Stepan Gevorgiyeviç Şaumyan (Ermenice: Ստեփան Գեւորգի Շահումյան, Rusça: Степан Георгиевич Шаумян Stepan Georgiyeviç Şaumyan, 1 Ekim 1878 – 20 Eylül 1918), Ermeni asıllı Rus komünist ve Bolşevikdir. 1917 Ekim Devrimi sırasında Kafkaslarda önde gelen Bolşevik önderlerdendir.[1][2]
Çok sayıda gazete ve yayın çıkartmış olsa da en çok Bakü Komünü lideri olarak tanınır. Mart 1918’de Bolşevik lider Lenin tarafından Kafkaslarda Bolşevik iktidarın etkin hale gelmesi ile görevlendirilmiştir. Bakü Komünü sırasında sayısız sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır; şehrin Azeri ve Ermeni nüfusu arasında yaşanan etnik çatışmalar ve bölgeye karşı ilerleyen Osmanlı Ordusuna karşı savaşırken Ekim Devrimini bölgeye yaymaya çalışmıştır.[3]
Şaumyan, devrimci geçmişi boyunca Suren, Surenin ve Ayaks takma isimlerini kullanmıştır. Bakü’de iktidarı alarak kurdukları komünün 1918 Temmuz ayında düşmesiyle beraber 26 Bakü Komiseri olarak bilinen Şaumyan ve diğer Bolşevik önderler şehri terk ederek kaçsalar da Hazar Denizi kıyılarında İngilizler ve Bolşevik karşıtlarınca yakalanarak 20 Eylül 1918 günü idam edilirler.
Üniversite yıllarında öğrenci eylemlerine karışır ve Çarlık polisi tarafından Kafkaslara sürgüne gönderilir. Sürgünden Almanya’ya kaçan Şaumyan Berlin’de 1905 yılında mezun olacağı Humboldt Üniversitesi Felsefe Bölümüne gider. Almanya’da bulunduğu süre içinde sürgün Rus aydınlarla temas eder. Bu dönemde RSDİP liderlerinden Julius Martov, Georgi Plehanov ve Vladimir Lenin ile tanışır.
Stepan Şaumyan ve Caparidze 1908. Bakınskiy Raboçiy üyeleriyle birlikte (Şaumyan orta sıra soldan ikinci, Caparidze orta sıra sağdan birinci).
1903 yılında önce Brüksel sonra da Londra’da yapılan ve partinin bölünmesine sebep olan RSDİP 2. Kongresinde Lenin tarafında yer alır ve Bolşeviklere katılır. Kafkaslara döner ve öğretmenlik yapar. 1905 Devrimi ile birlikte Bakü’ye gider ve burada petrol işçileri arasındaki örgütlenmeleri henüz Stalin ismini almamış olan Koba ile birlikte yürütür.[4] Bu dönemde özellikle 1905 Devriminin Çarlık rejimi tarafından vahşice bastırılmasından dolayı siyasetten çekilir.
Ekim Devrimi
Şaumyan arkadaşlarıyla
1914 yılında Bakü’de meydana gelen işçi grevini örgütleyenlerdendir. Grev Çarlık askerlerince bastırılacak ve Şaumyan tutuklanacaktır. 1917 Şubat Devrimi ile Çarlık rejiminin devrilmesiyle beraber serbest kalır. Devrimci sürece dahil olmamış olsa da Bakü Sovyet örgütünün başkanı seçilir. Sovyetin yayın organı Bakinsky Rabochy (Bakü İşçisi) adlı gazeteyi çıkartır. Yayınlarındaki propaganda yüzünden Geçici Hükümet tarafından baskı görür.
