenliği altına almak istediği Kafkasya'da durum özellikle vahimdir.^[1] Bu, İttifak Devletlerine Bakü'deki petrol yatakları da dahil olmak üzere çok sayıda doğal kaynak sağlayacaktı. Hazar'ın kontrolü, Orta Asya'da ve muhtemelen İngiliz Hindistanı'nda daha fazla genişlemenin yolunu açacaktı.^[1]

11 Mayıs 1918'de Batum'da yeni bir barış konferansı başladı.^[13] Bu konferansta Osmanlılar taleplerini Tiflis'in yanı sıra Kars ve Culfa'yı Bakü'ye bağlayacak bir demiryolu inşa edilmesini istedikleri Gümrü ve Eçmiadzin'i de kapsayacak şekilde genişlettiler. Cumhuriyet heyetinin Ermeni ve Gürcü üyeleri oyalanmaya başladı. Osmanlı ordusu 21 Mayıs'tan itibaren yeniden ilerlemeye başladı. Çatışma Serdarabad Muharebesi (21-29 Mayıs), Karakilise Muharebesi (1918) (24-28 Mayıs) ve Ermeni kuvvetlerinin Osmanlı ilerleyişini durdurduğu Baş Abaran Muharebesi (21-24 Mayıs) ile sonuçlandı.

26 Mayıs 1918'de federasyon önce Gürcistan'ın (Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti), ardından da 28 Mayıs'ta Ermeni (Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti) ve Azerbaycan (Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti) temsilcilerinin bağımsızlık ilanıyla dağıldı. 28 Mayıs 1918'de Gürcistan, Almanya ile Poti Antlaşması'nı imzaladı ve Alman Kafkasya Seferi'ni memnuniyetle karşıladı; Rus Devrimi sonrasındaki kargaşaya ve Osmanlı askeri ilerleyişine karşı Almanları koruyucu olarak görüyordu.^[14] Azerbaycan hükûmeti Tiflis'ten Gence'ye taşındı. Aynı zamanda Almanya, Sovyet Rusya ile müzakerelere yöneldi ve Bakü'nün petrolüne erişim garantisi karşılığında Kafkas İslam Ordusu'nu durdurmayı teklif etti. Taraflar 27 Ağustos'ta Almanya'nın Bakü'nün petrol üretiminin dörtte birini alacağı bir anlaşmaya vardılar. Alman hükûmeti Osmanlı İmparatorluğu'ndan Azerbaycan'a yönelik herhangi bir saldırıyı ertelemesini talep etti; Enver Paşa bu talebi görmezden geldi.

Mayıs ayında, İran Cephesi'nde, Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa komutasındaki bir askeri heyet, sadece Ermenilerle değil Bolşeviklerle de savaşacak Kafkas İslam Ordusu'nu örgütlemek üzere Tebriz'e yerleşti.^[1] Nuri Paşa'nın ordusu, yeni kurulan devletin kırılgan yapısını etkileyerek Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin büyük bir bölümünü fazla muhalefet olmadan işgal etti. Osmanlı müdahalesi, Azerbaycan toplumunun bazı unsurlarının Türklere karşı çıkmasına neden oldu.^[15]

4 Haziran 1918'de Azerbaycan ve Osmanlı İmparatorluğu arasında imzalanan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması'nın 4. maddesi, ülkede barış ve güvenliğin sağlanması için gerekli olması halinde Osmanlı İmparatorluğu'nun Azerbaycan'a askeri yardımda bulunacağını öngörüyordu.

Batum Antlaşması

Türk ordusunun Azerbaycan'ı kurtarma harekâtının hukuki temeli Batum Antlaşması ile geçerlik kazanmıştır. 4 Haziran 1918 tarihinde Azerbaycan Millî Şurası ile Osmanlı Devleti arasında siyasi, hukuki, ticari ve askeri konulardan dost ilişkilerde bulunma maksadı ile antlaşma yapılmıştır.^[16] Bu anlaşmanın 4. maddesine istinaden o tarihte Batum'da bulunan Azerbaycan Heyeti Osmanlı Hükûmetinden askeri yardım isteğinde bulunmuştur.^[17] Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa'nın büyük çabasıyla kurulan Kafkas İslam Ordusu, daha sonra Filistin Cephesinden getirilen 106. ve 107. piyade ve 56. topçu alayları ile takviye edilmiştir.^[18]

Muharebe

Osmanlı Ordusu'nun esas harekât istikameti Nahcivan üzerinden Güney Azerbaycan topraklarına girmek idi. Buradaki amaç İngilizlerin Tebriz'e girişini engellemek olmuştur.Bu görevin üstesinden başarıya gelen Irak cephesinde bulunan 6. Ordu'ya bağlı Ali İhsan Sabis Paşa komutasındaki 4.kolordu birlikleri kuzeye ilerleyerek 8 Haziran 1918'de Tebriz'i ele geçirmiştir. Daha sonra Ermeni kontrolündeki Hoy üzerine ve oradan da Karabağ'a yürüyerek bir nevi Kuzey Azerbaycan'la Güney Azerbaycan'ı birleştirmişlerdi.^[19] Bu dönemde Azerbaycan halkı Osmanlı ordusundan büyük beklenti içerisinde olmuştur.^[20]

