Batalion KOP „Niemenczyn”

21 batalion graniczny

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1926
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	„Niemenczyn”
Dowódcy
Pierwszy	mjr piech. Florian Piotr Gryl
Organizacja
Kryptonim	78[a]
Dyslokacja	Niemenczyn
Formacja	Korpus Ochrony Pogranicza
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	6 Brygada OP Brygada KOP „Wilno” Pułk KOP „Wilno”
Multimedia w Wikimedia Commons

Batalion KOP „Niemenczyn” – pododdział piechoty Korpusu Ochrony Pogranicza.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Na posiedzeniu Politycznego Komitetu Rady Ministrów, w dniach 21–22 sierpnia 1924, zapadła decyzja powołania Korpusu Wojskowej Straży Granicznej. 12 września 1924 Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz wykonawczy w sprawie utworzenia Korpusu Ochrony Pogranicza^[2], a 17 września instrukcję określającą jego strukturę^[3]. W trzecim etapie organizacji KOP sformowano 6 Brygadę Ochrony Pogranicza, a w jej składzie 21 batalion graniczny. Podstawą formowania było rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych nr 1099 ze stycznia 1926^[4]. Nazwa jednostki pochodzi od leżącego na Wileńszczyźnie miasta Niemenczyn znajdującego się wówczas na obszarze województwa wileńskiego i będącego macierzystym garnizonem batalionu. Długość ochranianego przez batalion odcinka granicy wynosiła 91 kilometrów, przeciętna długość pododcinka kompanijnego to 30 kilometrów, a strażnicy 6 kilometrów. Odległość dowództwa batalionu od dowództwa brygady wynosiła 25 kilometrów^[5].

Aby zapewnić odpowiednią liczbę żołnierzy ze specjalnością saperską, 1 kwietnia 1928, przy 21 batalionie granicznym w Wilnie utworzono brygadowy ośrodek wyszkolenia pionierów^[6].

W lipcu 1929 przyjęto zasadę, że bataliony przyjmą nazwę miejscowości będącej miejscem ich stacjonowania^[7]. Obok nazwy geograficznej, do 1931 stosowano również numer batalionu^[8]. W tym czasie batalion na uzbrojeniu posiadał 738 karabinów Berthier wz.1916, 49 ręcznych karabinów maszynowych Chauchat wz. 1915 i 2 ciężkie karabiny maszynowe wz.1914^[9].

W wyniku reorganizacji batalionu w 1931, w miejsce istniejących plutonów karabinów maszynowych, utworzono kompanię karabinów maszynowych. Rozwinięto też kadry kompanii szkolnej do pełnoetatowej kompanii odwodowej^[10]. Po przeprowadzonej reorganizacji „R.2” batalion składał się z dowództwa batalionu, plutonu łączności, kompanii karabinów maszynowych, kompanii odwodowej i trzech kompanii granicznych^[11]. W listopadzie 1936 batalion etatowo liczył 19 oficerów, 70 podoficerów, 26 nadterminowych i 550 żołnierzy służby zasadniczej^[b].

Rozkazem dowódcy KOP z 23 lutego 1937 została zapoczątkowana pierwsza faza reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza „R.3”. Jej wynikiem było między innymi przeorganizowanie batalionu KOP „Niemenczyn”^[13] poprzez odebranie batalionowi charakteru jednostki administracyjnej z jednoczesnym zreorganizowaniem dowództwo batalionu^[14]. jednostką administracyjną dla batalionu był pułk KOP „Wilno”, ale podkwatermistrzostwo batalionu zaopatrywało posterunek żandarmerii KOP „Niemenczyn”^[15]. Zarządzeniem dowódcy KOP gen. bryg. Jana Kruszewskiego w sprawie zmian w kwatermistrzostwie KOP, dniem 1 kwietnia 1939 zlikwidowane zostało podkwatermistrzostwo batalionu, a sformowane kwatermistrzostwo^[16]. Tym samym zarządzeniem, z dniem 1 kwietnia 1939 utworzono w batalionie etat oficera ewidencyjno-personalnego w stopniu kapitana. Oficer ten był faktycznie oficerem mobilizacyjnym baonu^[17]. Z dniem 15 maja 1939 batalion stał się oddziałem gospodarczym. Stanowisko kwatermistrza batalionu przemianowane zostało na stanowisko zastępcy dowódcy batalionu do spraw gospodarczych, płatnika na stanowisko oficera gospodarczego, zastępcy oficera materiałowego dla spraw uzbrojenia na zbrojmistrza, zastępcy oficera materiałowego dla spraw żywnościowych na oficera żywnościowego^[18].