Bakü Komünü
Kuruluş
Stepan Şaumyan Bakü'de bir mitingde, 1917 (dikkatli bakınca Şaumyan'ın saçıyla oynama huyunu fark edebilirsiniz)
Bolşevikler Ekim Devrimi ile birlikte başta Sankt-Peterburg ve Moskova olmak üzere özellikle Rusya’nın merkezindeki sanayi şehirlerinde iktidarı alsalar da devrimin Kafkaslardaki etkisi sınırlı olur. Şaumyan yeni Sovyet hükûmeti Sovnarkom tarafından Bakü Halk Komiserleri Konseyi Başkanı ve Kafkaslar Olağanüstü Komiseri atanarak bölgeye gönderilir. Bakü Sovyetinde yönetim Bolşevikler, Sol SR’lar, Menşevikler ve Taşnakların ittifakından oluşur.
1918 Mart ayında Azeri milyoner, iş adamı Zeynelabidin Tagiyev’in oğlu Mehmet’in cenazesine katılmak için Lenkeran’dan gelen bir grup Azeri asker Bakü Sovyeti tarafından silahsızlandırılır.[5] Bu olay çoğunlukla müslüman olan Azeri yerel halkla ve önde gelen siyasi partileri Müsavat Partisi[6] ile yönetiminde Azerilerin düşmanı olarak görülen Ermenilerin bulunduğu Bakü Sovyeti arasında büyük gerilime neden olur. Azerilerin yoğunlukla Osmanlı İmparatorluğuna katılmak istemeleri, bu kapsamda Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa komutasında bölgeye ilerleyen Kafkas İslam Ordusuna destek vermeleri Sovyet yönetimini tedbir almaya itecektir. Bolşeviklere ve Taşnaklara bağlı silahlı kuvvetler bu gergin ortamda Sovyet yönetimine karşı çıkan Azerilere karşı askeri bir harekât başlatırlar. İlk saldırıyı hangi tarafın gerçekleştirdiği bilinmese de Bakü’de Azeriler yenildikten sonra Ermeniler tarafından geniş kapsamlı bir katliam yapılır. Yapılan katliamda 3 bin ila 12 bin Türk kökenli müslüman öldürülür.[7][8]
Bakü Sovyetinde iktidarda bulunan Bolşevikler tek başlarına iktidarda olmadıkları için sürekli olarak diğer sosyalist partiler ve Ermeni Taşnaklarla çatışma halindedir. Diğer partiler Osmanlı Ordusuna karşı verilen savaşta İngilizlerden yardım alınmasını savunurken, Moskova’nın kesin talimatı üzerine hareket eden Bolşevikler İngiltere ile işbirliğine kesinlikle karşı çıkıyordu.[9] Şaumyan Rusya’nın başka bölgelerinde Bolşeviklere karşı Beyaz Ordu saflarında savaşan İngiltere’ye güvenmiyor ve işbirliği tekliflerini reddediyordu. Görece güçsüz konumda olan Şaumyan, sürmekte olan Rus İç Savaşı yüzünden beklediği destek hiç gelmeyecektir. Haziran 1918’den beri sürmekte olan muharebelerde ağırlıklı olarak Ermenilerden oluşan ordusunun düzenli Kafkas İslam Ordularına karşı tutunamayacağını gören Şaumyan zor durumda kalır. Bu sırada Bakü Komünündeki diğer özneler İngiltere ile temas halindedirler ve Bolşeviklere rağmen uzlaşırlar. İngiltere hükûmeti Bolşevik olmamak kaydıyla her siyasi partiyle işbirliği yapmaya açık olduğunu ilan edince Sovyet yönetimindeki Bolşeviklerden kurtulma planı yürürlüğe konur.
Çöküş
Sonunda 26 Temmuz 1918 günü Bakü Sovyetinde yapılan oylamada Bolşevikler 259 oya karşı – 236 oyla geride kalırlar ve yönetimi kaybederler. Şaumyan’ın müttefikleri onu terk etmiştir. Şaumyan Bolşeviklerin Sovyet organından ve Bakü’den ayrılacağını açıklar.[10] Bolşevikler olmadan kurulan SR, Menşevik ve Taşnaklardan oluşan hükûmet İngiltere ile işbirliği yapar ve aynı gün General Thompson komutasındaki İngiliz Ordusu Bakü’yü işgal eder.
