Ze względu na powiązanie z uprawą oliwek lampka oliwna początkowo łączyła się z regionem śródziemnomorskim, zwłaszcza z kulturą starożytnych Greków i Rzymian. Używano do niej oleju oliwkowego niższej jakości (lepszy wykorzystywano do celów spożywczych). W kulturze rzymskiej, poza funkcją czysto użytkową, lampki oliwne zwane strenae ofiarowywano sobie jako noworoczne upominki z życzeniami szczęścia[1].
Średniowieczny kaganek (X wiek)
W Polsce w XVI wieku używano odkrytych kaganków żelaznych, w których paliwem był łój zwierzęcy – np. w kopalni soli w Wieliczce. W XVIII wieku używano tam dwóch rodzajów kaganków: z krótką, wygiętą rączką do niesienia w ręku i z dłuższą, pionową do zatykania w szpary. W XIX wieku w kopalniach zamiast kaganków otwartych zaczęto stosować kaganki zakryte na olej rzepakowy lub lniany, wlewane do zbiorniczka przez otwór zamykany zasuwką[2]. Kaganki odkryte do oświetlenia mieszkań stosowano rzadziej (od XVI wieku), głównie jako przenośne źródło światła; zakryte używano w domach zamożniejszych[3]. W drugiej połowie XIX wieku zostały zastąpione lampami naftowymi[3].
Budowa i forma
Kaganek składał się ze zbiornika na oliwę lub innego oleju, z zanurzonego w nim knota (lub z kilku knotów), który powoli spalał się wraz z paliwem. Poza tym wyposażony był w stopkę i uchwyt do przenoszenia[4]. Kaganki wykonane z gliny miały kształt kubka lub owalnej miseczki z dziobkiem i uchwytem, albo czarki na smukłej nóżce z talerzykowatą podstawą. Metalowe miały kształt trójkątnych lub owalnych miseczek, także z dziobkiem i uchwytem[4]. Kaganki początkowo produkowano z niepalnych materiałów, głównie ceramicznych (kamień, wypalana glina, terakota)[3], w niektórych rejonach (Armenia, Egipt) pokrywano je kolorową glazurą. Wraz z postępem technicznym wytwarzano lampki z metalu (kutego żelaza, srebra, złota lub odlewano je z brązu, cyny i mosiądzu[3].
W słownictwie
W polszczyźnie „kaganek” oznacza „naczynie z palącym się wewnątrz ogniem służące do oświetlania”, dlatego poza typowymi lampami oliwnymi terminem tym określane są przenośne świeczniki, niekiedy z rozszerzonym spodkiem na kapiący wosk.
.JPG)
_(2).jpg)