Zmobilizowany w 1939 batalion został włączony w struktury rezerwowej 33 Dywizji Piechoty jako II batalion 133 pułku piechoty^[19], dzieląc losy innych jednostek SGO „Narew”.

Po odejściu batalionu przeznaczonego dla 33 Dywizji Piechoty garnizon jednostki w Niemenczynie wyposażył i doprowadził do stanu etatowego (poprzez wcielenie nowych rekrutów i rezerwistów) jednostkę na nowo od podstaw. Batalion wszedł w skład pułku KOP „Wilno”. Po odtworzeniu batalion ochraniał granicę z Litwą o długości 114,628 km^[20]. Od 17 września 1939 batalion odpierał agresję ZSRR na Polskę.

Służba graniczna

Batalion graniczny był podstawową jednostką taktyczną Korpusu Ochrony Pogranicza przeznaczoną do pełnienia służby ochronnej na powierzonym mu odcinku granicy polsko-litewskiej, wydzielonym z pasa ochronnego brygady. Odcinek batalionu dzielił się na pododcinki kompanii, a te z kolei na pododcinki strażnic, które były „zasadniczymi jednostkami pełniącymi służbę ochronną”, w sile półplutonu. Służba ochronna pełniona była systemem zmiennym, polegającym na stałym patrolowaniu strefy nadgranicznej i tyłowej, wystawianiu posterunków alarmowych, obserwacyjnych i kontrolnych stałych, patrolowaniu i organizowaniu zasadzek w miejscach rozpoznanych jako niebezpieczne, kontrolowaniu dokumentów i zatrzymywaniu osób podejrzanych, a także utrzymywaniu ścisłej łączności między oddziałami i władzami administracyjnymi^[21][22]. Batalion graniczny KOP „Niemenczyn” w 1934 ochraniał odcinek granicy państwowej szerokości 117 kilometrów 345 metrów^[23]. Po odtworzeniu w 1939, batalion ochraniał granicę długości 114 kilometrów 628 metrów^[20].

Bataliony sąsiednie:

• batalion KOP „Troki” ⇔ batalion KOP „Nowe Święciany”

Walki batalionu

17 września 1939 znad granicy litewskiej do Wilna zostały ściągnięte trzy baony graniczne pułku KOP „Wilno”: „Orany”, „Troki” i „Niemenczyn”. Baon „Niemenczyn” zajął pozycje obronne w północno-zachodniej części miasta^[24].

Bataliony pułku KOP „Wilno” znalazły się w trudnym położeniu. Pozbawione broni przeciwpancernej były bezbronne wobec nacierających czołgów. Dowódca pułku ppłk Kazimierz Kardaszewicz wyprowadził z miasta baony „Orany” i „Niemenczyn”^[25]. Baon wycofywał się w kierunku granicy litewskiej, którą ostatecznie przekroczył 20 września w Mejszagole^[25].

Struktura organizacyjna

Organizacja batalionu w 1934^[23]:

• dowództwo batalionu
• pluton łączności
• kompania odwodowa
• kompania karabinów maszynowych
• 1 kompania graniczna KOP „Orniany”
• 2 kompania graniczna KOP „Śrubiszki”
• 3 kompania graniczna KOP „Gudulin” (w X 1929 Plekiszki)

Wykaz kompanii granicznych i strażnic w 1937^[26][27]

1 kompania graniczna „Suderwa”

• drużyna gospodarcza
• pluton odwodowy
• strażnica KOP „Surmańce”
• strażnica KOP „Kasmazyny”
• strażnica KOP „Białozoryszki”

2 kompania graniczna „Gudolino”

• drużyna gospodarcza
• pluton odwodowy
• strażnica KOP „Grabiały”
• strażnica KOP „Podgaj”
• strażnica KOP „Drawcza”
• strażnica KOP „Bortkuszki”
• strażnica KOP „Podbłędzie”

3 kompania graniczna „Szkrubiszki”

• drużyna gospodarcza
• pluton odwodowy
• strażnica KOP „Romaszkańce”
• strażnica KOP „Olany”
• strażnica KOP „Pustyłki”
• strażnica KOP „Gawiejki”
• strażnica KOP „Unkszta”

kompania odwodowa

• drużyna gospodarcza
• dwa plutony odwodowe po trzy drużyny

kompania ckm

• drużyna gospodarcza
• I pluton ckm
• III pluton ckm
• III pluton broni towarzyszących

pluton łączności

Stan osobowy batalionu wynosił 638 żołnierzy, w tym 19 oficerów, 63 podoficerów zawodowych, 22 podoficerów nadterminowych oraz 537 podoficerów i szeregowców służby zasadniczej^[28].