31 Temmuz günü 26 Bolşevik Komiser Bolşevik silahlı kuvvetlerinin Hazar Denizi üzerinden Astrahan’a götürmeyi planlasalar da başarılı olamazlar. Gemileri 16 Ağustosta Bakü hükûmeti tarafından ele geçirilir. Komiserler ve Şaumyan'ın oğlu Lev Şaumyan,[11] tutuklanarak Bakü’de hapse atılırlar. 28 Ağustos günü ise yapılan Bakü Sovyet seçimlerinde Şaumyan ve diğer Bolşevikler hapisteyken vekil seçilirler. Anastas Mikoyan önderliğindeki bir grup Bolşevik 14 Eylül günü Şaumyan ve arkadaşlarını hapse düzenledikleri baskınla kurtarmayı başarırlar. Gemiye binerek Krasnovodsk’a çıkarlar. Ancak burada İngiliz desteğindeki Bolşevik karşıtı kuvvetlerince yakalanırlar. Şaumyan ve Bolşevik liderler bölgedeki İngiliz General Wilfrid Malleson’a teslim edilir. Bolşeviklerin esir İngiliz subaylarla değişimi söz konusu olsa da Hazar Demiryolu boyunda bilinmeyen bir yerde 20 Eylül akşamı Şaumyan ve Bolşevikler kurşuna dizilerek öldürülür. Bolşeviklerin başlamış olan iç savaştaki Beyaz Ordu mensuplarınca öldürüldüğü iddia edilse de İngiliz Ordusunun da sorumluluğu bulunmaktadır.[12]
26 Bakü Komiseri'nin 1920'deki tekrar defni.
Geleneği
Şaumyan ve oğlu Lev Şaumyan
Şaumyan ölümünden sonra Ekim Devrimi uğruna hayatını kaybetmiş bir kahraman olarak değerlendirilir. Ayrıca Şaumyan’ın Lenin ve Stalin ile yakın bağları nedeniyle ve İngiliz Ordusunun Şaumyan ve arkadaşlarının idamına karışmaları sebebiyle İngiltere ile Sovyetler Birliği arasında sürekli olarak bir sürtüşme sebebi olacaktır. Sovyetler Birliği döneminde Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Dağlık Karabağ bölgesindeki Vararakn Hankendi kentinin adı Şaumyan’ın adına Stepanakert olarak değiştirilir. 1992 yılında Azerbaycan kentin eski adı olan Hankendi’yi kullanacak, uluslararası alanda tanınmayan de factoDağlık Karabağ Cumhuriyeti topraklarındaki kent için bu devlet yetkilileri hala Stepanakert adını kullanmaktadırlar. Ayrıca yine bu devlet sınırları içinde Şaumyan ili bulunmaktadır. Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetindeki Celaloğlu kentinin adı Stepanavan olarak değiştirilmiştir, kent hala bu ismi korumaktadır. Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Rostov-na-Donu, Stavropol’da adına caddeler bulunur. 1931 yılında adına Ermenistan’ın başkenti Erivan’da dikilen heykel hala korunmaktadır.