Bakü'nün Enver Paşa açısından Türkistan'a açılan kapı olarak da önemi vardı. Bu dönemde Kazan Türkleri'nin "Millî İdare" reisi Sadri Maksudi Bey, 10 Mayıs 1918 tarihinde Moskova Büyükelçisi Galip Kemal Bey'i ziyaretinde Türkistan'ın birinci kapısı olan Bakü'nün hemen ele geçirilmesinin öneminden bahsetmiştir.^[21]

Muharebe sonrası

Savaşın bitimini Enver Paşa:

"Allah'ın yardımı ile Bakü şehri 30 saatlik şiddetli muharebeden sonra, 15 eylül 1918 saat 9 sularında zabt edilmiştir." sözleri ile galibiyeti ifade etmiştir.^[22]

Bakü'nün ele geçirilmesinden sonra, 1918 yılı Ekim ayı başında da bir Osmanlı müfrezesi Dağıstan'a girerek orada kurulmuş bulunan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'ne askeri destek verdi.

Galeri

Lionel Dunsterville
Lionel Dunsterville (solda), Dunsterforce kurmay subaylarıyla.
Muharebe sırasında Britanyalı zırhlı araba.
North Staffords (Dunsterforce'ya bağlı birlik, Bakü yolundan).
Ermeni askerler (Bakü)
Ermeni birliği (Bakü)
Osmanlı saldırısı hemen öncesinde Rus ve Ermeni askerleri.
Osmanlı saldırısı hemen öncesinde yerli Bakü Ordusu eğitim birliği.
1919'da Bakü'de Azerbaycan askerlerin geçit töreni
Bir Osmanlı subayının kabri. 1918 yılında Kafkasya'ya gelip çarpıştı ve öldü. (Kobustan Rayonu)
1130 Kahraman Türk şehidinin abidesi. (Kobustan Rayonu)
Britanyalı askerler için yapılan anıt (Bakü).
Kuşatma Sırasında Osmanlı Topçusu, renklendirilmiş.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p Leslie Missen, "Dunsterforce", Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of WWI, vol ix, Marshall Cavendish Corporation, 1984, ISBN pp. 0-86307-181-3, 2766–2772.
^ "The Diaries of General Lionel Dunsterville" [General Lionel Dunştervilin Günlükleri] (İngilizce). 20 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2024.
^ Mikoyan, Anastas. "Так было" (Rusça). 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2024.
^ Altstadt, Audrey (1992). The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule (İngilizce). Hoover Press. s. 90. ISBN 978-0-8179-9182-1. 10 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009. Shortly thereafter, an Army of Islam was assembled as an irregular force around one Ottoman unit, filled out by Azerbaijani and Daghestani volunteers...The relationship of this Army of Islam to Azerbaijani republican army and the nature of Nuri's own role before and after the taking of Baku are murky ...
^ Bakü'ye Nuri Paşa heykeli (13 Mart 2008 tarihli Zaman gazetesi)^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia: The first year, 1918-1919 (İngilizce). 1. Cilt. University of California Press. s. 32. ISBN 9780520018051. 12 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2024.
^ ^a ^b Swietochowski 2004, s. 119
^ ^a ^b ^c ^d Northcote, Dudley S. (1922). Current History. 15. Cilt. C-H Publishing Corporation. s. 788.
^ Smith, Michael (Nisan 2001). "Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920" [Söylentinin Anatomisi: Cinayet Skandalı, Müsavat Partisi ve Bakü'de Rus Devrimi Anlatısı, 1917-1920]. 36. Cilt (2. Numara). Journal of Contemporary History: 228. 7 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2024.
^ Smith, Michael. "Azerbaijan and Russia: Society and State: Traumatic Loss and Azerbaijani National Memory" [Azerbaycan ve Rusya: Toplum ve Devlet: Travmatik Kayıp ve Azerbaycan Ulusal Hafızası] (Rusça). 10 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2024.
^ "New Republics in the Caucasus" [Kafkasyada Yeni Devletler]. 11. Cilt. New York Times Current History. Mart 1920: 492.
^ ^a ^b Hovannisian, Richard G. The Armenian People From Ancient to Modern Times. ss. 292-293.
^ Ezel Kural Shaw History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. sayfa 326
^ David Marshall Lang (1 Ocak 1962). A Modern History of Georgia [Gürcistan'ın Modern Tarihi] (İngilizce). Londra: Weidenfeld and Nicolson. ss. 207-208. ASIN B0000CLEIL.
^ Swietochowski 2004
^ Anlaşmanın Rusça metni için bkz:Azerbaycanskaya Demokraticeskaya Respublika(1918-1920) Vneşnaya Politika(Dokumentı i materyalı), Bakü, 1998, s.14-17.
^ M.E.Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyeti Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, İstanbul, 1990, s.47.
^ I Dünya Muharebesinde Osmanlı Ordusunun Kafkas Harekâtı, 'Azerbaycan Milli Ordusunun yaratılması ve Azerbaycan'ın İstiklâlini kazanması, Bakü, 1998, s.20-22.
^ Mehmet Saray, Türk-İran ilişkileri, Ankara, 1999, s.47.
^ Nizamettin Ok, Kafkas Seferimiz 1918'de Milli İrade, İstanbul, 1977, s.12-13.
^ Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1970, s.527.
^ Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya'dan Orta Asya'ya Enver Paşa (1914-1922), Cilt III, Ankara, 1985, s.425-426