Z dniem 9 września 1938 dowódca KOP zarządzeniem nr L.5232/, tj. og.org/38 przeniósł dowództwo 3 kompanii granicznej z Gudolina do Mejszagoły.

Żołnierze batalionu

 Z tym tematem związana jest kategoria: oficerowie batalionu KOP „Niemenczyn”.

Obsada personalna w 1928^[35] 

• dowódca batalionu – mjr Florian Gryl
• adiutant batalionu – kpt. Józef Śliwa
• kwatermistrz – mjr Benedykt Matarewicz
• płatnik – por. Stanisław Lechna
• oficer materiałowy – kpt. Franciszek Kwaśnik
• oficer żywnościowy – por. Józef Walusz
• oficer wywiadowczy –
• lekarz –
• dowódca kompanii szkolnej – kpt. Stefan Dokalski
• dowódca plutonu łączności – por. Kazimierz Żurniak
• dowódca 1 kompanii granicznej – kpt. Zygmunt Landgman
• dowódca 2 kompanii granicznej – kpt. Henryk König^[c]
• dowódca 3 kompanii granicznej – kpt. Daniel Krośnicki

Obsada personalna w marcu 1933^[35] :

• dowódca batalionu – mjr Stanisław Parkasiewicz
• adiutant batalionu – kpt. Roman Wójcicki
• kwatermistrz – kpt. Kazimierz Zieliński
• oficer materiałowy – por. Witold Urbanowicz
• płatnik – por. Stanisław Lachna
• lekarz – por. Dydak Pożarzycki
• dowódca plutonu łączności – por. Tomasz Mika
• dowódca kompanii odwodowej – kpt. Antoni Michalewski
• dowódca kompanii karabinów maszynowych – kpt. Bronisław Jankowski
• dowódca 1 kompanii granicznej – kpt. Juliousz Fetkowski
• dowódca 2 kompanii granicznej – kpt. Wiktor Jedynakiewicz
• dowódca 3 kompanii granicznej – kpt. Adam Paweł Gruda
• komendant powiatowy pasa granicznego PW – por. Tadeusz Skarski

Obsada personalna batalionu w czerwcu 1939^[37]:

• dowódca batalionu – mjr Czesław I Mierzejewski^[d]
• adiutant batalionu – por. Leon Dobrzyński^[e] → dowódca 2 kompanii ckm 133 pp
• dowódca 1 kompanii granicznej – kpt. Ludwik Waryński^[f]
• dowódca 2 kompanii granicznej – kpt. Florian Domżała^[g]
• dowódca kompanii odwodowej – kpt. Stanisław Mieczysław Kwasnowski^[h]
• dowódca kompanii karabinów maszynowych – kpt. Józef Włodarczyk^[i]
• dowódca plutonu łączności – por. Zygmunt Marcewicz^[j]

Żołnierze batalionu – ofiary zbrodni katyńskiej

 Osobne artykuły: zamordowani w Katyniu, zamordowani w Charkowie, zamordowani w Kalininie, zamordowani z Ukraińskiej Listy Katyńskiej (ULK) i zamordowani z Białoruskiej Listy Katyńskiej (BLK).

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[44]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Stanisław Falkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza. W pierwszą rocznicę objęcia służby na wschodniej granicy Rzeczypospolitej 1924-1925. 1925. [dostęp 2016-01-30].
• Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. WarszawaPułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 8388067488.

• Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Barwa i Broń, 2003. ISBN 83-900217-9-4.
• Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część I. Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (149), s. 148–160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148–160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Rajmund Szubański. Bataliony, kompanie, strażnice KOP. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (145), 1993. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• IwonaI. Wiśniewska IwonaI., KatarzynaK. Promińska KatarzynaK., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Brygada Korpusu Ochrony Pogranicza «Wilno»”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2013 .
• Komunikaty dyslokacyjne Korpusu Ochrony Pogranicza z lat 1927 (z uzupełnieniami i poprawkami), 1928, 1932, 1934 (z uzupełnieniami i poprawkami) i 1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Zarządzenie dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza R.142.R.2 w sprawie reorganizacji batalionów i Centralnej Szkoły Podoficerskiej („R.2”) nr L.dz.4160/Tjn.Og.Org/31 z 21 sierpnia 1931.
• Zarządzenie dowódcy KOP w sprawie reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza („R.3” I Faza) nr L.500/Tjn.Og.Org/37 z 23 lutego 1937.
• Wykaz zmian stanu oficerów batalionu granicznego KOP „Niemenczyn” w latach 1927–1934 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].