Yeniden defnedilmesi
Şaumyan ve diğer Bolşeviklerin naaşları Rus İç Savaşından sonra öldürüldükleri yerden alınarak Sovyetler Birliği yönetimi tarafından Bakü'de anılarına yapılan anıt mezara gömülür. Anıt mezar Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra da varlığını korur. Ancak Ocak 2009'da Azerbaycan Bakü Belediyesi 26 Bakü Komiseri Anıtının yıkılacağını bildirir ve yıkım kısa sürede tamamlanır. Gelişme Ermenistan'da tepkiyle karşılandı. Azerbaycan yönetimi, yıkım sırasında yapılan kazılarda ise sadece 21 naaş bulunduğunu açıkladı. Şaumyan ve 4 Bolşevik Komiserin kaçtığı iddia edildi.[13] Şaumyan’ın İngilizler tarafından bırakıldığı iddiası ise Şaumyan’ın torunu Tatyana tarafından reddedilmiştir.[14]
Anıtın yıkılmasını modern Azerbaycan’ın bağımsızlığı için yapılan mücadeleye leke sürüldüğünü açıklayan Ermenistan ve Azerbaycan Komünist Partileri olanları kınamıştır. Azeri Müsavat Partisi yetkilileri ise Azerileri öldüren Ermenileri anan bir anıtın Tel Aviv’in ortasına SS anıtı yapılmasıyla benzeterek yıkım kararını desteklemişlerdir.[15]
Galeri
Sisian 'daki büstü
Kentron / Erivan 'daki Heykeli
Stepanavan 'daki heykeli
1933 Sovyet Pulu
1968 Sovyet Pulu
Kaynakça
^Arzumanyan, M. Շահումյան, Ստեփան Գևորգի. The Soviet Armenian Encyclopedia. Yerevan, Armenian SSR, cilt. viii, 1982 s. 431-434
^Panossian, Razmik. The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars. New York: Columbia University Press, 2006, s. 211 ISBN 0-231-13926-8
^Hopkirk, Peter. On Secret Service East of Constantinople: The Plot to Bring Down the British Empire. Oxford: Oxford University Press, 2001 s. 305 ISBN 0-19-280230-5
^Montefiore, Simon Sebag, Young Stalin, Vintage Books, 2008, s.195
^Michael Smith, Azerbaijan and Russia: Society and State: Traumatic Loss and Azerbaijani National Memory
^Michael P. Croissant, The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. New York: Praeger, 1998, s. 14-15 ISBN 0-275-96241-5
^Çatışmanın Müsavat Partisini tasfiye etmek için Sovyet yönetimince çıkartıldığı da iddia edilmektedir. Azeri ve Ermeni milliyetçileri tarafından başlatılan çatışmalar iki halk arasında günümüze kadar giderilemeyecek düşmanlıkların başlamasına neden olacaktır. Kafkas İslam Ordusu altı ay geçmeden (Eylül 1918) Bakü’yü yerli Azeri güçlerinin de desteğiyle ele geçirecek. Bu sefer benzer bir Ermeni katliamı meydana gelecek ve şehirde 10 bin Ermeni öldürülecektir.([1] 11 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Human Rights Watch. "Playing the 'Communal Card': Communal Violence and Human Rights (Armenia-Azerbaijan bölümü)". 13 Şubat 2010 tarihinde erişilmiştir.)
^Fromkin, David. A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Owl, 1989 s. 356 ISBN 0-8050-6884-8
^Leach, Hugh. Strolling About the Roof of the World: The First Hundred Years of the Royal Society for Asian Affairs. London: Routledge Curzon, 2002, ISBN 0-415-29857-1 s. 26-27
^[2] 23 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. konuyla ilgili 5 Şubat 2009 tarihli haber, 14 Şubat 2010 tarihinde erişilmiştir.
^Moskova’da yaşayan Tatyana, Kommersant gazetesine verdiği demeçte, büyükannesinin yeniden defin töreninde orada olduğunu belirterek iddiaları yalanlayacaktır.
^Bolşevik komiserler iddia edildiği gibi tamamen Ermenilerden oluşmamaktaydı. Aslına bakılırsa sadece 6 üyesi Ermeni olan hükûmet, başkanı Şaumyan sebebiyle Ermeni olarak bilinmiştir. Buna karşın komitede 2 Azerinin yanı sıra Gürcüler, Yunanlar, Letonlar ve Yahudiler bulunmaktaydı.
Konuyla ilgili yayınlar
Suny, Ronald Grigor. The Baku Commune, 1917-18. Princeton: Princeton University Press, 1972 ISBN 0-691-05193-3
Hopkirk, Peter. On Secret Service East of Constantinople: The Plot to Bring Down the British Empire. Oxford: Oxford University Press, 2001 ISBN 0-19-280230-5
.JPG)
).jpg)
